Tíminn - 15.03.1977, Blaðsíða 12

12
Þriðjudagur 15. marz 1977
Ávöxtur formbyltin

bókmenntir
ISLENZK LJÓÐ 1964-1973. Eftir
61 höfund. Eirikur Hreinn Finn-
bogason, Friða Á. Sigurðardótt-
ir og Guðmundur Gfslason
Hagalin völdu kvæðin. Bökaiit-
gáfa Menningarsjóös og Þjóð-
vinaféiagsins. Reykjavik 1976.
319 bls.
Menningarsjóður hefur nú
leitt tillykta aö sinni sýnisbóka-
útgáfu um islenzka ljóöagerö
eftir lýöveldisstofnun. Fyrsta
bindiö, ljóö 1944-53, kom út 1958,
en næsta áratug voru ekki gerö
skil fyrr en 1972. Þriöja bindiö
sem nú liggur á boröinu er þvi
timanlega á feröinni. Af bókun-
um má ráöa aö annaö hvort hafi
góöskáldum fjölgaö mjög á
þessum þrjátlu árum eöa frjáls-
lyndi veljenda stööugt vaxið. í
fyrsta bindi voru ljóö eftir 43
höfunda, og þótti ýmsum æriö, i
hinu næsta voru skáldin tveimur
fleiri, en nú miklu flest eins og
aö ofan má sjá. Er þess þó getiö
I formála aö enn eittskáld sem
valið var eftir, Þorgeir Þor-
geirsson, hafi „ekki óskaö aö
vera meö á þessu skáldaþingi”,
hvaö sem þvi hefur valchö.
Tilgangurinn meö þessari út-
gáfu er augljóslega ekki sá aö
birta lesendum úrval islenzkrar
samtimaljóöageröar, „heldur
eins fjölbreytilegt sýnishorn
hennar og viö töldum stærö
bókarinnar leyfa”, segja velj-
endur. Og þessari stefnu viröist
hafa veriö fylgt markvisst
fram. En önnur leiö væri þó aö
minum dómi betri. Hún er sú aö
tefla eingöngu fram skáldum
sem á þessum tlma hafa slegiö
nýjan tón eöa ávaxtaö meö list-
rænustum hætti pund klassiskr-
ar ljóölistar. Ef þetta sjónarmiö
heföi ráöiö myndi skáldahópur-
inn aö likindum hafa þynnzt um
helming. En þá væri llka unnt
aö gefa gleggri mynd af ljóöa-
gerö hinna fremstu höfunda.
Þetta viðhorf hefur aldrei
mótaöútgáfu Isienzkra ljóðaog
sizt nú. Enda segja veljendur
berum orðum aö þeir hafi
„aldrei hafnaö höfundi nema aö
vandlega ihugöu máli”. Þetta
hefur I för meö sér aö ýmsir
höfundar eiga örfá kvæöi i safn-
inu, allt niöur i eitt. Veröur aö
teljasliktvafasaman greiöa viö
þá, nema ljóöin séu þvi snjall-
ari. Um hina fremri höfunda er
einatt svo aö eitt ljóö styöur
annaö og varpar á þaö ljósi, aö-
eins hin allra listrænustu ljóö
standa einog óstudd. Sumir þieir
höfundar sem hér eiga eina eða
tvær siöur heföu veriö betur
komnirutangarös,en meöferöin
kemur hart og ómaklega niöur á
öörum. Nefni ég þar einkum til
Baldur óskarsson sem á hér
þrjú ljóö úr þrem bókum. Ljóö
Baldurs verðskulda betri kynn-
ingu, jafnvel þótt þaö heföi kost-
aö aö hlutur Richards Becks og
Rósu B. Blöndals væri fyrir borö
borinn.
Elzta skáldiö i bókinni er
Jakob Thorarensen, fæddur
1886. Sex höfundarauk hans eru
fæddir fyrir aldmót. Yngst er
Ragnhildur ófeigsdóttir, fædd
1951, og fjögur skáld önnur eru i
heiminn borin eftir 1944. Aldurs-
munur elzta og yngsta höfund-
arins er þvi hvorki meira né
minna en sextiu og fimm ár, og
gefur þaö nokkra hugmynd um
fjölbreytni safnsins.
Ef reynt er aö lita á hlut
þeirra skálda semhér eiga ljóö i
bókmenntasögulegu ljós má
greina þau I nokkra flokka. —
Fyrst er aö telja skáld sem aö
fullu eru mótuö af eldri tiö,
fyrsta þriöjungi aldarinnar:
Jakob Thorarensen og Davlö
Stefánsson. Siöustu bækur
beggja komu út 1966, ljóö
Daviös aö honum látnum. — í
öörum flokki eru skáld komin
yfir miöjan aldur á þessu tima-
bili (þrjú þeirra nú látin) og
standa á mörkum ljóöheföar og
módernisma þótt hugmynda-
lega séu þau tengdari eldri tiö:
Guömundur Böövarsson, Jó-
hannes úr Kötlum, Ólafur Jó-
hann Sigurösson, Snorri
Hjartarson og Þorgeir Svein-
bjarnarson. Siöasti ávöxtur
þessarar stefnu i safninu er Aö
laufferjum eftir Ólaf Jóhann
(Aö brunnum fellur utan safns-
ins). Sú bók er aö verulegu ley ti
i heföbundnum sniöum, en þó
má benda á Ræöu hinna biö-
lunduöu I safninu. Svipaöa
formlega leiö og þessi skáld fer
Hannes Pétursson þótt skörp
söguleg skil séu milli hans og
þeirra, enda aldursmunur veru-
legur.
Þriöji hópurinn er form-
byltingarmenn og atómskáld.
Elztur þeirra er Jón úr Vör, en
eftilatómskálda eru aöeins tal-
in skáld sem fram komu um
1950 og ortu I nýjum stil ber
Hannes Sigfússon hæst. Hlutur
hans i þessu safni er merkileg-
ur. Ég hygg aö Hannes sé mesta
og máttugasta ljóöskáld Is-
lenzkra módernista, og kalla ég
þá þvi nafni þá höfunda eina
sem meö markvissum hætti
sundruöu jafnt lifsmynd sem
ytra formi hins klassiska skáld-
skapar. Til atómskáldúnna má
einnig telja, þótt ólikir séu inn-
byröis: Einar Braga, Jón ósk-
ar, Jónas Svafár og Stefán Hörö
Grimsson sem allir eiga ljóð i
þessu safni.
Arftakar Hannesar Sigfússon-
arog annarra róttækra módern-
ista eru fáir, en áhrif Jóns úr
Vör þeim mun gleggri. Má þar
BEINUM
AUGUM
TIL HIMINS
i.
Foreldrar og uppalendur ættu
aö beina augum barna til himins
á björtum vetrarkvöldum, og
benda þeim á fegurö og mikil-
leika stjörnuhiminsins. Kenna
skyldi börnum aö þekkja helztu
stjörnur og stjörnumerki.
Mig langar til að benda á þrjár
reikistjörnur, sem mjög eru á-
berandi um þessar mundir.
Sjást þær vel, meö berum aug-
um þegar bjart er I lofti á
heiðskirum kvöldum. Þetta eru
reikistjörnurnar, Venus,
Júpiter og Satúrnus. Reiki-
stjörnur eru auöþekktar á þvi,
aöþærblika ekki, eins og fasta-
stjörnurnar gera. Reikistjörnur
ganga um sólina eins og jöröin
og eru alls niu.
II.
Venus er langbjartasta
stjarna himinsins, og er mjög
áberandi á kvöldin skömmu eft-
ir sólsetur. Venus gengur um
sól, næst innan viö braut jaröar
á 225 dögum, og hefur bundinn
möndulsnúning. Venus er aö
stærö svipuö jöröinni, þvermál
12.249 km og aö efnismagni litlu
léttari en jöröin. Venus er sveiþ-
uö miklum skýjum, svo aö al-
drei sést á fast yfirborö hennar.
Yfirboröshiti Venusar er talinn
mjög hár, eða um 300 gr. C.
Júpiterer umþessar mundir i
Hrútsmerki, og er bjartasta
stjarna himins, næst á eftir
Venusi. Júpiter er langstærsti
sonur sólar, og liggur braut hans
langt utan viö braut Mars, eða i
775 milljón km fjarlægö frá sól.
Ein umferö Júpiters um sól tek
ur tæp 12 ár. Hann snýst um
öxul sinná tæpum 12 klst. Efnis-
magn hans er 318 sinnum meira
en jaröarinnar, en rúmmál hans
er 1295 sinnum meira og þver-
málið er 141.000 km. Júpiter er
hulinn miklum skýjum, og sér
hvergi i yfirborö hans. Skýin
mynda röö belta ogá einum staö
er afarstór rauöleitur blettur,
sem er tugþúsundir km i
þvermál.
Tólf tungl ganga um Júpiter
og eru fjögur þeirra álika stór
og tungl jaröar okkar: Io,
Evropa, Ganymeda og Kallisto.
Er mjög skemmtilegt að fylgj-
ast meö þeim i litlum sjónauka
kvöld eftir kvöld, þvi þau breyta
mjög ört um afstööu hvert til
annars, vegna mikils umferðar-
hraöa um móöurhnöttinn (Io fer
eina umferö á tæpum tveim
dögum, en til gamans má geta
þess aö fjarlægasta tungl
Júpiters er rúm tvö ár aö ganga
einn hring umhverfis hann).
Þaö vakti ekki litla athygli,
þegar italski stjörnufræöingur-
innfrægi.Galileó Galilei(f. 1564,
d. 1642) varö fyrstur til aö
uppgötva tungl Júpiters meö
hinum nýsmlöaöa sjónauka sin-
um, en hin breytta heimsmynd,
sem þá var aö ryöja sér til
rúms, og sem hann átti mikinn
þátt I, braut m jögi bága viö þær
skoöanir, sem lengi höföu veriö
ráöandi, enda varö hann aö
gjalda þess grimmilega, þvi
rannsóknarréttur hélt honum i
fangelsi siöustuátta ár ævinnar.
Satúrnuser um þessar mund-
ir allhátt á lofti i Krabbamerki
(á milli Tvibura og Ljóns-
merkis), og er ein af bjartari
stjörnum himinsins, og eins og
aörar reikistjörnur, auöþekktur
á bliklausu skini sinu, meöal
annarra blikandi stjarna.
Satúrnus er næststærsta
stjarna sólhverfis okkar.
Þvermál hans er 121 þús. km og
efnismagnið er 95 sinnum meira
en efnismagn jaröar.Hannsnýst
umsjálfan sig á 10 klstog er 29,4
ár aö ganga eina ferö um sólu.
Hnötturinn er þakinn miklum
skýjabólstrum og sér ekki I fast
yfirborð. Um Satúrnus ganga 10
tungl, og er eitt þeirra, Titan,
stærra en máninn. Þaö sem
mest einkennir útlit hnattarins
er hringabelti mikiö, sem um-
lykurhann i talsveröri fjarlægö.
Breidd þessa beltis er um 60
þús. km en þykktin ekki yfir 10
km. Vegna þessa breiða efnis-
beltis er útlit hnattarins sér-
kennilegra en allra annarra
reikistjarna i sólhverfi okkar.
III.
Ekki er taliö aö lif þróist i
sólkerfi okkar annars staöar en
á jöröinni, a .m .k. ekki m annlif
eöa vitlif. Til þess eru náttúru-
skilyrði á öörum reikistjörnum
of óhagstæö og fjarlægö frá sól
ýmist of mikil eöa of litil.
Til aö leita vitlifs annars staö-
ar I geimi veröur aö fara út fyrir
sólkerfi okkar, til annarra
sólkerfa, en þau hljóta aö vera
til þúsundum saman, þar sem
mannlif og vitlif getur þróazt,
jafnvellangt fram yfir þaö, sem
hér gerist.
Vitsambönd hljóta aö eiga sér
staö milli háþroskamannakynja
viöa um alheim, og mun jaröar-
búum vera hin mesta nauösyn
á, aö komast i slik sambönd
meira en enn er orðiö. ,t
Litum til stjamanna meira en
áöur. Njótumþeirrar feguröar,
sem himinninn hefur upp á aö
bjóða, og þeirra áhrifa sem
þaöan berast.
Ingvar Agnarsson