Tíminn - 02.11.1978, Qupperneq 11

10
Fimmtudagur 2. nóvember 1978
Fimmtudagur 2. nóvember 1978
11
SINFÓNÍUHLJÓMSVEIT ÍSLANÐS
Tónleikar
i Háskólabiói fimmtudaginn 2. nóvember
1978, kl. 20.30.
Verkefni:
Prokofieff — Klassiska sinfónian.
Mozart — Sinfónia fyrir blásarakvartett
og hljómsveit.
Brahms — Sinfónia no 1.
Stjórnandi: Russlan Raytscheff.
Einleikarar: Kristján Þ. Stephensen,
Sigurður I. Snorrason, Stefán Þ.
Stephensen, Hafsteinn Guðmundsson.
Aögöngumiðar i Bókaverslun Sigfúsar Eymundssonar og
Lárusar Blöndal og viö innganginn.
SIM ÓNÍI IILJOMSN E11 ÍSLANDS
J||H ItÍKISl l\ARl’ID
Auglýsing frá
Launasjóði rithöfunda
Hér með eru auglýst til umsóknar starfs-
laun fyrir árið 1979 úr Launasjóði rithöf-
unda samkvæmt lögum nr. 29/1975 og
reglugerð gefinni út af menntamálaráðu-
neytinu 9. júni 1976.
Rétt til greiðslu úr sjóðnum hafa islenskir
rithöfundar og höfundar fræðirita. Heimilt
er og að greiða laun úr sjóðnum fyrir þýð-
ingar á islensku. Starfslaun eru veitt i
samræmi við byrjunarlaun menntaskóla-
kennara skemmst til tveggja og lengst til
niu mánaða i senn.
Höfundur, sem sækir um og hlýtur starfs-
laun i þrjá mánuði eða lengur, skuldbind-
ur sig til að gegna ekki fastlaunuðu starfi
meðan hann nýtur starfslauna. Slik kvöð
fylgir ekki tveggja mánaða starfslaunum,
enda skulu þau einvörðungu veitt vegna
verka sem birst hafa næsta almanaksár á
undan.
Skrá um birt ritverk höfundar og verk,
sem hann vinnur nú að, skal fylgja um-
sókninni.
Umsóknum ber að skila á sérstökum
eyðublöðum, sem fást i menntamálaráðu-
neytinu. Mikilvægt er að spurningum á
eyðublaðinu sé svarað og verður farið með
svörin sem trúnaðarmál.
Umsóknir skulu sendar fyrir 20. desember
1978 til menntamálaráðuneytisins,
Hverfisgötu 6, Reykjavik.
Reykjavik, 1. nóvember 1978
Stjórn Launasjóðs rithöfunda
Skólastjórastaða
viö Iönskólann á Patreksfiröi er laus tii umsóknar. Skólinn
mun starfa frá áramótum og fram i mai.
Umsóknir ásamt upplýsingum um menntun og fjölskyldu-
stærö skulu berast formanni skólanefndar fyrir 20.
nóvember.
Menntamálaráðuneytið.
Laus staða. '
Umsóknarfrestur um stööu framkvæmdastjóra viö Raun-
vfsindastofnun Háskólans er framlengdur til 10. nóvember
n.k. Framkvæmdastjóri annast almennan rekstur stofn-
unarinnar og hefur umsjón meö allri starfsemi sem ekki
heyrir undir einstakar rannsóknarstofur.
Umsækjandi skal hafa lokiö háskólaprófi.
Laun samkvæmt launakerfi starfsmanna rikisins. Nánari
upplýsingar um starf þetta veitir stjórn Raunvisinda-
stofnunar.
Umsóknir meö Itarlegum upplýsingum um menntun og
starfsferil skulu hafa borist menntamálaráöuneytinu,
Hverfisgötu 6, Rvk., fyrir 10. nóv. 1978.
Menntamáiaráöuneytiö,
31. október 1978.
CROW \
BUOIIM
SkiphoUi 19, K«'\ k ja\ ik.
Simi 29S00.
—- L’T ar i ILu .ubroddi
Kynntu þér
nýju línuna frá
Crown 1978—
Ekki ber á ööru en þessi móöir I dýragaröi f Sviss annist barn sitt af
alúö og umhyggju. Hún heitir Achilla og vegur 90 kg, en faöirinn Steffi
vegur 200 kiló. Þetta er þriöja barn hennar og viö fæöinguna vóg þaö
tvö knó.
Orörómur haföi veriö á kreiki
um tilvist górillunnar i margar
aldir, eöa frá dögum Hannibals
frá Karþagó á 5. öld fyrir Krist.
Þá er getiö um skelfilega skepnu
mannsliki, áströndSierra Leone.
A sföari öldum hófu sögur aö
ganga um skepnu þessa I lok 16.
aldar, eöa þegar þrælaveiöar
juku þekkingu á vesturströnd
Afriku. Ariö 1590 skýröi enskur
sjómaöur, Andrew Battel frá
griöarstórum apa, sem hann kall-
aöi „pongó”. Þótt hann væri
ógurlega stór, var hann í manns-
liki, nema aö þvi leyti aö hann
heföi enga k álf a á f ótunum, — svo
laglegasem þaö nú hljómar. And-
lit, hendur og eyru væru hárlaus.
Skrokkurinn aö ööru leyti væri
hulinn mórauöum feldi. Þegar
skepnan gengi, gengi hiln upprétt
og héldi höndunum aftur á
hnakka sér, llkt og nýlega hand-
tekinn maöur. HUn svæfi 1 trján-
um, þar sem hUn geröi sér byrgi,
til þess aö verjast frumskóga-
regninu. HUn værigrasæta, en æti
ekki kjöt. Loks fullyrti Battel
ódeigur, aö hún heföi enga vits-
muni til aö bera, en léti einvörö-
ungu stjórnast af viöbrögöum.
Og Battel heldur áfram: ,,A
feröum um skógana, kveikja
menneld á nóttum, en þegar þeir
taka sig upp á morgni, koma
„pongóar” og voka i kring um
glæöumar og stara á þær, þar til
þær kulna út. Þeir hafa ekki vit á
aö skara I eldinn. Þrátt fyrir aö
þeir eru grasætur, eiga „pongó-
ar” stundum til aö fylgja fferöa-
mönnum eftir og sitja fyrir þeim
og drepa þá I höndum sér. Og ekki
nóg meö þaö. Rækjust þeir á fila-
hjörö, áttu þeir til aö ráöast á
vesalings þykkskinnungana og
berja þá meö hnúum og hnefum,
þar til þeir flýöu beljandi i
burtu”.
Lengi var saga Battels skoöuö i
sama ljósi og frásögn Marco Polo
af fuglinum Rok, sem greip tvo
fila í klærsér ogflaug meöþá hátt
upp 1 himininn, þar sem hann lét
þá falla til jaröar, svo hann gæti
hæglegar gætt sér á þeim,sundur-
krömdum. Franski náttúrurfræö-
ingurinn Georges Buffun, haföi
reyndar tilhneigingu I NáttUru-
sögusinnifrá 18. öld til þess aö ef-
ast um sögu Battels og taldi aö
aöeins eitt eöa tvö atriöi hennar
ættu við rök aö styöjast. En sá
frægi Georges Cuvier, sem var
uppi á Napóleons-timunum, hafn-
aöi sögunni sem hreinum sjóara-
lygum, og taldi höfundinn hafa
sagt hana trúgjörnum áheyrend-
um yfir ölglasi.
Samt varorörómurinn um þenn
an risaapa áfram viö iýöi. En
fyrsta áþreifanlega sönnunin
fékkst ekki fyrr en áriö 1847,
þegar dr. Savage, ameriskur trú-
boöi i Gabon, lagöi fram teikn-
ingu af hauskúpu dýrs, sem ljós-
lega sýndi beinútskotin yfir
Górillu
maðurinn
Maðurinn,
sem
fyrstur
varð til
frásagnar
um
risaapann
Fyrir þrem aldarf jórðungum dó I Leningrad, eða
St. Pétursborg, eins og borgin þá hét, — maður einn,
sem ferðast hafði viða um Norðuriönd, þar sem
hann hafði unnið að viðamikium rannsóknum á vik-
ingaöldinni. Um þetta hafði hann ritað vinsæla
ferðasögu, sem hann nefndi „Land miðnætursólar-
innar”. Ekkert gat verið ólikara hinum svækjuheitu
frumskógum Vestur-Afriku, þar sem hann hafði
unnið sér frægð og frama fjörutiu árum áður, og
komið tiðindum á framfæri, sem gerðu alla Vestur-
landabúa dolfallna. Þessi maður var Paul Belloni
du Chaillu, en nafn hans er nátengt nafni górillunn-
ar. Furðulegt má teljast að þessi náttúrufræðingur,
sem i rauninni staðfesti tilveru þessarar skepnu,
sem fram til hans daga hafði verið sveipuð dúlar-
hjúpi, lifði fram á 20. öld.
; „Górillu-maöurinn”,
Chaillu
Paul du
augnabrúnunum, en þaö er þaö
sem helst greinir górilluna frá
sjimpansanum. Dýrafræöingar
uröu jafnvel enn hugfangnari,
þegar I framhaldi af þessu voru
sendar til þeirra tvær höfuökúpur
af þessu furöudýri. önnur var
send til Bandarikjanna og i
Journal of Natural History i
Boston var þessi ný-uppgötvaöi
api kallaöur „Troglodytes gor-
illa ”.
Þótt hauskúpurnar vektu at-
hygli I hópi visindamanna, varö
þó uppnámiö ennmeira áriö 1851,
þegar Harris nokkur skipstjóri
kom meö beinagrind af heilli gór-
illu til Konunglega skurölækn-
ingafélagsins i London. NU var
ekki lengur um þaö aö villast, aö
hér var komin fram apategund,
san var gjöróllk sjimpansanum,
en fram til þess tfma hafi skepn-
unni veriö ruglaö saman viö
hann. Menn komu sér saman um
aö dýriö skyldi heita „Gorilla
savagei”, (savage = grimmur) en
nafniö átti þó ekki viö grimmd
þess, heldur var hér veriö aö
heiöra dr. Savage.
En nú kom „górillu-maöurinn”
Paul du Chaillu fram á sjónar-
sviöiö. Þótt óvist sé um uppruna
hans, er vanalega taliö aö hann
hafi veriö fæddur i Paris áriö 1831
og flutst sem ungur maöur til
Bandarikjanna, þar sem hann
geröist bandarlskur rikisborgari.
Hann tengdist Vestur-Afriku
vegna verslunarstarfsemi sinnar
og þegar hann las frásögn dr.
Savage, geröist hann á einni nóttu
ákafur iökandi veiöa og náttúru-
rannsókna.
Du Chaillu gæti ekki hafa valiö
betri stund fyrir uppgötvanir sin-
ar. Oldfram af öld haföi forvitnin
um „myrku álfuna” fariö vax-
andi. Llkt og Mrs. Jellyby i sögu
Dickens, horföu menn á Afriku úr
„órafjarlægö”. öslökkvandi
þorsti eftir upplýsingum um hana
var fyrir hendi. Livingstone var
lagöur upp I þann fyrsta hinna
margfrægu leiöangra sinna. John
Speke og Richard Burton voru aö
leita aö upptökum Nilar. Du
Chaillu tók til viö aö seöja frétta-
hungriö enn frekar. Og þaö sem
meira er: hin nafntogaöa bók
hans kom Ut á tima, þegar heimur
þeirra tima visinda riöaöi og
skalf, vegna „Uppruna tegund-
anna”, eftir Darwin.
1856 lagöi du Chaillu upp I hinn
fræga leiöangur sinn inn I Gabon
og nokkrum árum seinna stóö
heimurinná öndinni, vegna bókar
hans „Ævintýri min I frumskóg-
um Miö-Afrlku og land dverg-
anna”. Þessi bók varö undirrót
rómantiskustu drauma meöal
næstu kynslóöa.
Tvimælalaust geröi du Chaillu
margar uppgötvanir og vissuiega
bætti hann viö na’ttúrufræöiþekk-
ingu manna. Hann varö fyrstur til
aösegja frá þvi dýri sem á ensku
heitir „otter-shrew”, en á ekki
nafn I islensku máli enn. Dýriö
likist miölungs stórum otri og í
staö þess aö veiöa fisk, gramsar
þaö I leöju og möl I leit aö krabba-
dýrum meö löngu nefi sinu, sem
er meö nokkurs konar burstum.
Hann sagöi einnig frá apanum
„Nshiego-mbouve”, eöa sköllótta
sjimpansanum, sem varö aölíta á
sem sérstaka tegund.
Ekki fór hjá þvl aö sum dýr-
anna féllu fyrir byssu Chaillu
(„Mér t(Scst aö ná I nokkur
dýr....Ég kom skoti á þaö i vatn-
inu....l dag felldi ég skrýtna
skepnu) en þaö var frásögn hans
um górilluna, sem mesta athygli
vakti og umræöur. Ekki er vitaö
hvort hann hefur lesiö frásögn
Battels, en hann endurtekur ýms-
ar ýkjur gamla sjóarans, — til
dæmis þær aö górillurnar berji
filana hliföarlaust, — jafnvel þótt
hann geri dálítiö gaman aö sög-
unni um leiö. En I bók hans eru
annars færö til mörg dæmi um
grimmd górillunnar:
„Viöargreinar voru snögglega
sveigöar til hliöar rétt fyrir
framan okkur og i sama mund
stóö andspænis okkur griöarstór
karl-górilla. Hann haföi gengiö
gegnum skóginn á fjórum fótum,
en þegar hann sá okkur, reis hann
upp og horföi óttalaus á okkur.
Hann stóö um þaö bil tólf metra
frá okkurog þaö var sjón, sem ég
tel aö ég muni aldrei gleyma.
Hann varnæstum sex feta hár og
meö griöarstóran skrokk, feikna-
breitt brjóst og stóra og vööva-
mikla handleggi, meö eldsnör
augu, stór og grá og djöfullegan
svip. HannleitUteins og einhver
martröö. Þannig stóö hann fyrir
framan okkur, þessi konungur af-
rlska frumskógarins.
Hannvar ekki hræddur viö okk-
ur. Þarna stóö hann og baröi sér á
brjóst meö stórum hnefunum, svo
buldi I, likt og stórri
bassa-trumbu, en þetta er aöferö
górillunnar, þegar hún ætlar aö
snúast til varnar. HUn rak upp
hvert orgiö á eftir ööru. öskur
górillunnar er sérkennilegasta og
ægilegasta hljóö, sem heyrist I
frumskóginum. Þaö byrjar meö
hvellu gelti, llkt og væri i grimm-
um hundi, en þá tekur viö dimmt
org, sem llkist mjög hljóöi fjar-
lægrar þrumu.
Augu hans geröust sifellt æöis-
gengnari, meöan viö stóöum
kyrrir og bjuggumst til aö verja
hendur okkar og snöggur hár-
toppurinn á enninu tók aö hreyf-
ast upp og niöur. Stórar vigtenn-
urnar komu Iljós, um leiö og hann
rak enn einu sinni upp skelfilegt
öskur. Nú liktist hann meir en
nokkru sinni óvætt út Ur illum
draumförum. Þetta var aö hálfu
maöur og aö hálfu dýr, likt og sjá
má á myndum gamalla meistara,
þegar þeir vilja sýna helvíti.
Hann gekk nokkrum skrefum
framar, en stansaöiþá, til þessaö
reka þetta skelfilega öskur upp
■enn aftur, — gekk enn nokkru
framar og stansaöi loks um þaö
bil sex metra frá okkur.
Á þvi andartaki, þegar hann
bjóst til aö orga enn einu sinni og
baröi á brjóst sér i eldmóöi,
hleyptum viö af og drápum hann
og meöópi, sem var svo óhugnan-
lega llkt og Ur mannsbarka, og þó
svo fullt af illsku, féll hann fram
yfir sig”.
Du Chaillu fullyrti aö þaö heföi
veriö lán hans aö vera eini hvíti
maöurinn, sem gat rætt um gór-
illuna af persónulegri reynslu og
bókhans og fyrirlestrar vöktu at-
hygli, sem þarflaust er aö ýkja
nokkuö um. Hann var hylltur i
Amerlku og heiöraöur af Konung-
lega landfræöafélaginu I London
og um hann var meira rætt en
aöra menn þar i borg. En margir
uröu til aö bera brigöur á sann-
sögli hans. Einn þeirra var nátt-
úrufræöingurinn enski, Winwood
Reade, sem var svo sannfæröur
um aö þessi fransk-ameriski
maöur væri siöborinn lygasagna-
smiöur, likt og Munchausen
barón, aö hann flýtti sér sjálfur til
Gabon, og neitaöi fortakslaust, aö
Chaillu heföi nokkru sinni séö
villta, lifandi górillu.
En hvaö sem þvl llöur, er vist
aö du Chaillu kom örugglega
auga á górilluunga, þvi skömmu
eftir aö hann felldi fyrstu górill-
una, segir hann frá aö nokkrir
veiöimenn, sem störfuöu fyrir
hann, heföu fangaö górilluunga,
eftir aöhafaunniö á móöur hans.
Þessa veiöi taldi hann mestu
stund lifs sins, þótt vænta mætti
aö fund hans og skrimslisins Ur
martrööinni bæri hærra. Hrifning
hans átti áér engin takmörk, þeg-
ar hann sá þennan „litla óþýöa
þrjót” staulast inn i negraþorpiö.
A því augnabliki uppskar hann
laun alls þess haröréttis, hita og
fyrirhafnar sem hann haföi mátt
þola.
Du Chaillukannaöist sjálfur viö
aö viöa væru hnökrar á frásögn
hans. Myndin á kápu bókar hans
reyndist vera mynd af górilhi Ur
Parlsarsafninu. Mynd hans af
beinagrind górillunnar sem hann
veiddi, var meö sama beinbrots-
gallanum og beinagrindin i
Britísh Museum. En ef til vill var
mesta ósamræmiö I frásögnum
hans af górillunni þaö, aö hann
féD fyrir gömlum þjóösögum um
grimmd dýrsins. Þ.á.m. þaö
aö hún dræpi fólk og beygöi
byssuhlaupin meö augnaráöinu
einu saman, likt og Uri GeUer, —
en sú bábilja var lengi viö lýöi.
Kannski hljóp hiö franska skap-
ferll meö Chaillu i gönur, þegar
hann áleit hiö fræga aövörunar-
öskur górillunnar tilburöi til
árasar. Einnig kann aö vera, aö
Utgefandi hans hafi átt nokkurn
þátt i aö hann greip til þess aö
ýkja nokkuö. Staöfest er aö Utgef-
andi hans hafnaöi fyrsta handrit-
inu aö bók hans, vegna þess aö
honum fannst þaö ekki nógu
mergjaö og einnig endurskrifaöi
hann þaö aö hluta sjálfur, til þess
aötryggjaaö frásögnin væri nógu
óttaleg.
Hin gamla og heföbundna af-
staöa til górillunnar hefurnú ver-
iö fullkomlega hrakin af nútlma
dýrafræöingum , einkum
Amerikananum George Schaller,
sem dvaldi marga mánuöi I þjóö-
garöinum í Zaire, þar sem hann
bjó I nábýU viö góriUufjölskyldu.
Hann sagöi, aö hann heföi aldrei
oröiö var viö aö þær væru grimm-
ar, né sýnt aö þær bæru reiöihug
til hans. Þær heföu unaö sér svo
vel I návist hans aö þær heföu
lagst til svefns viö tréö, sem hann
satuppi i. Frá þvifyrsta tókhann

Hér skemmtir stæðileg góriila sér við leikfangakubba og er siður en svof vfgahug
eftir aö górillurnar voru mjög
friösamar og ekki auöveldlega
reittar til reiöi.
Þvi fór mjög ver, aö du Chaillu
spillti um fyrir sér, meö þvf aö
krita full liöugt á stundum, þvi
eins og Schaller sagöi var hann i
grundvaUaratriöum fuUgUdur og
traustur athugandi, og lýsing
hans á górillunni var sú besta i
heUa öld, — eöa þar tU fram á
sjónarsviöiö komu nýir
„górillu-menn”, eins og R.L.
Garner og Carl Akeley. Du
Chaillu visaði án vafa á slóö inn i
frumskóga Afriku og vaktí for-
vitni, sem lifaö hefur æ siöan.
Hann kom fram i sviösljósiö meö
dýr, sem á margan hátt er maka-
laust og er einn nánasti ættingi
mannsins og vissulega ein af
mörgum gersemum Afrlku.
Um eitt atriöi eru þeir Schaller
og ChaUlu sammála hvaö góriU-
una varöar: Schaller kvaöst
aldrei hafa fellt sig viö öskur
karlapans. Þegar hann heyröi
þaö skyndilega brjótast fram,
langaöi hann aUtaf tU aö taka til
fótanna. En sú var þó huggun
harmi gegn, aö aðrar góriUur
voru ekki siður óttaslegnar viö
þau hljóö.