Tíminn - 22.04.1978, Qupperneq 6

6
„Herra forseti,
Frumvarp það, sem
hér liggur fyrir, til laga
um sparisjóði, hefur
verið samið á vegum
viðskiptaráðuneytisins.
Árið 1975 skipaði ég sér-
staka nefnd til þess að
taka til endurskoðunar
gildandi lög um spari-
sjóði. Nefndin lauk
störfum fyrir nokki'u og
hefur lagt fram tillögur
sinar i formi frumvarps
til nýrra laga um spari-
sjði.
i framsögu minni fyrr
i vetur fyrir frumvarpi
i til laga um viðskipta-
banka i eigu rikisins gat
ég þess, að á þessu þingi
yrðu einnig lögð fram
frumvörp til laga um
sparisjóði og viðskipta-
hanka, sem reknir eru i
hlutafélagsformi. Ég
geri ráð fyrir, að frum-
varp til laga um hlutafé-
lagsbanka verði lagt
fram einhvern næstu
daga.
Almenna löggjöf um banka-
stofnanir hefur vantað hér á
landi. Hefur það að ýmsu leyti
skapað þessum stofnunum
óheppileg starfs- og þróunarskil-
yrði. Eina heildarlöggjöfin á
þessu sviði eru lögin um Seðla-
banka tslands frá árinu 1961. Við-
skiptabankarnir starfa hver um
sig samkvæmt sérstökum lögum,
sem eru að mörgu leyti ósamstæð
og ófullkomin. Um sparisjóðina
er það hins vegar að segja, að um
þá gildir almenn löggjöf frá árinu
1941. Þau lög voru vel undirbúin
og fullnægjandi á sinum tima, en
eru nú orðin úrelt, jafnvel svo, að
þau standi rekstri sparisjóðanna
að sumu leyti fyrir þrifum. Það
var þvi orðið nauðsynlegt að taka
þessi lög til endurskoðunar.
Þetta minnir á, að sparisjóðirn-
ir eiga sér alllanga sögu hér á
landi. Þeir eru fyrstu innláns-
stofnanirnar hér á landi. Eftir
nýjustu rannsóknum má rekja
upphaf þeirra allt aftur til ársins
1858, þegar sparisjóður var stofn-
aður i Mývatnssveit.
Nokkrir sparisjóðir höfðu verið
stofnaðir, þegar fyrsti viðskipta-
bankinn, Landsbanki Islands, hóf
starfsemi sina árið 1886. Einn
þeirra var Sparisjóður Siglu-
fjarðar sem stofnaður var árið
1873. Hann starfar enn og er elzta
starfandi innlánsstofnun á land-
inu.
Sparsjóðum
hefur fækkað
Alls hafa verið stofnaðir 93
sparisjóðir hér á landi. 1 árslok
1977 voru starfandi sparisjóðir 43
að tölu. Margir þeira hafa þannig
hætt starfsemi sinni. Orlög þeirra
hafa oftast orðiö þau, að þeir hafa
verið yfirteknir af útibúum við-
skiptabankanna. Sumir hafa þó
verið lagðir niður án þess að
banki eða annar sparisjóður hafi
haldið áfram starfsemi þeirra.
Það er ljóst, að sparisjóðirnir
hafa staðið heldur höllum fæti i
samkeppni sinni við viðskipta-
bankana. Þessi þróun endur-
speglast einnig i töflunni um hlut-
deild sparisjóðanna i heildarinn-
lánum. Hún fer stöðugt minnk-
andi eftir tilkomu bankanna. Þó
eru timabil, þar sem hlutdeild
þeirra eykst aðeins. Frá árinu
1960 hefur hún þó farið sifellt
minnkandi.
Verter að gefa gaum að skipt-
ingu sparisjóða eftir kjördæmum.
Það vekur athygli, að af 43 spari-
sjóöum eru 28 á Vestfjörðum og
Norðurlandi eystra og eru flestir
þeirra smáir.
Þegar fyrstu sparisjóðirnir
voru stofnaðir hér á landi, var
komin töluverð reynsla á þetta
form innlánsstofnana i nálægum
löndum. Þessar stofnanir hafa
flestar verið smáar i sniðum, en
MiÍ'iUi’í
hafa engu að síður gegnt mikil-
vægu hlutverki i lánsfjármiðlun
innan sinna byggðarlaga. Það má
raunar telja merkilegt hversu
viða hefur verið unnt að koma
þessum stofnunum á fót og reka
þær áfallalitið.
Timarnir hafa hins vegar
breytzt og ýmiss vandamál hafa
komið upp varðandi rekstur
sparisjóðanna og samkeppnisað-
stöðu þeirra. Það þarf að aðhald
og öryggi i rekstri þeirra. Einnig
alþingi
gangi einum að gera stofnfjár-
eign i sparisjóði eftirsóknarverð-
ari og styrkja þannig stöðu spari-
sjóðanna almennt meðal innláns-
stofnana.
Sparisjóðunum er i þessu frum-
varpi valiö það form, sem telst
bezt henta þeim m.t.t. þeirrar
sérstöku starfsemi, sem þeir reka
og með hliðsjón af sögulegum og
félagslegum forsendum.
Sett eru nákvæm ákvæði um
stofnun sparisjóðs i II. kafla
Ólafur Jóhannesson viðskiptaráðherra:
Hlúa ber að spari-
sjóðunum og stuðla
að dreifingu valds
yfir fjármagni
— Framsöguræða ráðherra fyrir frumvarpi
til laga um sparisjóði.Ræðan var flutt áþingi
s.l. mánudag en birtist hér nokkuð stytt
þarf að gera þeim kleift að veita
meiri og betri þjónustu viöskipta-
mönnum sinum. Það er alveg
ljóst, að margir sparisjóöanna
hafa ekki getað gegnt nægilega
alhliða hlutverki i sinum byggö-
arlögum i lánsfjár- og greiðslu-
miðlun og annarri þjónustu við
viðskiptaaðila sina. Það er eink-
um af þessum sökum sem þeir
hafa lotið i lægra haldi fyrir við-
skiptabönkunum.
Með þvi að finna lausnir á þess-
um vandamálum sparisjóðanna,
er unnt að treysta stöðu þeirra al-
mennt meðal innlánsstofnana, en
sá er aðaltilgangur frumvarps-
ins. Þegar rætt er um sparisjóði
sem þjónustustofnanir við ákveð-
in byggðarlög, má ekki gleyma
þvi, að sparisjóðirnir eru alveg
undir stjórn heimamanna. Þeir
eru sjálfstæðar stofnanir hver i
sinu byggðarlagi. Yfirstjórn
bankaútibúanna allra er i
Reykjavik og lýtur miðstjórnar-
valdi þaðan. Þótt bankaútibú
veiti alhliða og góða þjónustu um
einhvern tima, þá er það sam-
kvæmt ákvörðunum, sem teknar
eruutan byggðarlagsins og alveg
háð þeim. Heimamenn hafa litil
eða engin ráð yfir þvi. Sparisjóð-
irnir eru hins vegar stofnanir
héraðanna sjálfra og þáttur i
sjálfsforræði þeirra. Með þvi' að
hlúa að þeim er stuðlað að dreif-
ingu valdi yfir fjármagninu og að
þvi ber að keppa.
En hver er þá raunverulegur
munur á banka og sparisjóði,
burtséð frá þvi mikilvæga atriði,
sem ég var að minnast á? Aðal-
munurinn á þessum tveim flokk-
um innlánsstofnana felst i mis-
munandi rekstrarformi þeirra,
þar sem sparisjóðirnir eru nálægt
þviaðvera sjálfseignarstofnanir,
en viðskiptabankarnir annað
hvort rikisfyrirtæki eða hlutafð-
lög. Starfshættir sparisjóðanna
hafa á seinni árum færzt mjög i *
átt til starfshátta bankanna, bæði
hér á landi og i öðrum löndum, en
sums staðar hefur gildandi lög-
gjöf þó sett slikri þróun skorður.
Upphaflegur tilgangur með
rekstri sparisjóða var að taka við
sparifé almennings, en ekki velti-
innlánum tilávöxtunar i útlánum,
sem ekki gætu talist áhættuútlán.
Þetta kemur fram i gildandi lög-
um. Þar eru og skorður settar við
veitingu tiltekinna áhættuútlána
og ýmis takmarkandi ákvæði
önnur eru þar sett um starfsemi
sparisjóðanna, t.d. bann við, að
sparisjóður gangi i ábyrgð fyrir
viðskiptamenn sina. Þrátt fýrir
þennan mun á löggjöf banka og
sparisjóðs, er starfsemi sumra
stærstu sparisjóðanna i svipuðu
formi og starfsemi minnstu við-
skiptabankanna. Þegar heildina
er litið er hins vegar verulegur
munur á útlánum og innlánum
banka og sparisjóða, þ.e.a.s.
ólafur Jóhannesson. .
hvernig þau greinast eftir teg-
undum og hvernig útlán skiptast
á atvinnufyrirtæki og einstakl-
inga.
Samræming i
rekstri
innlánsstofnana
Við samningu þessa frum-
varps, sem hér liggur fýrir, og
frumvarps og frumvarpsdraga til
laga um viðskiptabankana hefur
veriðleitast við að samræma sem
mest allar reglur um almenn
atriði. Það er þvi stefnt að þvi að
allra likastar reglur gildi um
starfsemi þessara innlánsstofn-
ana. Það ætti að vera sparisjóð-
unum til hagsbóta....
Ég mun nú rekja helztu breyt-
ingarnar, sem frumvarpið felur i
sér frá gildandi lögum.
I 1. kafla er rétt að vekja at-
hygli á nokkurri breytingu frá
gildandi lögum, sem að visu teng-
ist ýmsum öðrum ákvæðum
frumvarpsins. Hér er um að ræða
eignaraðild að sparisjóðum.
Samkvæmt gildandi lögum svipar
sparisjóðum mjög til sjálfseign-
arstofnana eins og þær almennt
eru skilgreindar. 1 frumvarpinu
eru heldur rymri ákvæði um eign-
araðild að sparisjóði en eru i gild-
andi lögum. Þeir, sem leggja
fram stofnfé, verða samkvæmt
ákvæðum frumvarpsins eins og
áður eigendur að þvi fé, en geta
samkvæmt frumvarpinu að vissu
marki ráðstafað þvi verðmæti
sem felst i' þeirri eign. Ráðstöfun-
arréttur er þó háður mikium
takmörkunum. Samkvæmt frum-
varpinu er innan vissra marka
heimilt að verja hluta tekjuaf-
gangs til greiðslu vaxta af stofnfé
og séreignasjóði og er hér um ný-
mæli að ræða. Þessar breytingar
varðandi eignarrétt og ágóða-
möguleika eru gerðar i þeim til-
frumvarpsins. Þar er gert ráð
fyrir ýmsum breytingum varð-
andi þá aðila, sem geta verið
stofnendur að sparisjóði. Er
greint á milli aðila þannig, að
annars vegar eru þeir taldir svo
tæmandi sé, sem geta veriðstofn-
endur og úr þeim hópi verða
ákveðnir aðilar ávallt að vera
meðal stofnenda^einn þeirra eða
fleiri. Þeir aðilar, sem þannig eru
teknir sérstaklega út úr eru sveit-
arfélög, sýslufélög, samvinnufé-
lög með starfandi innlánsdeild og
hópur 20 aði'a, sem uppfylla skil-
yrði til að vera stofnendur. Hver
um sig þessara aðila getur verið
einn stofnandi sparisjóðs og ein-
hver þeirra verður ávallt eins og
áður er sagt að vera meðal stofn-
enda.
Astæður fyrir þvl, að þessir að-
ilar eru sérstaklega teknir fram
fyrir aðra I þessum efnum eru
þær, aö sýslu- og sveitarfélög
hafa lögum skv. sérstök afskipti
af sparisjóðunum, sem haldast I
frumvarpinu og varðandi sam-
vinnufélögin þá er talið æskilegt,
að innlánsdeildum þeirra sé
breytt I sparisjóði og er þvi greitt
fyrir þvi með þessum hætti.
Ábyrgðarfyrir-
komulagið
afnumið
Eins og ég hef minnzt á er ekki
gert ráð fyrir þvi að unnt verði aö
stofna sparisjóði meö ábyrgðar-
fyrirkomulagi skv. þessu frum-
varpi, heldur einungis meö inn-
borguðu stofnfé. Starfandi spari-
sjóðum verður þó heimilt að vera
áfram i ábyrgðarformi
Lágmarksfjárhæð stofnfjár er
ákveðin tiu milljónir króna og
skal minnst helmingur stofnfjár-
ins vera greiddur, þegar starf-
semi hefst og eftirstöðvar greið-
ast innan eins árs. Ráöherra er
veitt heimild til að áskilja hærra
stofnfé og einnig veita undanþágu
frá lágmarksfjárhæðinni, þegar
sérstaklega stendur á. Á fjöl-
mennum þéttbýlisstöðum kann að
vera ástæða til að krefjast meira
en lágmarksfjárhæðar. I fámenn-
um byggðarlögum, þar sem fjár-
magn er takmarkaðra, getur hins
vegar verið ástæða til að vikja frá
lágmarksfjárhæðinni. Af þessum
ástæðum þykir rétt að hafa heim-
ild til að vikja frá lágmarksfjár-
hæðinni.
III. kafli fjallar um stofnfjár-
hluti og eru ákvæði kaflans ný-
mæli. Þar er gert ráð fyrir, að
gefin verði út stofnfjárþréf fyrir
stofnfjárhlutum og er eins og
áður hefur verið minnst að verða
eigendaskipti aö bréfunum heimil
Laugardagur 22 aprD 1978
innan mjög þröngra marka.
Veröur sparisjóðsstjórn ávallt að
veita samþykki sitt til sölu eða
annars framsals og er um það
fjallað i 8. gr. Um innlausn spari-
sjóðs á stofnf járhlut er f jallað i 9.
og 10. gr. Þar er annars vegar um
aö ræða skyldu sparisjóðs til inn-
lausnar i vissum tilfellum og hins
vegar heimild. 1 þeim sérstöku
tilfellum, sem hér um ræðir, þyk-
ir rétt, að sparisjóði sé skylt eöa
heimilt að gripa inn i með inn-
lausn. Möguleikar sparisjóðs til
innlausnar takmarkast af ákvæð-
um 12. gr., sem leyfa ekki hærri
stofnfjáreign en 10% af stofnfé
nema með sérstöku leyfi ráð-
herra i tiltekinn tima, lengst eitt
ár, i vissum innlausnartilfellum.
Sérstaklega er fjallað um aukn-
ingu stofnfjár i IV. kafla og er þar
m.a. gert ráð fyrir, að aðalfundir
i starfandi sparisjóðum, sem
byggðir eru upp sem ábyrgðar-
mannasjóðir, geti ákveðið að i
stað ábyrgða komi innborgað
stofnfé. Settar eru reglur um slik-
ar ákvarðanir þ.á.m. um mjög
aukinn atvkæðameirihluta, sem
gjalda verður ákvörðun jákvæði
til aö hún öölist gildi.
Séreignasjóðir
s tof nfj ár eigenda
Sérstaka athygli vil ég vekja á
ákvæðum V. kafla, þar sem gert
er ráð fyrir svonefndum sér-
eignasjóöi stofnfjáreigenda. Hér
er um mikilvægt nýmæli að ræöa.
Þessi sjóður verður aðallega
myndaður með hluta þeirra
vaxta, sem aöalfundur ákveður
aö greiða stofnfj^reigendum af
árlegum tekjuafgangi. Eins og
áður hefur komið fram er hug-
myndin meö þessum séreignar-
sjóði sú, að gera stofnfjáreign i
sparisjóði eftirsóknarveröan með
þvf að heimila ákvöxtun hennar.
Þessari ávöxtun verður þó óhjá-
kvæmilega aö setja töluverðar
skorður bæði m.t.t. fjárhagsgetu
viðkomandi sparisjóðs og einnig
vegna hins sérstaka eðlis spari-
sjóðanna, sem ekki er unnt að
jafna við venjuleg fyrirtæki,
rekin i hreinu ágóðaskyni. Um til-
lög I sjóðinn fer eftir ákvæðum 13.
og 39. gr.
■ Itarlegákvæðiogýmiss nýmæli
eru i VI. kafla, sem fjallar um
stjórn sparisjóða. Almennt má
segja um þessi ákvæði, að þeirri
skipan stjórnunar, sem nú gildir,
er i megindráttum haldið. Reynt
er i frumvarpinu að treysta það
stjórnkerfi, sem fyrir er með þvi
að setja itarlegri og skýrari regl-
ur um ýmislegt það, sem skort
hefur, lögfesta sumt, sem i fram-
kvæmd hefur tiðkast og almennt
færa stjórnunarákvæöin i nú-
timalegra horf.
I 24. gr. er skilgreining á spari-
sjóðsstarfsemi. Þessi skilgrein-
ing er alveg hliðstæö skilgrein-
ingum á hugtakinu bankastarf-
semi i frumvarpi til laga um við-
skiptabanka i eigu rikisins og
frumvarpsdrögum til laga um
hlutafélagsbanka. Almennt má
segja um VII. kafla, að ákvæði
hans og samsvarandi ákvæði I
frumvarpi til laga um rikisvið-
skiptabanka og frumvarpsdrög-
um til laga um hlutafélagsbanka
eru samræmd sem allra mest og
eru i mörgum mikilvægum atrið-
um alveg eins. Verður þvi ekki
um neinn mun að ræða á við-
skiptabanka- og sparisjóðsstarf-
semi, enda eru forsendur fyrir
greiningu þar á milli ekki lengur
fyrir hendi.
Ég sé ekki ástæðu til að rekja
einstakar greinar þessa kafla
Itarlega. Ég vil þó benda á þýð-
ingarmestu nýmælin. Þar má
fyrst nefna þá miklu breytingu,
að sparisjóðum er meö ákvæðunr
32. gr. heimilað að ganga I ábyrgö
fyrir viðskiptamenn sina, en slikt
er bannað skv. gildandi lögum.
Þessi úrelta bannregla hefur
verið éðlilegt haft á starfsemi
sparisjóðanna. 1 31. gr. eru settar
nýjar reglur um tryggingar fyrir
útlánum, en ákvæöi gildandi laga
um það efni eru ófullkomin. Hér
er um mjög mikilvæg mál að
ræða fyrir rekstur sérhverrar
innlánsstofnunar og öryggi. Sama
gildir reyndar um heildarfyrir-
greiðslur til eins og sama viö-
skiptaaðila. Þar getur verið um
mikla áhættu að ræða, ef innláns-
stofnun lánar einum viðskipta-
manni mjög háar upphæðir miðað
Framhald á bls. 23