Tíminn - 27.08.1978, Qupperneq 17

Sunnudagur 27. ágúst 1978
17
Sundböl, Per:
Dansk Islandspolitik 1913 — 1918
Odense Universitetsforlag 1978.
Bókin, sem hér liggur fyrir, er
að stofni til kandidatsritgérð höf-
undar, en hann lauk cand. mag.
prófi i sagnfræði frá háskólanum i
Óðinsvéum árið 1977 Eins og
nafnið bendir til, fjallar ritið um
samband Danmerkur og Islands
á árunum 1913 — 1918. Höfundur
skiptir riti sinu i 7 meginkafla:
Hinn fyrsti fjallar um sambands-
mál íslands og Danmerkur 1848 —
1913 annar kaflinn er um sam-
bandsmálið á árunum 1913 — ’15,
sá þriðji um umræðurnar um
skipun nefndar i sambandsmál-
inu 1917 og 1918, sá fjórði um
Islandspólitik Dana vorið 1918 og
sá fimmti um samningaviðræður
Dana og íslendinga i Reykjavik
sumarið 1918. Sjötti kaflinn segir
frá þeim móttökum, sem Sam-
bandslagasáttmálinn fékk i Dan-
mörku og sjöundi og siðasti kafl-
inn er um umræður um sáttmál-
ann á Rikisþinginu.
Við samningu ritsins hefur höf-
undur aðallega stuðst við danskar
heimildir, enda er markmið hans
fyrst og fremst það að skýra frá
stefnu Dana i málinu. Hann not-
færir sér mikið dagbækur og
endurminningar danskra stjórn-
málamanna, skjöl danskra
stjórnmálaflokka, auk fjöl-
margra annarra heimilda, svo
sem yfirlitsrita um sögu þessa
timabils, rita um ríkisrétt, dag-
blaða og fleiri.
Kaupmannahafnarför
Hannesar Hafstein 1913.
1 fyrsta kafla bókarinnar rekur
höfundur gang mála i sambúð
Dana og Islendinga frá setningu
dönsku stjórnarskrárinnar,
Grundloven, 1848, og til 1913.
Þessi kafli er ætlaður sem yfirlit,
lesendum til glöggvunar og kem-
ur fátt nýtt fram i honum. I öðr-
um kafla er svo fjallað um gang
Sambandsmálsins á árunum 1913
— ’15 og þar koma fram upplýs-
ingar, sem ég minnist ekki að
hafa séð áður, og eru að minni
hyggju mjög mikilvægar. A bls.
26 hefur að segja frá för Hannesar
Hafstein til Kaupmannahafnar 5.
október til 25. nóvember 1913, en
þá átti hann miklar viðræður viö
dönsku stjórnina og konung um
Sambandsmálið og Fánamálið. Á
bls 26 — 28 er greint frá þessum
viðræðum og kemur þar glöggt
fram sú fimi og það þrek, sem
Hannes sýndi i deilunni við dönsk
stjórnvöld. Höfundur notaði við
samningu þessa kafla skjala —
söfn dönsku ráðherranna frá
þessum tima, einkum þó Rode
innanrikisráðherra og Zahle for-
sætisráðherra. Þar er að finna
Hannes Hafstein
Jón Þ. Þór: Nýjar up um Samt plýsii >ands igai mál ið

trúnaöarbréf, sem Hannes ritaði
viðkomandi ráðherrum á meðan
hann dvaldi i Kaupmannahöfn.
Um fánamálið ræddi hann i bréfi
til Rode 11. 10. 1913 og benti þar
m.a. á, að á tslandi heföu aldrei
verið viðteknar neinar reglur um
notkun Dannebrog, og þar sem
verzlun og siglingar tslendinga
væru islenskt sérmál samkvæmt
Stöðulögunum frá 1871 hlyti notk-
un islensks fána einnig að vera
sérmál Islendinga. Fánamálið
var mikið tilfinningamál, bæði
fyrir Dani og Islendinga. Sumir
dönsku ráðherranna, þ.á.m.
Zahle, voru heldur hliðhollir
Islendingum i málinu, en urðu að
fara fram með ýtrustu gætni,
m.a. til þess að styggja ekki kon-
unginn, sem var mjög sárt um að
tslendingar hættu að flagga með
Dannebrog. Til sátta bauð kon-
ungur, að Islendingar mættu
setja sérstakt islenskt merki i
danska fánann, — bara ef þeir
vildu halda áfram að nota hann.
Fánamálið var á endanum
ley st með konunglegri tilskipun, en
i safni Zahles forsætisráðherra
hefur Sundböl fundið minnisblöð,
sem sýna, að Hannes Hafstein
átti uppástunguna að þeirri leið,
sem Zahle mætli með að Danir
færu til lausnar i þessu viðkvæma
máli. Eg man ekki til þess aö hafa
Jðn Magnússon.
séð þessara atriða getið i islensk-
um ritum um þessi mál og
Kristján Albertsson segir
t.d. aðeins i ævisögu
Hannesar (11.2,246): „Ekkert
mun vera vitað um viðræður
Hannesar Hafsteins um fánamál-
ið við dönsku stjórnina”.
Sprengdi Zahle Sjálf-
stæðisflokkinn gamla?
Þegar sagt hefur verið frá lok-
um Kaupmannahafnarfarar
Hannesar Hafstein 1913 og siðan
frá för Sigurðar Eggerz á
konungsfund árið 1914, skýrir höf-
undur frá för þeirra þremenning-
anna: Einars Arnórssonar,
Guðmundar Hannessonar og
Sveins Björnssonar til Kaup-
mannahaínar í mars 1915. Þar
kemur ýmislegt skemmtilegt
fram, m.a. það, aðá meðan á dvöl
þeirra i Kaupmannahöfn stóð
örkuðu þeir Bogi Melsteð og dr.
Valtýr Guðmundsson á fund
Zahle og sögðu honum, að ef Dan-
ir semdu við þessa þrjá islensku
stjórnmálamenn myndi það að-
eins leiða til þess, að þeim
(þremenningunum) yrði afneitaö
á Islandi. Danir ákváðu þó aö
halda áfram samningaumleit-
unum og lauk þeim se m kunnugt
er með samkomulagi um ýmis
atriði, en stóra málið: rikis-
réttarlegt samband Islands og
Danmerkur var enn óleyst.
Skömmu siðar var Einar
Arnórsson skipaður ráðherra og
varð það til þess, að Sjálfstæðis-
flokkurinn gamli klofnaði i langs-
um og þversum. Bókarhöfundur
segir skýrt og skorinort frá þvi,
að þetta hafi einmitt verið ætlun
Zahle, þegar hann lagöi til
við konung að Einar yrði geröur
ráðherra i stað Sigurðar Eggerz.
Með þessu móti einu taldi Zahle,
að hægt yrði að fá frið fyrir rót-
tækustu öflunum i Sjálfstæðis-
flokknum.
Sinnaskipti konungs
1918.
A árinu 1917 var Jón Magnús-
son, sem þá var orðinn forsætis-
ráðherra á ferð i Kaupmanna-
höfn. Hann átti viðræður við
Zahle, sem urðu til þess, að hreyf-
ing komst aftur á Sambandsmáliö
eftir nokkurt hlé. Þingkosningar
voru fyrirhugaðar i Danmörku
vorið 1918 og vildi Zahle ekki gefa
neinar yfirlýsingar, né aðhafast
neitt opinberlega i málinu fyrr en
að þeim loknum. Jón Magnússon
mátti hins vegar glöggt skilja, að
danski forsætisráðherrann hafði
fullan hug að leysa málið á þann
hátt, sem báðir aðilar gætu sætt
sig við. Strax að kosningunum
loknum tók konungur hins vegar
frumkvæði i málinu og kom á við-
ræðum á milli Zahles, E. Brandes
og H.N. Andersens, stofnanda
Ostasiatisk Kompagni. Andersen
hafði alllengi staðið i nánu sam-
bandi við konung og vildi að
Sambandsmálið yröi leyst sem
fyrst til þess að danskir fjármála-
menn gætu hafist handa á tslandi.
Hugmynd hans var einfaldlega
þessi, samkvæmt frásögn bókar-
höfundar (bls 60): Islendingar
eiga aö fá allt það frelsi, sem þeir
óska og svo fáum við þá sjálfa til
þess að taka frumkvæðið i virkj-
unarmálum og fleiri athöfnum,
þar sem danskt fjármagn verður
notað. Ein hugmynd Andersens
og fleiri var að vinna saltpétur úr
loftinu á Islandi, og þess ber að
gæta, að á þessum árum óttuðust
Danir mjög þá samvinnu, sem
virtist ætla að verða með Islend-
ingum og Norðmönnum i virkj-
unarframkvæmdum. Konungur
hafði fram til þessa verið ansi
stifur á meiningunni og komu
þessi sinnaskipti hans dönskum
stjórnmálamönnum á óvart.
Margt fleira talsvert kemur
fram i þessari ágætu bók.
Höfundur skýrir skilmerkilega
frá afstöðu dönsku stjórnmála-
flokkanna til Islandsmála á
Margt fleira athyglisvert kemur
fram, að Radikalir og
Sósialdemókratar vildu yfirleitt
sem mest fyrir Islendinga gera,
Venstrevaroftastá báðum áttum
og afstaða flokksmanna blandin
mjög, en ihaldsmenn vildu engar
tilslakanir veita. Einnig kemur
skýrt fram, að danskir stjórn-
málamenn vildu geta sagt við
umheiminn, einkum þó leiðtoga
Vesturveldanna að fyrra striði
loknu: Þarna sjáið þið, viö virð-
um sjálfsákvörðunarrétt Islend-
inga, ætlið þið ekki aö virða óskir
Suður-Jóta i þeim efnum.
Eins og áður sagði er rit þetta
kanditatsritgerð að stofni til Það
er gefið út sem pappirskilja og er
allur frágangur þess með ágæt-
um.
Að lokum vil ég hvetja sem
flesta, sem á annaö borð hafa
áhuga á islenskri sögu þessa
timabils til þess að kynna sér
þetta rit. Þar kemur margt at-
hyglisvert fram og það er vel
ómaksins vert að kynna sér
sjónarmið Dana i málinu.
Kristján konungur X.
BRUÐUVAGNAR
OG KERRUR
MARGAR GERÐIR
Mjög gott verð
HEILDSÖLUBIRGÐIR:
INGVAR HELGASON
Vonarlandi v/Sogaveg — Simar 84510 og 8451 1