Tíminn - 18.12.1976, Side 8

8
Laugardagur 18. desember 1976
í hversdagsklæðum
Hetja
Þóroddur Guömundsson
frá Sandi:
HGSFREYJAN A SANDI
Guörún Oddsdóttir.
232 bls. Skuggsjá 1976.
ARIÐ 1950 kom út bókin Guö-
störf. Höfundur bókarinn-
ar var sonur skáldsins frá
Sandi, Þóroddur Guömunds-
son, skáld og rithöfundur
i Hafnarfirði. Þessi bók
hefur fyrir löngu öölazt verö-
ugan sess i islenzkri bók-
menntasögu sakir þess hversu
góða og sannferöuga lýsingu
hún veitir á Guömundi Frið-
jónssyni skáldi, auk þess aö
vera vel og skemmtilega rituö, i
heföbundinni merkingu þeirra
oröa. Ýmsir urðu aö visu til þess
að undrast, hvernig sonur gæti'
skrifaö af svo mikilli hlutlægni
um föður sinn,en staðreynd var
þetta eigi aö siður, og bókin um
ævi og störf Guðmundar Friö-
jónssonar, rituð af syni hans,
mun jafnan verða þeim báöum
til sóma.
Það var þvi sízt að undra, þótt
þeir sem láta sig islenzka bók-
menningu einhverju varða,
gerðust allforvitnir, þegar þaö
spurðist nú i haust, að von væri
á bók um húsfreyjuna á Sandi,
eiginkonu Guömundar Frið-
jónssonar, og að höfundurinn
væri hinn sami sonur þeirra
hjóna, sem fyrir meira en
aldarfjórðungi hafði skrifað
hina ágætu bók um föður sinn.
NU er bókin komin út, og þeir
sem áhuga hafa á ævisögum
geta farið að lesa hana. Og þá er
bezt aö sleppa öllum málaleng-
ingum og rausi og segja um-
búðalausan sannleikann: Þetta
er ævisaga, eins og þær geta
orðið einna beztar.Bók.sem ber
höfuð og herðar yfir allan obb-
ann af svokölluðum ævisögum
og alls konar minningabrotum
sem Uir og grúir af i islenzkum
bókmenntum.
Þóroddur Guðmundsson leys-
ir hér sama vanda og þegar
hann skrifaði bókina um Guð-
mund Friðjónsson. Honum tekst
að rita heila bók um móður sina
af sonarlegri hlýju og mikilli
elskusemi, en með hófsemd og
hlutlægni og án þess aö hefja
hana til skýjanna eða gera hana
að goðumlikri veru. 1 Forspjalli
bókarinnar segir meðal annars
svo:
,,Af þvi, sem nú hefur verið
sagt, má ef til vill draga þá
ályktun, að Guðrún hafi verið
nálega vammlaus, alskyggn og
gædd öllum þeim kostum, sem
konu mega prýða. En þvi var
ekki þann veg háttað. Hún sá
ekki allt i réttu ljósi, var þvi siö-
ur óskeikul i dómgreind.” ,,Og
það fór viðs fjarri, að hún væri
gædd hlutlausri gagnrýni, eink-
um þegar vinir og vandamenn
áttu i hlut.” Enn fremur segir
Þóroddur, að móöur sinni hafi
til að mynda verið „tamt að lita
á syni sina sem nokkurs konar
æðri verur, sem að visu voru
háðar mannlegum brestum, en
hætti þó til að gera til þeirra allt
Þóroddur Guðmundsson.
of vægar kröfur, ætlast til of
litils af þeim. Þeir hefðu þó
sannarlega haft gott af, að tekið
hefði verið ærlega i lurginn á
þeim og þeim sagt til syndanna
öðru hvoru....”
En Guðrún Oddsdóttir þarf
ekki á þvi að halda að vera
sveipuð einhverjum helgiljóma,
og einn af meginkostum bókar-
innar um hana er einmitt hóf-
semin.
Þóroddur Guðmundsson fylg-
ir þeirri heilladrjúgu aðferð við
samningu bókar sinnar að láta
Guðrúnu Oddsdóttur lýsa sér
sjálfa að verulegum hluta til. Og
svo vel vill til, að þar voru hæg
heimatökin. Þóroddur fór ungur
að heiman, milli hans og móður
hans var alla tið mjög kært, og
þau skrifuðust á um áratuga
skeið. Fyrsta bréfið sem hann á
frá móður sinni er dagsett 11.
nóvember 1922, en hið siðasta,
(sem hún skrifar sjálf), er dag-
sett „fjórða dag einmánaöar
1966,’’ þegar Guðrún var orðin
91 árs, og rösklega þó. Auk þess
las hún öðrum fyrir bréf til Þór-
odds, sem skrifuð voru fyrjr
hana, allt fram i september
1966, en hún andaðist aðfaranótt
24. sept. 1966, hátt á nitugasta og
öðru aldursári.
Þessi sendibréf, skrifuð af
annarri eins konu og Guðrúnu
Oddsdóttur, á meira en fjörutiu
árum, eru auðvitað ekki nein
smáræðis náma, enda eys Þór-
oddur óspart af þeim brunni, og
kann vel með að fara. Hann
tengir saman lengri og skemmri
hlutaúr bréfunum þannig, aðúr
verður samfelld saga. Ekki að-
eins ævisaga, samin úr ytri at-
burðum, heldur einnig, og ekki
siður, andleg þroskasaga Guð-
rúnar, hvernig hún bregst viö
lifinu, jafnt vandamálum þess
sem velgengni. Hinn rauði þráö-
ur bréfanna er vitaskuld um-
hyggjan fyrir börnum Guðrún-
ar, heimili hennar og vanda-
mönnum, en margt fleira kemst
þó fyrir i huga þessarar mikil-
hæfu konu.
Haustið 1949 fékk Guðrún
Oddsdóttir slag, og lá eftir það i
rekkju þau sautján ár sem hún
áttiólifuð, lömuð vinstra megin,
og iðulega þjáð, en með óskert
minni og andlega krafta svo að
segja til hinzta andartaks. —
Þóroddur birtir i bók sinni
nokkra kafla úr bréfum hennar
frá þessum löngu rúmleguár-
um. Þeir eru blátt áfram hrif-
andi lestur. Það er bersýnilega
ekki ofmælt, sem Þóroddur son-
ur hennar segir á bls. 206 i bók-
sinni: „Hún lét sig varða allt,
sem gerðist, kenndi til i storm-
um timans, tók sjálfstæða af-
stöðu til hverrar framvindu. I
skoðunum fór hún sinna feröa,
var aldrei myrk i máli. Að þessu
leyti sést engin afturför, þó aö
hún komist yfir nirætt.”
1 „nokkurs konar eftirmála”
bréfs til sonar sins, skrifuðu 4.
april 1966, segir þessi niræða
manneskja:
, ,Mér hefur verið órótt i langa
tið vegna þessarar stóriðju, eða
hvað það nú heitir, vegna lands-
ins okkar friðsæla og elskulega,
aö þvi sé hætta búin, ef hún
kemst á, að vera i sambandi við
þessa stórlaxa, sem allt þykjast
vita og öllu ráða. Ég óttast, að
það lendi i gini þeirra og klóm.”
— Það eru sannarlega ekki nein
ellimörk á þessum stil og orð-
færi. Og Guðrún Oddsdóttir hef-
ur áhuga á fleiri hlutum en stór-
iðju og hersetu, sem henni þyk-
ir hvort tveggja harla vont. Hún
skrifar syni sinum lika um það
sem á gekk við andlát Daviðs
Stefánssonar frá Fagraskógi, og
segir:
„Margt fallegt er búið aö
segja og skrifa um Davið skáld,
og er það vel, þvi mætur maður
og mikið skáld var hann og mik-
ið i hann spunnið á allan hátt. Þó
fannst mér séra Benjamln setja
fullmikla gyllingu á hann i ræðu
sinni, þvi nærri lætur, að hann
hafi verið yfirnáttúrulegur
maður (að dómi prestsins).”
Þannig birtist Guðrún Odds-
dóttir okkur i þessari bók. Jafn-
vel eftir að hún er orðin háöldr-
uð, karlæg og sjóndöpur, fylgist
hún vel með þvi sem er að ger-
ast, og hefur sinar skoöanir á
hlutunum. Vist er mynd hennar
eftirminnileg þá áratugi sem
hún og Guðmundur Friðjónsson
eru húsráðendur á Sandi, ala
upp stóran barnahóp, halda
vinnuhjú og taka á móti ótal
gestum. En ekki minnkar reisn
hennar með árunum. Andlegt
þrek hennar virðist jafnvel vaxa
að sama skapi sem likamlegri
heilsu hrakar.
Þegar sonur skrifar bók um
móður sina, þarf hann einkum
að varast tvennt. Tveir óvinir
liggja i leyni, reiðubúnir að
skemma verk hans. Annar þess-
ara óvina er viðkvæmnin, en
hinn er sú hætta, að sonurinn,
sem söguna skrifar, blandist
sjálfur um of inn i frásögnina.
Þvi nánara sem samband móð-
ur og sonar hefur verið, og þvi
meira sem saga þeirra tveggja
fléttast saman, þeim mun meiri
hættaerá þessu. Þetta veit Þór-
oddur Guðmundsson vel, og
hann reynir bersýnilega að sigla
framhjá þessum skerjum.
Um viðkvæmnina i þessari
bók er það að segja, að vel má
vera að sumum lesendum finn-
ist gæta helzti mikillar tilfinn-
ingasemi sums staðar, en hitt
ættu þó allir að skilja, að ekki er
hægt að skrifa um látna móður
sina eins og verið sé að lesa
veðurfregnir. Hér er um mikinn
vanda að ræða, og ekki dettur
höfundi þessa greinarkorns i
hug að kveða upp neinn úrskurð
um það, hvar setja skuli mörk-
in.
Hvað hitt atriðið varðar, aö
ÞóroddurGuðmundsson og verk
hans komi mjög við sögu Guð-
rúnar Oddsdóttur, er bezt að
vitna til orða Þórodds sjálfs á
bls. 120 i bókinni. Hann er nýbú-
innað tilfæra bréfkafla frá móð-
ur sinni, þar sem hún minnist á
ljóð Þórodds. Siðan segir
höfundur:
„Hér fóru á eftir ummæli um
ljóð þess er þett ritar, og hann
hafði sent henni og virtust hafa
glatt hana mjög, en sakir þess,
að þar er um oflof að ræða, skal
ekkert tilgreint af þvi. Hún var
blind á það, sem hann gerði i
þessu sem öðru, og var henni
það ósjálfrátt.”
Margt fleira væri hægt að
skrifa um þessa bók, en ekki er
hægt aö teygja eina blaðagrein
von úr viti. Að lokum skal
brugðið upp einni örstuttri
mynd af ferðalagi þeirra
mæðginanna, Guðrúnar og Þór-
odds, þegar hann var fylgdar-
sveinn hennar á milli bæja:
„Hún var riðandi á Móskjónu,
en ég hljóp fyrir. Þetta var á út-
mánuðum og logn veðurs. Rifa-
hjarn var og isar yfir öllu. Við
fórum austur með hrauni og upp
Messuveg, sem voru hestagöt-
ur, er lágu frá Silalæk yfir Aðal-
dalshraun á þjóðveginn milli
Núpa og Knútsstaða.” — Svo
mörg eru þau orð, og lesandan-
um finnst hann næstum rata á
milli bæjanna, þótt hann hafi
aldrei farið þessa leið.
Þóroddur Guðmundsson tókst
á hendur mikinn vanda, þegar
hann ákvað að skrifa sögu föður
sins. Sýnu erfiðara hefur þó ver-
ið að skrifa þá bók, sem hér er
til umræðu, sögu Guðrúnar
Oddsdóttur. Það virðist óneitan-
lega veita meira svigrúm að
rita bók um þjóðfrægt skáld og
rithöfund, þótt hann sé faðir
manns, heldur en um móöur
sina, sem helgar allt lif sitt búi,
eiginmanni og börnum. Viðhorf-
ið til hennar hlýtur að vera enn
tilfinningabundnara.
Nú er Þóroddur Guðmunds-
son búinn að skrifa bækur um
foreldra sina báða. Það er þarft
verk og gott, og hann hefur leyst
það af hendi með sóma.
-VS.
bókmenntir
Andi gamalla
heimilishátta
Þórarinn Heigason:
Leikir og störf.
Bernskuminningar úr
Landbroti.
Almenna bókafélagið.
Þessi minningabók er bund-
inn við bernskuárin. Hún segir
frá leikjum engu siður en störf-
um. En einhvern veginn finnst
mér einkar hugljúfur blær yfir
þessum frásögnum. Ef til vill er
það vegna þess hvað margt er
sameiginlegt með bernsku
sveitabarnanna, þó aölangt sé i
milli.
Það er i þessari bók nokkuö
um orð og orðalag, sem ég
kannast litteða ekki við. Skepn-
ur „snúa á sig”, þær „snugga
sig” og kýrin „nurrar”. Strák-
urinn var „óþægingur”, sokkar
hans með hvitum röndum i
„stroffinu”. Hnifurinn var
„kruti”, húfan „pottla”, og svo
yar „þumalþjó” á hendi. Allt
þykist ég skilja þetta, en þaö
versnar þegar „gifthagldir” og
„skrofi” koma til sögunnar. Hitt
skil ég, að „leitugt” sé I hólum
og meðan mesti „óðurinn” er á.
fénu, eða þegar „vatnsgljá”
hylur hóf. Og skemmtilegt orða-
lag þykirmér „erhvorki var aö
heita né hafa.”
Sattaðsegja áttiég ekki von á
svona mörgu, sem mér væri
framandi I ekki stærri bók. En
hætti fólksins finnst mér, að ég
skilji alla vel, þó að sumt sé
ólikt þvi, sem venja var i minni
sveit.
öll er frásögn Þórarins slétt
og róleg og yfirlætislaus, en bak
við þetta látleysi finnst mér
vera yndi og þokki góðs og
gamals sveitaheimilis.
H.Kr.
♦
Þórarinn Helgason
Nýjar barnabækur
Sigrún fer á sjúkrahús.
Saga: Njörður P. Njarðvik.
Myndir: Sigrún Eldjárn.
Iðunn.
Þessa bók má telja til
nýjunga. „Bókin er samin i
samráði við barnadeild Landa-
kotsspitala og er ætlað kynning-
arhlutverk.”
Þetta ersaga um fjögurra ára
stúlku, sem er með skemmda
hálskirtia og fer á sjúkrahús til
að losna viðþá. Sú saga er rakin
þartilleikskólinn biður telpunn-
ar á ný.
Ekki þarf að eyða orðum að
þvi, hve gagnlegt það getur ver-
iö, að börn treysti læknum og
lögreglu og liti til þeirra sem
vina og verndara fremur en að
mæta þeim með ugg og ótta.
Þessi saga á að gera börnunum
grein fyrir þvi, að sjúkrahús er
hjálparstofnun og hefur auk
þesssinar björtu hliöar fyrir þá,
sem af illri nauðsyn verða þang-
að að fara.
Eins og vera ber, þegar bók er
gerð fyrir fólk, sem litt er læst
fyrir bernsku sakir, er sagan
sögð meðfram i myndum. Ég
held, að Sigrún Eldjárn kunni
vel að teikna við barna hæfi, þau
skilji heimildarmyndir hennar
vel.
Þaö eru engin sérstök tilþrif i
þessari sögu. Þetta er bara
fárra daga dvöl á sjúkrahúsi, en
það er nú samt allmikil lifs-
reynsla fyrir ungt fólk og þvi er
sú saga spennandi á sinn hátt.
Likur eru til, að verkið nái til-
gangi sinum, að skapa meðal
ungra þegna traust á sjúkrahúsi
og hjúkrunarfólki að læknum
meðtöldum, og þá er þetta góð
og gagnleg bók, sem vert er að
vekja athygli á.
Sigildar sögur með litmyndum.
Heiða eftir Jóhönnu Spyri.
• Róbinson Krúsó eftir Daniel
Defoe.
Jane Carruth endursagði.
Andrés Kristján json þýddi.
Litmyndir eftir John Worsley.
örn og örlygur.
Hér eru á ferð tvær merkar
bækur. Flestir þeir, sem
„komnir eru til vits og ára”
munu kannast við sögurnar.
Hér er endursögn þeirra þaö
löng og itarleg, aö ekki tapast úr
söguþræði. Og myndirnar gera
sitt til að festa umhverfiö I huga
lesandans. Sviss er ævintýra-
land, hefur verið það i hugum
hinna eldri, og verður svo
væntanlega enn. Sjóferöir á
tima seglskipa og sjóræningja
eru þáttur úr sögu mannkyns.
Og búskaparsaga Róbinsons á
eyðieyjunni er sigild menning-
arsaga.
Og nú höfum við þessar óliku
sögur í viðhafnarútgáfu á vönd-
uðu máli. H.Kr.