Tíminn - 07.12.1978, Blaðsíða 19

Jólablað 1978
19
Den som gemmer
Framhald af 41 siðu.
kaDaða Löngubril. Þetta haföi
lengi verið ráðgert, en vandinn
var sá aö ekki færust neinir,
þegar sprengingin yrði, sem
ætlaö var að eyðileggja vindu-
mótorinn. Loks var brugðið á
það ráð að láta vörubil staönæm
ast við annan brúarendann og
var billinn hlaðinn sprengiefni.
Þegar hann hefði staðnæmst
skyldi láta lita svo út sem um
bilun væri að ræða bilstjórinn
átti að gæta undir vélarhlffina
og kveikja i sprengiefninu um
leiö. GjaUarhomum hafði verið
komið upp og átti um þau að að-
vara fólkaö halda sig frá brúnni
sem fólk átti mikið leið um.
Brúin var rækilega vöktuð af
Þjóðverjum við báða enda. En
ekki vildi nú betur til en svo i
þetta skipti/að þýskir hermenn
komu að og vildu hjálpa bil-
stjóranum og ýttu þeir bilnum
yfir brúna, þannig að aldrei
gafst færi á að kveikja I
tundrina Siðar tókst þetta loks
með þvi að láta gamla jára-
brautarlest stoppa þarna og
kostaöi það þá tvö mannslif.
Þetta mátti þó kalla billega
sloppið á við það, þegar Eng-
lendingar sprengdu aðalstöðvar
Gestapo i Shell-húsinu. Það sá
ég, en ég var þá á gangi á Ráð-
hústorginu. Þeir komu á feikna-
hraða yfir járnbrautarstööina
og köstuöu sprengjunum þannig
á Shellhúsið að þær flugu á ská
inn i mitt hús en á efstu hæö
geymdu Þjóöverjar nefnilega
ýmsa fanga sina. Þetta tókst
svo aö margir Þjóðverjar biðu
bana en fangarnir sluppu. Ein
ensku flugvélanna rakst hins
vegar á rafmagnsstaur og tókst
ekki betur til en svo aðhún lenti
á barnqskóla á Friöriksbergi og
drap 160 börn að mig minnir.”
Allsherjarverkfallið
„1943 var gert allsherjarverk-
fall f Kaupmannahöfn. Allt
stöðvaðistrgas, rafmagn, vatns-
veitan, — þaö var ekki hægt að
komast leiöar sinnar f þessari
stóru borg, svo menn geta I-
myndaö sér hvernig ástandiö
var. Þetta verkfall stóð I viku.
En vandinn var bara sá að ekk-
ert var það að koma verkfallinu
á, á móts við þann vanda sem
þaö var aö leysa þaö aftur.
Þjóöverjar voru orðnir svo
reiöir út af þessu að þeir hugðu
á hefndaraögeröir, þannig aö ef
verkamenn hygðust fara til
vinnu þá átti bara að stoppa þá.
Til þess að leysa verkfallið á
þann hátt, að það gæti farið
friösamlega fram þá komu
leyniblöðin aö góðu gagni.”
Geymt handa kettinum
„Já, þú spyrö hvar þessi
leyniblöð hafi verið prentuö
Auövitaö voru þau prentuö
nokkuö viðaoghöfðumörg nöfn.
En ég kann skemmtilega sögu
sem tengist þessu. Svo var mál
með vexti að tengdafaöir minn
frá fýrra hjónabandi var tó-
baksgrósseri og átti villu i
Hellerup. Hann var mér einkar
riflegur á marga hluti.þar á
meöal vindla.sem kom sér vel
þegar tekið var aö skammta
slikar vik-ur. Þegar frá leiö tók
hann samt að spara þessa hluti
og svo var komiö að þessa
vindla og betra reyktóbak fékk
ég ekki nema ég kæmi að heim-
sækjahann.Hann átti líka vin-
kjallara, þar á meðal mörg
gömul og fin vin, og var nokkurs
konar safnari á þetta og hélt I
þetta. Eitt sinn var ég staddur
hjá honum og segi þá við hann:
„Den som gemmer til natten,
gemmer til katten.” Þessi
málsháttur er lfklega o röinn til I
sambandi viö mat sem hengdur
er út og þvi um likt. En svo var
mál meö vexti aö mágur minn
haföi prentsmiöju þarna i
kjallaranum á villunni, þar sem
hann prentaöi leyniblöö/ þótt
mér væri alveg ókunnugt um
þaö þá. Hins vegar komust
Þjóöverjar aö þvi einn daginn
og komu I stórum bil, til þess aö
uppræta þessa starfsemi sem
vænta má. Tengdafaðir minn
var þá ekki heima. Hins vegar
vildi svo vel til aö þeir fóru
húsavillt, fóru fyrst i næstu götu
og þangaö sá mágur minn til
þeirra og gat foröaö sér til Svi-
þjóöar. En Þjóöverjarnir áttuðu
sigskjótt á mistökunum og þar
sem fuglinn var floginn þegar
þeir komu tóku þeir villuna her-
skildi.settust þar að og drukku
allt hið góða vin tengdaföður
mins og reyktu alla hans vindla.
Mátti segja ab þarna sannaöist
þetta máltæki sem ég gat um, —
„Den som gemmer til natten
gemmer til katten.”
Leiðinlegar og slæmar
manneskjur
„Meöan Þjóðverjar höföust
viö þarna i húsinu var auövitaö
tilgangur þeirra að hremma
einhverja sem kæmu að sækja
leyniblá og reyndar tókst þeim
aö ná i tvo eða þrjá.
Ekki er gott aö segja eftir
hvaba leiöum þeir höfbu upp á
andspyrnufólki, en oft áttu
leiðinlegar og slæmar
mannesk jur þar hlut að máli og
ég minnist úrsmiðs nokkurs,
sem ég átti skipti við. Ég hafði
fariö til hans með vekjara-
klukku sem ég átti.forlátagrip,
og bað hann aö gera við hana
fyrir mig. En þegar ég kem aö
ná I klukkuna, kemur á daginn
að hann hefur notað úr henni
innvolsiö til annarra þarfa við
smiðar sinar. Auðvitað var ég
ekki sáttur á þetta og ætlaöi að
fára að mótmæla en þá hótar
þessi úrsmiöur mér Gestapo#
hefur vitaö eitthvaö um blöðin
sem ég dreifði svo ég varð að
láta allt múöur niöur falla.”
óvæntir endurfundir
, J>aö var á þessum árum að
Þjóðverjar og hjálparkokkar
þeirra lögðu i rúst hús nokkurt i
grennd við mig/ sem var eitt
elsta ef ekki elsta húsiö á Ný-
höfninni. Þeir höfðu átt i ein-
hverjum útistöðum þarna, lik-
ega veriö skotiö á móti þeim og
þá var ekki aö sökum aö spyrja.
Þennan eftirmiödag var húsið
sprengt I loft upp.
Svo var hins vegar mál meö
vexti að yfir dyrum þessa
gamla húss var afar fögur og
sérkennileg mynd af lambi sem
bar fyrir sér fána. Lambið var
gyllt og á bláum grunni. Um
kvöldiö fór ég út í þeim tilgangi
aö vita hvort ég gæti bjargaö
þessari merkilegu mynd og ég
hafði uppi á brotunum og byr ja
aö tina þau saman. Hipo menn
voru aö voka I kring um húsið af
einhverjum öryggisástæöum og
ég fór auövitaö að öllu með
mestu gát. Þá kemur til min
granni minn sem hét Einar og
fer aö forvitnast um hvað ég sé
að gera. Aöur en ég get svaraö
nokkru fellur á okkur ljós frá
luktum Hipo-mannanna og um
leið dynjandi skothrið. Skipti
engum togum að þeir hæfðu
Einar i magann og dó hann
þarna. Sjálfur fékk ég skotist i
skjól. Þetta var geysilegt áfall
ogógleymanlegt og rifjaðist upp
á furðulegan hátt áriö 1960 þeg-
ar ég var á ferð i Kaupmanna-
höfn:
Ég hafði tekið mér leigubil og
aö venju minni settist ég f fram-
sætið hjá bilstjóranum. Þetta
var fulloröinn maður og skyndi-
lega snýr hann sér að mér og
kveöst kannast viö andlitiö á
mér. Ég varð hissa og kvaðst
ekki þekkja hann, en vegna
starfs mins er ég mjög minnis-
góður á andlit. Ég hrökk við
þegarhannminnti migá atvikiö
við rústirnar þetta löngu liðna
kvöld. Hér var þá kominn einn
Hipo-mannanna,haföi auðvitað
setiö inni i nokkur ár en virtist
siður en svo iörandi, — helst
heyrðist mér hann hreykinn af
öllu saman. Ég felldi þegar
þettatalbaöhannaöstoppa bil-
inn og sté út. Nei, þeir hafa ekk-
ert lært og engu gleymt, þessir
menn.
En ég fáck bjargað myndinni,
þótt ekki viti ég hvar hún er nú
niðurkomin, sjálfsagt á ein-
hverju safni. Þeir hafa endur-
byggt þetta hús nú og mynd af
gylltu lambi er þar yfir dyrum
en þaö er ekki sama myndin.”
Þegar Þjóðverjar
komu mér til bjargar
„Einu sinni komu Þjóöverjar^
mér til bjargar, svo ótrúlegt
sem þaö kann aö viröast.
Ég haföi tekiö aö mér aö
halda erindi um myndlist
viö Fredriksholmskanalen
þar sem Stúdentafélagið
i Kaupmannahöfn haföi fyrir-
lestrarsal en ég átti aö tala
áfundiþess um þetta efni. Liður
nú og biöur og þegar næi dregur
hinummikla degifór ég aö ger-
ast órólegunenda ekki vanur að
tala fyrir áheyrendum og átti
von á að þarna yröu um eitt til
tvö þúsund manns. Ég fór til
Otto Gjelsted,sem skrifaöi um
myndlist I Land og Folk, og baö
hann að leggja mér liö. En hann
vildi ekkert fyrir mig gera og
sagði aö úr þvi ég hefði tekið
þetta aö mér, þá skyldi ég bara
spjara mig. Mér datthelst i hug
að halda þarna erindi blaöa-
laust, taldi ég gæti flotib á sliku
spjalli en óhugur var i mér.
Að kvöldi dagsins, þegar ég
skyldisvohalda töluna, klukkan
var um það bil sex,kemur þá
ekki ströng forordning frá Þjóð-
verjum um aö allar samkomur
séu harðbannaöar frá og með
þessum degiogmönnum hvergi
heimilt að safnast saman fleiri
en tveir eöa þrir I einu. Mikiö
varð ég feginn og svei mér ef ég
hugsaöi ekki hlýtt til þeirra
þetta eina skipti.”
Að skipta um hlutverk
„ Jæja, ég hef látiö þessar sög-
ur flakka svona eins og þær
koma upp i hugann. Þetta er
sjálfsagt orðiö eins ogheill reyf-
ari en það er lika margs að
minnast og margt ótaliö, sem
heföi kannski flotiö með, ef þú
hefðir komiö 1 gær eða á morg-
un. Og þá heföi eitthvaö af þvi
sem ég sagði þér núna orðiö út-
undan. Þaögengur svona, þegar
menn taka spjall saman. Ég
varð til dæmis áhorfandi aö þvi
þegar þeir voru ab skipa út
Gyðingum frá Danmörku og
flytja þá til Þýskalands. Meðal
þeirra var móöir Tegsier, upp-
lesarans, gömul kona þá. Það
mætti lengi halda áfram.
En eins og ég sagði áður þá
var gott aö komast heim úr
þessu andrúmslofti þvi sumir
minna gömlu kunningja áttu
eiginlega aldrei gott meö að
hætta aölifa þessulifijosa sigút
úr allri þessari spennu. Sumir
voru reyndar baráttumenn I
eölinu og eins og einn vina
minna, Glavin, sagöi eftir
striðið: ,,Nú byrjar þaö fyrst
fyriralvöru,”oghverveit nema
hann hafi haft nokkuö rétt fyrir
sér. Hann er einn þessara
manna sem aldrei láta neitt
mannlegt sér óviðkomandi og
hefur ekki látiö sig muna um aö
vera i fremstu viglinu I barátt-
unni gegn Vietnam-striðinu og á
hverjum þeim vettvangi þar
sem frelsi og mannleg reisn á i
vök að verjast. Og þab td ég að
sé öfundsvert hlutskipti.”
Jólaljós
Enn fagnar heimur helgri nótt,
á himni stjörnur skina rótt,
og kertaljósin lýsa húm
á litlum kveik viö barnsins rúm.
Og þjáöir gleyma þraut og sorg
viö þrönga jötu i Davlðs borg,
og eygja bjarma enn af von: —
þar er hann fæddur, Mannsins son.
Þar öðlast þrá vor mál og mátt
og mynd sú tiö er nálgast brátt,
og tign þaö líf sem lægst er virt,
og leit vor mark, I skuggsjá birt.
Þvi hann sem braut ei brákaö strá,
hann brýtur fjötra og virki há
og gerir frelsiö lýöum ljóst
og leggur elsku þeim i brjóst.
Og þótt hans biöi þyrnikrans,
og þeirra er ganga i fótspor hans,
og sálir nisti hörmung hörö,
hans hugsjón mun þó sigra á jörö.
0, blessaö ljós, svo löngu slökkt,
þú lifir meöan hjarta klökkt
af himintrú á heiminn slær:
og heimsljós öll þú gerir skær.
Þorsteinn Valdimarsson.
óskar viðskiptavinum sinum
svo og landsmönnum öllum
liðnum árum