Tíminn - 15.08.1979, Blaðsíða 8

Guðmundur G. Þórarinsson:
Hættan af
kj ar nor kunni
Vitaö er aö fimm lönd hafa
smiöaö kjarnorkusprengju. t>au
eru Bandarikin, Sovétrfkin,
Frakkland, England og Klna.
Sumir telja aö fleiri lönd séu þég-
ar komin I „kjarnorkuklúbbinn”
og búi yfir þessu ógnarvopni.
Vandinn aö smlöa sprengjuna
er ekki ykja mikill ef menn hafa I
höndum hiö auökleyfa plúton.
Plúton veröur til þegar nifteind
rekst á úranfrumeind, nánar til-
tekiö U238. Plúton 239, sem þann-
ig myndast er notaö til smíöi
kjarnorkusprengju, en viö klofn-
un kjarna þess myndast gifurleg
orka.
1 kjarnaofnum allra kjarnorku-
vera myndast plúton 239 á þennan
hátt.
Þegar eldsneytisstangir
kjarnaofnanna hafa veriö notaö-
ar, innihalda þær þvl mikiö plú-
ton.
Meö endurvinnslu þessara
stanga fá herir umræddra landa
plúton til sprengjuframleiöslu.
Þaö er hins vegar mikiö fyrirtæki
aö skilja plútoniö úr þessum
stöngum, og til þess þarf aö reisa
sérstakar verksmiöjur.
Geislavirk úrgangsefni
Þegar eldsneytisstangir
kjarnaofnanna hafa veriö notaö-
ar, innihalda þær eftir kjarna-
klofnunina auk úrans og plútons,
mikiö af geislavirkum efnum, s.s.
cesln 137, joö 139 og storntln 90.
Geislavirk efni hafa óstööugan
kjarna og senda frá sér mikla
orku I formi geislunar, sem getur
veriö mönnum hættuleg.
Gróft tekiö má flokka geislun I
þrjár tegundir.
1) Geislun alfaagna eöa
heliumkjarna.
Alfaagnir fara aöeins fáeina
þumlunga á loft áöur en þær
stoppast. Þær komast ekki I gegn-
um húöina og eru þvl óskaölegar,
nema þær berist inn I llkamann.
Ef maöur hins vegar andar aö sér
plútonryki, sem er geislavirkt, og
sendir frá sér alfaagnir, geta
agnirnar skemmt lungnavefina
og valdiö krabbameini.
Alfageislun má stööva meö
þunnri papplrsörk.
2) Geislun betaagna eöa raf-
einda.
Betaagnir geta fariö fáein fet I
lofti. Betaagnir komast inn I
mannsllkamann. Betageislun
getur t.d. haft áhrif á bein llkam-
ans.
Þriggja sentimetra þykkt
viöarlag stöövar betageislun.
3) Gammageislun, eöa stutt-
bylgju orkumikil rafsegulgeislun.
Gammageislun fer auöveldlega
gegnum mannsllkamann.
Til þess aö stööva þessa geislun
þarf þykkt lag af steinstýpu.
Utan um kjarnaofnana
þykk steinsteypa til þess
stööva geislun.
Skaði geislunar
Þegar geislun nær til fruma llk-
amans, skaöar hún frumurnar
meö þvl aö „jóna” frumeindirn-
ar, þ.e. geislunin rifur rafeindir
frá frumeindunum.
Ef um litla geislun er aö ræöa,
lagfærir llkaminn þetta sjálfur,
en sé geislunin mikil, ræöur llk-
aminn ekki viö viögeröina og af-
leiöingin getur oröiö sjúkdómur
eöa jafnvel dauöi.
Ahrifum geislunar á mannslik-
amann má skipta I þrennt.
1) Beint tjón.
Sterk geislun getur leitt til
dauöa á nokkrum vikum eöa dög-
um eöa jafnvel samstundis. Minni
geislun getur valdiö bruna eöa
meiöslum.
Ofætt fóstur getur viö geislun
vanskapast eöa dáiö.
2) Langtimaáhrif.
Fyrst nokkru eftir geislun verö-
ur maöurinn var heilsubrests,
krabbamein getur komiö fram og
veldur örkumlum eöa dauöa.
3) Erföagallar
Geislun getur valdiö skemmd-
um eöa breytingum á litningum
kynfruma. Þannig geta erföaeig-
inleikar breyst og stökkbreyting-
ar valdiö ótrúlegustu afleiöing-
um, s.s. vansköpun, heila-
skemmdum o.s.frv.
Sum geislun er hins vegar ó-
skaöleg. Viö lifum á jöröinni I
geislunarbaöi. Ljósiö er dæmi um
óskaölega geislun. Geimgeislar
beinast aö hverjum einasta
manni, röntgenmyndun veldur
geislun og geislun er frá sjón-
vörpum og jafnel úrum meö sjálf-
lýsandi sklfum.
Þrátt fyrir þaö greinir visinda-
menn á um, hversu mikla geislun
mannslikaminn þolir skaölaust
og sumir telja aö sllkt skaöleysis-
mark geislunar sé ekki til.
Helmingunartími
Geislavirk efni hefur óstööugan
kjarna og meö þvl aö senda frá
sér orku sem geislun, breytist þaö
I annaö efni.
Geislavirkt efni er ekki óskaö-
legt fyrr en þaö hefur þvl sem
næst eytt sjálfu sér og breyst I
annaö efni.
Mælikvaröinn á hversu hratt
geislavirka efniö breytist I annaö
efni er svokallaöur helmingunar-
tlmi.
A helmingunartima breytist
helmingur geislavirka efnisins I
annaö efni. Eftir tvo helmingun-
er artlma er þannig aöeins 1/4 eftir
aö af geislavirka efninu. Eftir 10
helmingunartíma er um 1/1000
eftir af upphaflega efninu.
Helmingunartlmi geislavirkra
efna er mjög mismunandi. Joö
133 hefur helmingunartlma 21
klst. Joö 131 hefur helmingunar-
tima 8,1 dag og joö 129 hefur
helmingunartfma 17.000.000 ár.
Flest úrgangsefni kjarnaofna,
sem senda sterka gammageislun
hafa helmingunartima um 30 ár.
Þau ættu þvl aö vera tiltölulega
hættulltil eftir 300 ár.
Plúton 239 hefur helmingurtlma
24.400 ár og geislun þess er þvi aö
mestu horfin eftir 250.000 ár.
Alls er taliö aö um 200 mismun-
andi geislavirkar samsætur
myndist viö kjarnaklofnun I
kjarnaofni, en I náttúrunni finn-
ast um 60 geislavirkar samsætur
frumefna.
örugg geymsla
Af öllu þessu er ljóst, aö afar á-
rlöandi er, aö geislavirkum úr-
gangsefnum kjarnaofnanna sé
komiö I örugga geymslu þannig
aö þau hvorki skaöi núlifandi né
komandi kynslóöir.
E.t.v. horfa menn um of til
kjarnorkuveranna þegar rætt er
um hættuna af geislavirkni. Frá
kjarnaofni I meöalkjarnorkuveri
koma árlega 30-40 tonn af geisla-
virkum úrgangsefnum.
Samtals munu þessi efni I
Bandarlkjunum nú nema um 5000
tonnum frá kjarnaofnum, en frá
vopnasmiöi hersins hafa þegar
komiö 500.000 tonn af geislavirk-
um efnum eö 100 sinnum
meira. Efnum þessum hafa
menn ýmist sökkt I hafiö eöa
reynt aö grafa djúpt I jöröu.
Agreiningur er um gildi sllkra
geymsluaöferöa.
Bretar hafa dælt talsveröu
magni geilsavirkra efna I Ir-
landshaf og Bandarikjamenn
hafa sökkt talsveröu magni I At-
lantshaf.
Sumir telja aö umbúöir séu nú
þegar farnar aö leka.
Mikiö er rætt um aö geyma
þessa vandræöavöru I gömlum
saltnámum.
Umhverfisverndarmenn hafa
vlöa um lönd myndaö samtök til
þess aö berjast gegn þessari þró-
un allri.
Hættan af endurvinnslu
Þegar notkun eldsneytisstanga
er lokiö I kjarnaofni er eftir I þeim
mikiö úran og plúton, sem áfram
Guömundur G. Þórarinsson:
má nýta sem eldsneyti, ef það er
hreinsaö frá úrgangsefnunum.
Þegar hafa veriö reistar verk-
smiðjur til þess aö vinna þetta úr-
an og plúton, en þannig má nýta
hráefniö um 60 sinnum betur I
kjarnaofni.
Vandinn er hins vegar sá, aö
veröi slik endurvinnsla almenn,
veröur plúton vlöa til I löndum.
Eina hindrun margra rlkja i aö
búa til kjarnorkusprengju er, aö
þau hafa ekki plúton undir hönd-
um. Nú munu rúmlega 40 lönd
framleiða raforku meö kjarna-
ofnum. Ef þessi lönd hæfu endur-
vinnslu efnis frá kjarnaofnum,
fengju þau öll plúton og skammt
yröi I þaö aö kjarnorkusprengjan
yröi almenningseign.
Þvi hefur Carterstjórnin stööv-
aö slikar endurvinnsluverksmiöj-
ur I Bandarlkjunum I von um aö
aörar þjóðir geröu þaö sama og
hættan á útbreiðslu plútons væri
ur sögunni.
Aörar þjóöir hafa hins vegar
daufheyrst við þessum tilmælum
og segja sem svo, aö Bandarlkja-
menn þurfi ekki á endurvinnslu
aö halda, þeir hafi nóg úran. Þeir
sem ekki hafi úran verði hins veg-
ar aö fullnýta sitt hráefni.
Hver afleiöing þessa veröur I
framtiöinni veit enginn.
Er hugsanlegt, þegar plúton
verður þannig svo aö segja al-
menningseign, aö t.d. hryöju-
verkamenn gætu komist yfir
þetta auðkleyfa efni og smréaö
kjarnorkusprengju?
Vilja menn leiöa hugann að af-
leiöingum þess?
Þaö er ekki lengra slöan en I
nóvember 1968 aö flutningaskipiö
Scheersberg A, sem sigldi undir
fána Llberlu, lagöi af staö meö
uranoxið frá námum I Zaire til
Genúa. Skipið kom aldrei til
Genúa. Þegar þaö kom fram I
Tyrklandi, var farmurinn allur á
bak og burt. Þrátt fyrir sterka
leyniþjónustu og mikla eftir-
grennslan hefur aldrei til farms-
ins spurst.
Þetta er engin draugasaga,
heldur bláköld staöreynd.
Enginn veit hvert farmurinn
fór. Margir hafa þó giskað á aö
hann hafi farið til ísraels þar sem
leynilega sé verið aö fást viö
smlöi kjarnorkusprengju.
Engum getur blandast hugur
um, að aukiö plútonmagn dreift
vlöa um heiminn, felur I sér
áhættu sem ókleift er að meta.
Kjarnorkuveriö á Three Mile Island skammt frá Harrisburg I Pennsylvania. I þessu orkuverikom lekiaö hættulegum efnum s.i. vor oe
vakti þaö mikla athygli og umtal.
ikudagur 15. ágúst 1979
Miövikudagur 15. ágúst 1979
Leið úransins
frá eldsneyti
til úrgangs
Námugröftur
Úran finnst víða í jörðu. Mestu úrannámur
veraldar, sem hagkvæmt er að nýta, eru í
Bandaríkjunum, Ástralíu, Kanada, Suður-Afríku
og Nígerfu.
í Bandaríkjunum eru árlega grafin úr jörðu
11.000.000 tonn.
Lofttegundin UF q
Málmgrýtið er mulið og f ramleitt úranoxíð U 3
Og. úranoxíðinu er síðan breytt í úranhexaflúríö
UF6og það hitað þar til það er orðið lofttegund.
Úranfrumeindir innihalda mismargar nift-
eindir og eru misauðkleyfar. Algengustu sam-
sætur úrans eru U238 og U235, sem er miklu auð-
kleyfari, en er aðeins um 0,7% af venjulegu úr-
ani.
Lofttegundinni UF er dælt gegnum gleypan
vegg. Léttari frumeindirnar, sem innihalda
U238. Hlutfallslega fleiri U235 eindir fara því í
gegnum ótal örfínar rásir veggjarins. Með mörg
hundruð slíkum dæiingum má þannig auka hlut-
fallslegt magn U235 úr 0,7% í ca. 3%. En það er
U235 samsætan, serh kjarnaofninn klýfur.
Breytt 1 eldsneyti
UF 6, sem nú inniheldur aukið magn U235, er
breytf í úrandíoxíð UO sem er duft.
Duftið er síðan pressaó í litla sívalninga, sem
eru hertir i eldi í þar til gerðum of ni.
Hver sívalningur er rúmlega 1 cm á lengd og
tvöfalt þykkari en blýantur.
1 sívalningur inniheldur jafnmikla orku og 1
tonn af kolum.
Sívalningunum er raðað í langar eldsneytis-
stangir, sem ganga inn í kjarnaofninn. í kjarna-
ofn, sem er 1000 MW, eru sett um 100 tonn af úr-
an.
í kjarnaofni
U235 kjarni klofnar í léttari frumefni þegar
nifteind er skotiðá hann. Léttari kjarnarnir hafa
minna efnismagn samanlagt en upphaflegi
kjarninn. Efni breytist í orku samkvæmt jöfnu
Einsteins Emc 2 . Orkan er notuð til þess að
framleiða gufu sem snýr hverflum og framleiðir
raf magn.
Sum efnin, sem myndast við kjarnaklofnun-
ina, eru mjög geislavirk, s.s. cesín og strontín.
Eftir notkun eru eldsneytisstangirnar teknar
úr ofninum og settar í geislunarörugga geymslu
eða búnar undir endurvinnslu.
Endurvinnsla
Þegar eldsneytisstangirnar eru teknar úr
kjarnaofninum, hef ur aðeins um 2/3 af U235 not-
ast við kjarnaklofnun. 1/3 er eftir en auk þess
hef ur U238 breytst í piúton 239 við nifteindaskot-
hríð. Meðþví að skilja úranið og plútonið frá hin-
um geislavirku úrgangsefnum má því vinna
mikið eldsneyti. Með slíkri endurvinnslu má fá
fram alltaðóO sinnum betri nýtingu hráefnisins.
Ef þær rúmlega 40 þjóðir, sem nú nýta kjarna-
ofna til raforkuframleiðslu, settu upp slíka end-
urvinnslu, fengju þær allar ráð yfir plútoni. Þar
með hefðu þær allar möguleika á að framleiða
kjarnorkusprengju og hættan á kjarnorkustyr-
jöld margfaldaðist.
Úranið, sem þessar þjóðir fá til þess að kynda
kjarnaofnana, er ekki nægilega ríkt af U235 til
þess að framleiða megi úr því kjarnorku-
sprengju.
Geislavirku
úrgangsefnin
Við kjarnaklofnunina myndast f jölmörg efni.
Joð 131 og cesín 137 og strontín 90 eru öll mjög
geislavirk og hættuleg.
Sum þessara geislavirku efna má vinna og
nota í læknisf ræði, t.d. í baráttunni gegn krábba-
meini.
Geislavirk úrgangsefni verður að geyma á ör-
uggum stað, jafnvel í hundruð ára.
I' mörgum löndum standa harðar deilur um
hvað gera skuli við þessi efni, eða hvort leggja
skuli niður karnorkuverin til þess að hindra
framleiðslu þessara geislavirku efna.
Úran
Kennt viö reikistjörnuna Úranus, fannst árið 1789.
Þyngsta frumeind náttúrlegra frumefna. Helmingunar-
timi algengustu samsætu er 4500 milljón ár. Samsæta úr-
ans, U235, er notuö sem eldsneyti I kjarnaofna, en einnig
má nota U233. Viö klofnun úrans koma fram nifteindir,
sem viðhalda keöjuverkuninni.
Cesin
Nafnið er dregið af caesius eða himinblár, fannst 1860.
Linast allra málma, fljótandi við 28 gráður C. Viö kjarna-
klofnun úrans kemur fram cesin 137, samsæta af cesium.
Cesín 137 veldur hættulegri geislun.
Hafnin
Nafnið er dregið af Hafnia, hinu latneska nafni Kaup-
mannahafnar. Hafnin drekkur i sig nifteindir og er þvi
notað i stýrisstangir I kjarnaofna.
Kadmin
Nafnið er dregið af kadmia, sem þýðir jörö. Fannst árið
1817. Notaö I stýrisstangir kjarnaofna til.aðhafa hemil
á keðjuverkun.
Plúton
Kennt viö reikistjörnuna Plúto, fannst áriö 1940. Var
notað i stað úrans i nokkrar fyrstu kjarnorkusprengjurn-
ar.
Strontin
Nafniö er dregið af Strontian, bæ I Skotlandi. Fannst
fyrst árið 1790. Sjaldgæfur málmur, eins konar tvifari
kalsins. Geislavirkt strontin 90 er I úrfalli frá kjarnorku-
sprengjum og úrgangi frá kjarnaofnum. Þaö skemmir
beinmerg likamans og getur hæglega valdið krabbameini.
Radin
Nafniö er dregið af radlus (geisli). Pierre og Marie
Curie fundu það árið 1898. Blanda af radlnbrómlöi og
sinksúlfiöi er notuö sem lýsiefni á tölur og vlsa á úrskífúm.
Radin gefur frá sér hættulega geisla, sem fá sinksúlfiö tii
þess aö glóa.

Nú
það
sipp
Ameríkanar eru eins og
kunnugt er mjög veikir
fyrir alls konar dellum.
Fyrir nokkrum árum
komust þeir að raun um
það, að það sem áður
voru álitin æðstu gæði
lífsins, þaðað geta leyft
sér að flatmaga ein-
hvers staðar á þægileg-
um stað og neyta mikils
og gós og hitaeininga-
auðugs matar, var mið-
ur heilsusamlegt. Fyrir
fólki var brýnt, að þess
konar háttalag væri vis-
asti vegurinn til þess að
deyja ótímabært úr
hjartaslagi. Venti fólk
nú sínu kvæði í kross og
hóf alls kyns heilsurækt
af miklu kappi. Erfið-
lega hefur gengið að
breyta matarvenjum, en
æ fleiri hafa farið að á-
stunda reglulega
hreyfingu í einhverri
mynd. Einna vinsælast
hefur verið að skokka og
hafa milljónir banda-
ríkjamanna sést skokk-
andi um borg og bý seint
og snemma. Má minna á
fréttamyndir af fræg-
um persónum, sem eru
alltaf að birtast i heims-
pressunni, og eiga það
víst að minna fólk á, að
heilbrigð sál býr i
hraustum líkama (að
undanförnu hafa birst
margar myndir af
Carter forseta á skokki,
og eiga vist að róa það
fólk, sem hefur verið að
velta vöngum yfir
heilsufari forsetans).
En allar dellur deyja út
um síðir og nú virðist
skokkið vera að syngja
sitt siðasta. I staðinn er
fólk farið að sippa. Er
ýmislegt talið sippinu til
ágætis framyfir skokk-
ið, að það reynir ekki
bara á fótleggina,
heldur líka á handlegg-
ina, það er hægt að
stunda sippið í einrúmi
hvar sem er og það
þykir áhrifameira í að
styrkja hjarta og lungu
og auka þrek en skokkið.
Er sagt að 10 mínútna
sipp sé jafn áhrifamikjð
til þessa og 30 minútna
skokk.
Auðvitað hafa komið
fram meistarar í sippi,
þó að það njóti ekki enn
viðurkenningar sem
iþróttagrein, en fram
hafa komið tillögur um
það, að gera það að
keppnisiþrótt á ólym-
píuleikunum 1984. Þeir
sem kræfastir eru, geta
sippað linnulaust í
meira en sex klukku-
tíma og sagt er, að sum-
ir geti sveiflað sippu-
bandinu fimm sinnum
um sig í einu stökki.
Allir eiga að geta sippað
og útbúnaðurinn þarf
ekki að vera merkilegri
en snærisspotti. En
óvönum er bent á það að
fara hægt í sakirnar til
að byrja með, en auka
hraðann og tímann
smátt og smátt.