Tíminn - 07.01.1976, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Miövikudagur 7. janúar 1976.
Dr. Jóhannes Nordal:
Tímabært að marka ákveð
stefnu í starfi lífeyrissjóða
94 lífeyrissjóðir
Málefni lifeyrissjóðanna hafa
veriö mjög á dagskrá að undan-
fömu. Kemur þar hvort tveggja
til, vaxandi þáttur þeirra i fjár-
málabúskap þjóðarinnar og
áhyggjur manna af áhrifum verð-
bólgunnar á getu þeirra til að
sinna hlutverki sinu á viðunandi
hátt. Er enginn vafi á þvi, að
timabært er orðið að marka
ákveðnari stefnu varðandi starf-
semi lifeyrissjóða, þar sem jafnt
væri tekið tillit til hagsmuna
þjóðfélagsins I heild og einstakra
sjóðfélaga. Vonast ég til þess, að
ég geti i þessu erindi varpað
nokkru ljósi á hugsanlegar leiðir
að þessu marki.
Lifeyrissjóðir eiga sér nokkuð
langa sögu hér á landi. Lifeyris-
sjóður rikisstarfsmanna var
stofnaður árið 1920, en fyrir þann
tima var til annað fyrirkomulag,
er tryggði embættismönnum rik-
isins lifeyri. Skömmu þar á eftir
komu eftirlaunasjóðir Lands-
bankans og Otvegsbankans og lff-
eyrissjóður kennara, en eftir
seinni heimsstyrjöldina voru lif-
eyrissjóðir ljósmæðra og hjúkr-
unarkvenna stofnaðir. Allir þess-
ir sjóðir náðu til opinberra starfs-
manna, sem annað hvort störfuðu
beint fyrir rikið eða voru ná-
tengdir starfsemi þess. Lifeyris-
sjóðir I einkaatvinnurekstri komu
allir nokkru siðar, en meðal hinna
fyrstu voru Eftirlaunasjóður
Eimskipafélags fslands, lifeyris-
sjóður prentara, starfsmanna
KEA og SÍS, svo að einhverjir séu
nefndir. Lifeyrissjóðirnir i einka-
atvinnurekstrinum voru hins veg-
ar allir mun smærri I sniðum i
fyrstu, þannig að nú er orðinn
verulegur munur á þróunarstigi
þessara tveggja sjóðstegunda.
Lifeyrissjóðirnir fara fyrst að
ná verúlegri útbreiðslu eftir 1960,
þegar æ fleiri stéttir ná sam-
komulagi um að stofna lifeyris-
sjóöi. Löggjafarvaldið ýtti óbeint
undir þessa þróun, enda hefur það
ávallt litið á lifeyrissjóði sem
æskilega og i' þvi skyni leyft frá-
drátt iðgjalda til lifeyrissjóða til
skatts, auk þess sem lifeyrissjóð-
ir hafa ætið verið skattfrjálsar
stofnanir.
Árið 1961 voru starfandi 41 lff-
eyrissjóöur, en árið 1965 var fjöldi
þeirra kominn I 61 og 1970 i 90. 1
dag eru 94 sjóöir starfandi i land-
inu. Mestur hluti þessarar fjölg-
unar hefur átt sér stað i einkaat-
vinnurekstrinum. Fyrst riðu
starfsmenn verzlunar- og þjón-
ustugreina á vaöiö, en siðan hefur
fjölgunin fyrstog fremst orðið hjá
verkalýðsfélögum, sérstaklega
eftir samningana vorið 1969, en
þá var samið um, að öll aðildar-
félög ASl skyldu fá aöild að lif-
eyrissjóðum frá ársbyrjun 1970.
Þessir samningar skýra hina
miklu fjölgun lifeyrissjóða um
þetta leyti.
Nú er svo komið, að flestallir
launþegar i landinu eiga þess kost
að vera aðilar að einhverjum lif-
eyrissjóði, enda var með lögum
frá 1974 svo fyrir mælt, að öllum
launþegum sé rétt og skylt að
vera félagar i lifeyrissjóðum.
Þannig hefur staða lifeyris-
sjóða i lífeyristryggingakerfinu
tekið miklum stakkaskiptum á
örfáum árum, en einnig hefur
þýðing þeirra sem fjármagns-
stofnana stórlega breytzt.
Á árunum 1961 til 1974 hafa
eignir lifeyrissjóða vaxið um
hvorki meira né minna en rúm-
lega 27% á ári að meðaltali, eða
úr 583 millj. kr. 1961 I 13,4 mill-
jarða króna árið 1974. Ekki er þó
vöxturinn jafn yfir þetta timabil i
heild. Fram að 1970 var hann
heldur hægari, en eftir það tók
hann mikinn kipp, annars vegar
vegna tilkomu hinna nýju sjóða
og fjölgunar sjóðfélaga, en hins
vegar vegna verðbólgu og mjög
örra kauphækkana i krónutölu.
Frá árslokum 1969 til ársloka 1974
jukust eignir lifeyrissjóða uni
35,6% að jafnaði á ári, en til sam-
anbwðar má geta þess, að eignir
innlánsstofnana jukust ekki nema
um 26,3% á ári til jafnaðar á
sama timabili. Er nú svo komið,
að eig.nir lifeyrissjóða eru komn-
ar upp i réttan fimmtung, miðað
við eignir innlánsstofnana.
Þessi mikli vöxtur veldur þvi
annars vegar' að stjórnvöld
hljóta að marka ákveðnari stefnu
um starfshætti lifeyrissjóða sem
fjármálastofnana, en hins vegar
að vinna aðþvi að samræma störf
þeirra og skipa þeim ákveðinn
sess I tryggingakerfinu til fram-
búðar, en hvorugt hefur verið
gert að neinu marki til þessa.
Röng uppbygging
lifeyrissjóða
Allir lifeyriss jóðir, sem
stofnaðir hafa verið hér á landi,
hafa verið byggöir á svokölluðum
sjóösmyndunargrundvelli. Þetta
þýöir 1 grófum dráttum, að sjóð-
unum er ætlað aö taka við hluta af
tekjum sjóöfélagans og ávaxta
hann á me&an á starfsævi sjóöfé-
lagans stendur, þannig að hann
geti tekiö inneign sina út I formi
lifeyris, eftir að starfsævi hans
llér birtist ciiinli. sem <lr.
.lolia iincs Nordal, Seðla-
liankastjóri . Ilutti á t uiid i
Sa in liaiuls alineiinra lif-
cs rissjóða i desember sl..
Millil'yrirsagiiir eru blarts-
i 11 s.
lýkur og eftirlaunatimabilið
hefst.
Þetta fyrirkomulag útheimtir,
að lifeyrissjóðirnir eig ávallt kost
á ávöxtun, er tryggir raungildi
eigna þeirra, þrátt fyrir verð-
bólguna, auk þess sem þeir eru
yfirleitt þannig úr garði gerðir
tryggingafræðilega, að þeir þurfi
að ná um 4% árlegri ávöxtun um-
fram verðbólgu til að geta staðið
við skuldbindingar sinar.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, að lifeyrissjóöirnir hafa
yfirleitt verið fjarri þvi marki að
ná jákvæöri ávöxtun undanfarna
2-3 áratugi, og nú hin siðustu tvö
ár hefur ávöxtun sjóðanna verið
stórlega neikvæð, þar sem verð-
bólgan hefur farið langt fram úr
þeim vöxtum, sem hægt hefur
veriö að fá af útlánum og verð-
bréfum.
Ef annars vegar er litið á þá
ávöxtun, sem sjóðirnir hafa náð
siöan 1965, en hins vegar vexti,
sem þeir heföu þurft að fá til þess
aö sjóðirnir gæfu af sér 4% árlega
ávöxtun umfram hækkun visitölu
neyzluvöruverðlags, kemur I ljós,
aö ávöxtun sjóðanna nær ekki
nema broti af þvi, sem hún þyrfti
að vera til þess, að þeir teldust
geta staðið við skuldbindingar
sinar.
Vandamál þetta hefur ekki enn
komið fram á sársaukafullan
hátt fyrir allan þorra sjóðfélaga.
Svo er enn i dag, að flestir lifeyr-
isþegar eru i verðtryggðu sjóðun-
um, þar sem þeir hafa starfað
lengst. Hér er eingöngu um að
ræða sjóði rikisins, sveitarfélaga
og rikisbankanna. Nokkrir eldri
óverðtryggðir lifeyrissjóðir, s.s.
Llfeyrissjóður SIS og prentara
hafa þegar nokkurn fjölda sjóðfé-
laga, sem njóta lifeyris, enda
verða þessir sjóðir nú áþreifandi
varir við, að þeir geta ekki staðið
við greiðslu viðunandi lifeyris.
Miðað við 12-14% verðbólgu,
eins og hún hefur verið undanfar-
inn áratug, má lifeyrisþegi i
óverðtryggðum sjóðibúast við, að
kaupmáttur lifeyris hans verði
helmingaður að raungildi innan
4-5 ára. Sé hins vegar miðað við
50% verðbólgu, er lifeyrir þegar
helmingaður að raungildi eftir 1.
ár og eftir 4. ár er hann innan við
einn fimmta af upprunalegu
raungildi hans eftir.
Af þessu sést, að lifeyrissjóð-
irnir, eins og þeir eru nú upp-
byggðir, munu ekki með nokkru
móti geta gegnt hlutverki sinu,
eins og félagar þeirra ætlast til af
þeim, og er þvi óhjákvæmilegt að
leitað sé leiðréttingar á málum
þessum. Mun um þetta fjallað hér
á eftir, en fyrst mun verða gerð
grein fyrir fjárráðstöfunarhlið
sjóðanna og nokkrum vandamál-
um I sambandi við hana.
ónóg skuldabréfakaup
Langmestur hluti af útlánum
lifeyrissjóðanna hefur til þessa
verið til sjóðfélaga. Hafa þessi
lán yfirleitt átt sér stað i formi
fasteignatryggðra skuldabréfa,
sem sjóðirnir hafa keypt af sjóð-
félögum, venjulegast með hæstu
leyfilegum vöxtum, en þó með
nokkru lægri vöxtum i verð-
tryggöu sjóðunum.
Með þessu móti má meö nokkru
segja, aö verðbólgutap það, sem
lifeyrisþegar verða fyrir, sam-
svari sér aö hluta I verðbólgu-
hagnaöi af lántökum hjá sjóðun-
um. Er þannig verið að færa fé
frá lifeyrisþegum til fólks á bezta
aldri, sem er aö koma yfir sig
húsnæöieða stendur I öðrum stór-
um fjárútlátum. Þannig hefur lif-
eyrissjóðafyrirkomulagiö óvilj-
andi innbyggt tilfærslu fjár frá
öldruöum og öryrkjum til full-
frisks fólks á bezta tekjuöflunar-
aldri, og ber að benda á þetta sem
áberandi misvægi i fyrirkomulagi
sjóðanna, enda gengur það i ber-
högg við þá almennu stefnu þjóð-
félagsins að leitastviðaðbúa sem
bezt að öldruðum og sjúkum á
kostnað þeirra, sem betur mega
sin.
A undanförnum 2-3 árum hefur
mikið áunnizt við að auka skiln-
ing lifeyrissjóðanna á, að þetta
fyrirkomulag getur ekki gengið
til lengdar. Hafa stjórnvöld boðið
lifeyrissjóðunum sérstök skulda-
bréf Framkvæmdasjóðs og Bygg-
ingarsjóðs, sem eru tryggð með
visitölu byggingarkostnaðar og
hefur nokkur árangur náðst I að
fá sjóðina til að kaupa þessi bréf.
Ætla má, að kaup sjóðanna á
þessum bréfum verði i ár um 1000
milljónir króna, sem nemur um
nálægt einum sjötta af ráðstöfun-
arfé þeirra, eins og það er nú
áætlað. Kaup þessi eru þó enn
hvergi nærri nógu mikil til þess
að sjóðirnir nái fullnægjandi
ávöxtun. Það virðist einnig vera
afar mismunandi, hve mikið ein-
stakir sjóðir kaupa af þessum
bréfum. Sumir sjóðirnir, ekki sizt
margir almennu sjóðirnir, hafa
sýnt ábyrga afstöðu gagnvart
sjóðfélögum sinum og keypt þessi
bréf i mjög rikum mæli, en aðrir
hafa óneitanlega litið á þessi
bréfakaup sem óþægilegan skatt
af hálfu rikisins, án tillits til þess,
að þau gefa miklu betri ávöxtun
en almenn fasteignatryggð lán.
Undanfarin tvö ár hefur verið
starfandi nefnd með fulltrúum
stjórnvalda og lifeyrissjóðanna,
hefur unnið að þvi að reyna að
leysa verðtryggingar- og ávöxt-
unarvandamál lifeyrissjóðanna,
þannig að sjóðunum verði annars
vegar komið á heilbrigðan og
varanlegan ávöxtunargrundvöll
en hins vegar verði afnuminn sá
réttindamismunur, sem nú rikir
milli sjóðfélaga verötryggðu og
óverðtryggðu sjóöanna. Starf
þessarar nefndar hefur ekki verið
auðvelt, enda hefur gengið erfiö-
lega að komast að raunhæfri
niðurstöðu, er allir geta fellt sig
við. Vinnurhún enn að þessu mál-
efni, en vonast til aö geta skilað
niöurstöðum sinum i vetur.
Starf nefndarinnar beindist i
upphafi og samkvæmt skipunar-
bréfi hennar einkum að þvi aö
gera tillögur um ávöxtun sjóöanna
Var þá bæði höfö I huga þörf sjóð-
anna fyrir betri ávöxtun eigna
sinna og fjáröflunarþarfir rikis-
valdsins, einkum vegna ibúða-
lánakerfisins og fjárfestingar-
sjóða atvinnuveganna. Eftir þvi
sem á starfið hefur liöið hefur
oröið ljósari þörf þess að huga aö
skipulagi lifeyrissjóðakerfisins
frá viöara sjónarhóli og samræm-
ingu á starfsemi þess og al-
mannatrygginganna.
Verðtryggð ávöxtun
Mun ég vikja fyrst að ávöxtun-
arvandamálinu og athugunum
nefndarinnar á þeim. Ég held að
gagnlegt sé að byrja á þvi að gera
nokkra grein fyrir þeim megin-
sjónarmiðum eða markmiðum,
er hafa þarf I huga við ávöxtun á
fé lifeyrissjóða.
1 fyrsta lagi ber að gæta þess,
að'fjármunir lifeyrissjóðanna séu
ávaxtaðrir i sem tryggustum
eignum. Hér er um að ræða
markmið að þvi er varðar með-
ferö fjármuna, sem ekki þarf i
sjálfu sér að deila um. Eðlilegt er,
að llfeyrissjóðum eins og öðrum
fjármálastofnunum sé gert að
fylgja ákveðnum reglum um
tryggingar útlána og verðbréfa-
kaup. Eruslikarreglur nú þegar i
gildi hér á landi, en æskilegt getur
Tafla i
Elgnir 1{feyrissjófla
(StaBa í árslok)
BráBab.
tö lur
mli.kr. 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973
1 Otlán 483 582 718 894 1093 1373 1685 1989 2326 2793 3555 4847 6860
11 RÍkiS 11 18 22 20 15 16 12 12 13 22 49 81 100
12 Sveitarfélög 20 20 17 15 15 15 20 18 24 23 25 26 30
13 FjárfestingarlánasjóSir 11 14 26 9 10 15 22 31 42 107 189 454 750
14 Atvinnuvegir 45 55 60 69 75 75 98 139 183 230,
15 SjóSsfélagar o.fl. 44 1 53v 653 805 996 1267 1562 1853 2172 2543 3153 4103 5750
2 SjoBur og bankainnsta?ður 87 1 1 5 127 156 2' (• 232 242 306 398. 615 806 1125 1625
3 ASrar eignir 13 25 49 62 86 102 133 151 199 234 485 612 815
31 Þar af oinnheimtir vextir 4 10 18 24 3 7 48 65 83 94 103 125 173
32 Þar af oinnheimt iðgjöld 97 123 318 383
4 Meildareignir 583 722 8H4 1112 1388 1707 2060 24 46 2923 3642 464 6 6584 9300