Tíminn - 05.10.1979, Blaðsíða 11

Föstudagur 5. október 1979
11

rfSINDIN
kvæmir og hæfir visindamenn
höföu unniö, án þess aö hafa
hugmynd um aö pensliniö og
streptomycinið ættu eftir aö
koma fram nokkrum áratugum
liönum. Hér voru á ferö grund-
vallarvisindi I fremstu röö, þar
sem mikil þekking kom fram i
dagsljósiö og varö aö nokkurs-
konar upplýsingabanka
sem ganga mátti I, þegar þörf
geröist.
Svo dæmi sé nefnt kraföist
þaö ekki litillar vinnuog tima aö
finna út aö til væru svonefndir
blóökornaeyöandi strqjtokokk-
ar og aö til væru fleiri en 40 mis-
munandi blóöfræöilegar geröir
af helztu streptokokkum sem
valda sjúkdómum i mönnum og
aö sumir þeirra áttu sök á gigt
og hjartalokubilunum. Fram-
þróa þurfti sýkla og ónæmis-
fræöina um áratuga skeiö, áöur
en menn um 1930 höföu náö svo
langt aö þeir komu auga á
tengslin milli streptokokka-
smitunar og gigtar.
Það var því ekki fyrr en þess-
ar upplýsingar voru fegnar, aö
vist varö aö koma mátti I veg
fyrir gigt og um leiö mikinn
hluta þeirra hjartasjúkdóma
sem þjá ungt fólk, ef aðeins yröi
hægt aö hindra smitun af
strq)tokokkum. Á sama hátt
krafðist greining hlutverks
pneumokokka, sem valda
lungnabólgu, brucella sem.
valda páfagaukaveiki, typhoid
bakterlanna, sem valda tauga-
veikibróður, og meningokokk-
anna, sem valda heilahimnu-
.bólgu, nákvæmra athugana,
sem á sinni tiö voru geysi um-
svifamikiö starf. Aö þessu
beindist mestur hluti starfs
sjúkdómarannsóknastofa á
fyrsta þriðjungi þessarar ald-
ar. Þegar þessustarfi var lokiö
var timi mótefnanna kominn.
25 megin-
sjúkdómar
Þaö sem mönnum var ekki
ljóst á þessum tima og er ekki
fullljóst enn, var þaö hve erfitt
mundi reynast aö ná sama
árangri þegar lækna skyldi aöra
sjúkdóma sem manninn þjá.
Enn höfum viö hjartasjúkdóma,
krabbamein, slag, geðklofa,
æöastiflur, nýrnabilanir, lifrar-
sjúkdóma og hrörnunarsjúk-
dóma. Nú er um að ræöa i
Bandarikjunum 25 meginsjúk-
dóma, sem erfitt er að ráöa bót
á og enn lengri lista snikla,
— virusa, — og hörgulsjúkdóma
i vanþróuðum löndum, sem fá
liffræðivisindunum nóg aö
starfa.
En um leiö, —svo þversagnar-
kennt sem þaö kann aö virðast,
—hafa horfúrnar i læknavisind-
um aldrei verið bjartari. Innan
læknisfræöinnar rikir nií tak-
markalitil bjartsýni hvaö varð-
ar meðhöndlun sjúkdóma, tak-
ist okkur aöeins aö halda áfram
aö afla fróöleiks. Þeir visinda-
menn, sem vinna aö rannsókn-
um á hjartasjúkdómum, eru
ekki i vafa um aö þeir veröi
brátt komnir mjög nálægt sjálf-
um kjarna málsins og þeir eru
hættir aö lita á eöli hjartasjúk-
dóma sem óleysanlega ráögátu.
Þeir sem vinna aö krabba-
meinsrannsóknum, þrátt fyrir
aö þá greinir á um rannsóknar-
aöferöir, hafa nú fengiö innsýn i
innsta eöli starfsemi heilbrigöra
og nýmyndandi fruma, en slikt
var óhugsandi fyrir nokkrum
árum. Eukarotiska fruman,
—hin dæmigeröa kjarnafruma,
— er nú sjálf orðin aö verkfæri á
rannróknastofunum, næstum
jafn handhæg og bakteriu-
frumurnar uröu snemma á
finnta áratugnum. Hún er nú
notuö til þess aö leiða i ljós
hvernig genin haga sér þegar
fruma skiptir sér, eins og á sér
staö þegar um krabbamein er
aö ræöa.
Taugaliffræöingar eru nú
færir um aö framkvæma marg-
háttaðar rannsóknir á sinu sviöi
og heilinn kemur mönnum nú
öðruvisi fyrir sjónir en hann
gerði fyrir 25 árum. Enginn hef-
ur það á tilfinningunni lengur,
likt og áöur var, aö aldrei yröi
hægt aö fá yfirsýn um starfsemi
heilans.
Ónæmisfræðingarnir, lifefna-
fræöingarnir og sú nýja kynslóö
visindamanna sem kannar
byggingu og starfsemi frumu-
himnunnar, hafa nú allir gert
sér ljóst að þeir eru i samvinnu,
ásamt erföafræðingunum, I leit
aö lausn á sameiginlegum viö-
fangsefnum: hvernig greinast
vefirnir aö og fá hver sitt hlut-
verk, hvaöa öfl stjórna skipu-
legri þróun og skiptingu vefja og
liffæra og hvernig stendur á
truflunum i þessu kerfi?
Aldrei höfum við lifaö þvilika
timaogégábágtmeöaö trúaaö
þessi mikli sjóður nýrra upp-
lýsinga leiöi ekki til neins meira
en aö menn öðlist skilning á
starfeemi heilbrigðra fruma,
vefja og líffæra. Ég tel fullvist
aömennmunisamtimis komast
yfir nákvæmar upplýsingar
þriöja stig af sárasótt og berkl-
ár. í þessum dæmum eru ekki
færri en fimm mikilvæg liffæri
og vefir sem veröa fyrir sýkingu
og viröist sem fjöldi utanaö-
komandi áhrifa hafi áhrif á
hvern þátt um sig. Aöur en
vlsindaleg greining var fengin
álitu menn aö hér væri um „fjöl-
þátta” sjúkdóma aö ræöa, allt of
flókna til þess aö um einn ein-
stakan sjúkdómavald gæti verið
aö ræöa. Og samt, — þegar allar
nauðsynlegar staöreyndir lágu
ljósar fyrir, fundu menn út aö
meö þvi aö ráöa bót á einu
atriöi, spirocete bakteriunni,
eöa berklasjúklingum, — mátti
vinna bug á öllum þessum skara
meinsemda, þótt þær virtust án
alls innri skyldleika.
Ég held aö horfurnar í fram-
tiöinni séuekki ólikar þessu. Ég
efast ekki um aö finnast muni
tylftir einstakra áhrifa sem
valda krabbameini, þar á meöal
fjöldi umhverfisþátta ogtrúlega
ýmsir virusar. En ég álít af
þarna muni um aö ræöa á endai
um einn meginkjarna, er þarf
að hafa uppi á. Ég tel aö geö-
klofi muni reynast röskun i
efiiaþáttum taugakerfisins, þar
sem eitt einstakt atriöi hefur
fariö úr skoröum. Égtelaöeinn
einstakur sjúkdómsvaldur sé
orsök'4iðagigtar, þótt hann hafi
enn ekki fundist. Ég held aö
menn hafi enn ekki komiö uaga
á þann truflunarvald I æöakerf-
inu sem myndar kransæöastiflu
og veldur slagi, en aö hann muni
á endanum finnast.
Ég vil svara þvi til aö þetta
skipti ekki höfuömáli. Viö
mundum eldast sem áöur og
slitna i likum mæli og nú og á
endanum mundum viö sjálfsagt
hrörna og brotna niður á
skammri stundu. Mestu skipt-
ir,-ogþar erum hreinan ávinn-
ing aö ræöa,-aö viö yröum ekki
sliguð og beygö af einhverjum
sjúkdómi, siöustu æviárin, likt
og nú gerist. Viö yröum heil-
brigö tegund, likt og þær heil-
brigöu plöntur sem viö ræktum
og kvikfénaöur sem viö göngum
nú aö sem visu aö sé viö bestu
heilsu. Slag, ellikölkun, krabba-
mein og liðagigt eru engan veg-
inn eðlilegir hluti tilveru
mannsins og þessu eigum viö aö
ryöja úr vegi eins hratt og kost-
ur er á.
Enn er mótbára gegn þessari
framtiöarsýn ótalin, sem vert er
aö geta um. Þvi er haldið fram
aö maðurinn sésem lifvera svo
næmur fyrir áhrifum eyöingar-
valda, að takist honum aö vinna
bug á einum vandanum, muni
alltaf koma til sögunnar nýir
sjúkdómar, sem enn biöa I fel-
um i myrkviöi hins ókomna.
Fjöldabólusetning viö kóleru. i löndum þriöja heimsins biöa mörg óleyst verkefni læknavisindanna.
um hegöun og eöli sjúkdóma.
Framvindan siöustu fimmtiu
árin hefur að minni hyggju stað-
fest tvö meginatriði, sem varöa
sjúkdóma. ifyrsta lagi er nauö-
synlegt aö alla mikillar þekk-
ingar á eöli þeirra, áöur en hægt
er aö hefja baráttu gegn þeim
meö árangri. 1 ööru lagi á þaö
viö um hvern sjúkdóm aö hann
stjórnast af einhverjum sér-
kennandi þætti, sem yfirgnæfir
alla aöra þætti hans. Finnist
þessi lykilþáttur og menn taka
aö snúa sér aö honum sérstak-
lega, má ná valdi á honum og
yfirvinna sjúkdóminn. Þetta er
alhæfing, sem erfitter aö sanna
og deila má um, —fremur sterk
fullvissa en visindaleg sannindi,
—en ég tel aö reynslan til þessa
styöji þetta. Þeir sjúkdómar
sem sækja á flestar frumugerð-
ir, llffæri og vefi eru til dæmis
Úr hverju
ættum við
að deyja?
1 stuttu máli sagt þá tel ég aö
helstu sjúkdómar sem nú þjá
menn, eigi sér enn leyndar
orsakir, sem brátt muni veröa
haftuppiá. Afþvi leiöir að nú er
mögulegt aö setja sér fyrir hug-
skotssjónir þjóöfélag, sem er aö
mestu laust viö sjúkdóma. Slikt
heföi verið óhugsandi fyrir hálf
ri öld og svo furöulegt sem það
er, þá hljómar þetta enn eins og
guðlegur boðskapur. Hvernig
fer um dauösföll framvegis og
fjölgun mannkynsins, ef þetta
mun eiga sér staö? Úr hverju
ættum við aö deyja, ef ekki
sjúkdómum?
Ekki veit ég hvi þessuer haldiö
fram, þvi égsé þess engin merki
aö slikt hafi nokkru sinni hent.
Rétt er þaö aö meira er nú um
ólæknandi sjúkdóma meöal
eldrafólksen áöurá þessari öld,
en þaö er eingöngu vegna þess
aö fleiri okkar komast á gamals
aldur nú en fyrr. Ég veit ekki til
þess aö neinn nýr sjúkdómur
hafi komið fram sem fyllir sess
barnaveiki eöa hlaupabólu, kig-
hósta eöa mænuveiki. Náttúran
er furöu hugkvæm og vera má
að fram komi einhverjir nýir
sjúkdómar, en>þeir munu ekki
skipa sér i einhver fyrirfram
ákveöin skörö sem myndast
þegar aðrir sjúkdómar hverfa.
Raunin er sú aö af hinum
opinberu bandarisku töflum um
sjúkdóma og dauösföll veröur
þetta þegar lesiö, þótt viö I
kviöa okkar viröumst ófús aö
meötaka boöskapinn. Hinn vest-
ræni heimur er nú oröinn heilsu-
hraustasta samfélag, sem
nokkru sinni hefur veriö til. Sé
litið til fyrri aldar, þegar hver
fjölskylda mátti eiga þaö vist aö
einhver meölimur hennar dæi
þegar á unga aldri, má segja aö
viö lifum nú i nýrri veröld.
Hluta þessarar vaxandi heilsu-
hreysti má rekja til meira
hreinlætis og betri hollustuhátta
og húsakynna, en verulegan
hluta til liffræöilegra rannsókna
og afreka.
Leitin að
því óvænta
Engan mun þvi undra þegar
ég segi aö bandarisk visindi
eiganú aö halda áfram ab vinna
við liflæknisfræðilegar rann-
sóknir I svipuöum mæli og gert
hefur veriö siöustu 20 árin.
Vöxtur og fjöldi sigra mun svo
býggjast á þvi hvaö hin nýja
þekking leiöir i ljós og hvaöa
brautir hún beinir okkur inn á.
Enn vil ég koma aö einu, sem
kann aö hljóma furðulega af
vörum læknis.Ég álit aö I fram-
tlðinni eigi aö beina mestum
hluta af kröftum rannsókna-
stofnana ogmestu af fjármagn-
inu sem veitt er til allra þessara
visinda inn á sviö grundvallar-
rannsókna I liffræöi. Éger ekki i
efa um aö hér og þar munu
bjóöast tækifæri til þess aö
framþróa aöferðir eins og
fjöldabólusetningu eöa fjöllyfja
gjöf viö barna hvitblæbi. Slik
tækifæri munu ekki veröa mörg,
né mun veröa hægt aö knýja
þau fram áöur en þeirra timi er
kominn. Þaö sem læknavisindin
þurfá mest á aö halda nú eru
fyllri upplýsingar um undir-
stööusviö lifsferfisins.
Rétt notkun visinda innan
læknisfræöinnar, eins og I eðlis-
fræöinni, krefst mikillar öruggr
ar þekkingar og vissu um
grundvallaratriði og einkum
gildi þeirra. A flestum sviöum
læknavisinda er þessu marki
ekki náö. Mitt álit er þvi þabab
framtiöin muni hafa mestan
hag af uppgötvunum á þeim þar
sem þær valda mestri forvitni,
spennu og furðu,- og þó einkum
furöu.
Þvi segi ég aö hagkvæmasta
fjárfestingin sé leitin aö þvi ó-
vænta. Þaö virðist afar Uklegt
aö það sem gerir okkur mest
undrandi nú, muni reynast hag-
kvæmtog það innan tiöar. Þetta
tel ég sögu visindanna siöustu
200 árin hafa staöfest. Þessi
varö raunin þegar efnafræðin
var aö koma til sögunnar. A
þennan hátt fannst rafmagniö.
Meö þvi að ietaaö hinu óvænta
lá leiðin frá eölisfræöiuppgötv-
unum Newtons til rafsegulfræö-
innar, kvanta-mekanikurinnar
og nútima jaröeölisfræöi og
rannsókna á himingeimnum. A
sviöi liffræöinnar, erföafræö-
innar og þróunarsögunnar uröu
fyrstu stóruppgötvanirnar, en
þaö sem gerist hefur siöasta
aldarfjórðunginn tekur þó öllu
fram. Innan læknisfræöinnar
eru mestu undrin enn ófundin,
en þau biöa þess aö viö höfum
uppi á þeim, annað hvort meö
markvissri rannsóknastarf-
semi, eöa fyrir atbeina tilviljun-
arinnar.