Tíminn - 22.02.1980, Qupperneq 6

6
Föstudagur 22. febrúar 1980
' A
1
ii
Útgefandi Framsóknarflökkurinn.
* Framkvæmdastjóri: Jóhann H. Jónsson. Ritstjórar: Þórarinn
Þórarinsson, Jón Helgason og Jón Sigurösson. Ritstjórnarfuil-
trúi: Oddur ólafsson. Auglýsingastjóri: Steingrimur Gislason.
Ritstjórnarskrifstofur, framkvæmdastjórn og auglýsingar SIÖu-
múla 15. Slmi 86300. — Kvöldslmar blaöamanna: 86562, 86495.
Eftir kl. 20.00: 86387. Verö I lausasölu kr. 230.- Askriftargjald krJ
4.500 á mánuöi.
V
Blaöaprent.^/
Erlent yfirlit
Verður Afganistan
hlutlaust ríki?
Þetta gengnr ekki
Þjóðlegt sjálfstæði og þjóðleg reisn verða ekki
metin til fjár. Það skiptir litlu hvort þjóðin býr við
góð efnaleg kjör eða slæm i þvi efni. Sambandið
milli efnahags og andlegrar og menningarlegrar
reisnar og sjálfstæðis er flóknara en svo að þar
fylgi hvað öðru fyrirvaralaust.
Hitt er ljóst að aðstæður okkar eru með þeim
hætti að óhjákvæmilega hlýtur veruleg ábyrgð að
hvila á rikisvaldinu um frumkvæði i menningar-
málum og fyrirgreiðslu við þá sem vinna að
menntum, listum og visindastarfsemi. Það er
meðal hlutverka islenska rikisvaldsins að stuðla
að sjálfstæðri og þjóðlegri menningu. íslenska
rikisvaldið getur ekki með neinu móti verið „hlut-
laust” i þvi efni m.a. af þeirri ástæðu að þetta riki
var stofnað sem sjálfstætt lýðveldi i þvi skyni að
framfylgja og vaka yfir þjóðemislegum og menn-
ingarlegum markmiðum.
Með þessun orðum er alls ekki verið að gera þvi
skóna að rikisvaldið eigi að taka sér forræði yfir
menningarlegri starfsemi i landinu, hvað þá að
það eigi að segja fyrir um listsköpun eða rann-
sóknir. Það hefur verið meginviðhorf stjórnmála-
manna að rikið eigi að styðja menningarstarfsem-
ina en ekki stjórna henni, og þetta viðhorf er rétt-
mætt.
Það er á hinn bóginn augljóst að rikisvaldið
vikur sér alveg undan skyldum sinum meðan það
viðgengst að menningarstarfsemi s.s. safnamál,
málefni islenskra lista og visindastarfsemi hlýtur
ekki meira en 1% — einn einasta hundraðshluta —
rikisútgjaldanna, eins og gera má ráð fyrir að
verði á þessu ári samkvæmt frumvarpi til fjárlaga
fyrir árið 1980.
Hér er ekki aðeins um það að ræða, sem allir
munu i reynd sammála um, að rikisvaldinu beri að
greiða fyrir andlegri starfsemi i landinu. Hér er
hreint og beint um það að ræða að þjóðin ávaxti
það pund sem hún hefur tekið að erfðum. Hér er
um það að ræða að Island sé sjálfstæð miðstöð
andlegrar starfsemi, lista, visinda og menningar,
en ekki verstöð ein sem lifir i andlegu tilliti á
snöpum og snikjum og hefur alla sina upphefð að
utan.
Visindastarfsemin er undirstaða þess að lifskjör
batni og atvinnulifið dafni. Safnastarfsemin er
forsenda þess að þjóðin geti þekkt sjálfa sig af
sögu sinni og arfi. Listsköpunin er sjálf kvika þjóð-
emisins, hvorki meira né minna en sá spegill sem
sýnir þjóðina sjálfri sér, sjálf ávöxtun þess arfs og
þiess þjóðareðlis — ef svo mætti kalla - sem heitir
islenskt. Og miðlun allra ávaxta menningarstarf-
seminnar til almennings er skilyrði þess að hér
verði áfram um að ræða þjóðlega heild semnær til
Jandsins barna yfirleitt, en ekki tvistring og
sundmng sem islenska þjóðin hefur engin efni á,
hvað svo sem um aðrar þjóðir kynni að verða sagt
að þvi leyti.
Það em sjálfsagt margar ástæður til þess að
framlög til menningarmála hafa staðnað á svo
hraksrnánarlegu stigi i fjárlögum sem raun ber
vitni. Og þess verður ekki krafist að umbætur fáist
á svipstundu, a.m.k. meðan verið er að ná tökum á
efnahags- og rikisfjármálum þjóðarinnar.
En hið fyrsta tækifæri verður að nýta til þess að
margfalda framlögin til sjálfstæðrar þjóðlegrar
menningarstarfsemi á íslandi. Þetta er ekki pen-
ingamál og kemur lifskjörum litið við. Þetta er
þjóðemismál.
Staða þess yrði svipuð og Austurríkis og Finnlands
A FUNDI, sem utanrlkisráö-
herrar rlkjanna I Efnahags-
bandalagi Evrópu héldu I
Rómaborg siöastl. þriöjudag,
var lýst stuöningi viö þá hug-
mynd Carringtons lávaröar,
utanrikisráöherra Bretlands, aö
komiö yröi á alþjóölegu sam-
komulagi, sem tryggöi hlutleysi
Afganistans, en jafnhliöa þvi og
þaö hafi veriö gert, kveöji
Sovétrikin her sinn þaöan.
Carrington lávaröur sagöi
eftir fundinn, aö hann byggöi
þessa hugmynd sína aö vissu
leyti á samningnum um Austur-
rlki, sem geröur var 1955.
1 lok siöari heimsstyrjaldar-
innar var Austurriki skipt I her-
námssvæöi milli Sovétríkjanna,
Bandarikjanna, Bretlands og
Frakklands. Ariö 1955 náöist
samkomulag um, aö þessi
fjögur rlki kölluöu heri sina
heim og Austurríki fengi fullt
sjálfstæöi sem hlutlaust riki.
Austurrlki hefur siöan fylgt
hlutleysisstefnu á þann hátt, aö
þaö hefur hvorki hlotiö gagnrýni
i austri eöa vestri. I samræmi
viö þaö er Austurriki oröiö miö-
stöö margra alþjóölegra stofn-
ana og leiötogar stórveldanna
hafa átt auöveldara meö aö hitt-
ast þar en I flestum öörum lönd-
um.
Má I þvi sambandi minna á,
aö þeir Brésnjef og Carter hitt-
ust þar á siöastl. sumri.
LEIÐTOGAR Sovétríkjanna
hafa frá upphafi innrásarinnar I
Afganistan lýst yfir þvi, aö þeir
ætluöu aö kveöja her sinn strax
heim, þegar því ætlunarhlut-
verki hans væri ldciö aö tryggja
friö i landinu. Slöar hafa þeir
lýst yfir þvi, aö þeir myndu
kveöja her sinn heim, ef Banda-
rlkin, Klna, Pakistan og Iran
lýstu þvl, aö þau myndu ekki
veita uppreisnaröflum þar liö.
Sovétrlkin geta þannig sam-
kvæmt fyrri yfirlýsingum kvatt
her sinn heim gegn vissum skil-
yröum, og þá fyrst og fremst
þeim, sem eru nefnd hér á
undan.
Indira Gandhi hefur lagt til,
aö Afganistanmáliö veröi leyst
á þeim grundvelli, aö öll riki lofi
aö hætta þar hvers konar
hernaöarlegum afskiptum.
Rússar kalli her sinn heim, en
Bandarlkin og Klna og önnur
riki hætti aö styöja uppreisnar-
menn þar. Sovétrlkin hafa rök-
stutt ihlutun sina I Afganistan
meö þvi, aö önnur rlki styöji
uppreisnaröfl þar og reyni
þannig aö kollvarpa stjórn
landsins.
Þegar allt þaö, sem er greint
hér aö framan, er haft I huga,
viröist verulegur grundvöllur
Carrington lávaröur
fyrir lausn Afganistan-málsins
á þann hátt, aö framandi riki
hætti þar hernaöarlegum af-
skiptum I einu eöa ööru formi.
Hins vegar er rétt aö gera ráö
fyrir þvl, aö þaö geti tekiö
sinn tlma aö koma á alþjóölegu
samkomulagi um þetta efni og
aö þar geti strandaö á fleirum
en Rússum.
Rússar hafa sýnt þaö I sam-
skiptum slnum viö Austurrlki og
Finnland, aö þeir geta vel sætt
sig viö aö eiga hlutlaus rlki fyrir
nábúa, ef þeir treysta þeim til
aö fylgja fram hlutleysisstefn-
unni. Hvers vegna ætti ekki hiö
sama aö geta gilt um Afgan-
istan?
Ef til viU þætti Rússum eöli-
legra I skiptum sinum viö
Afganistan aö hafa frekar sam-
búö þeirra viö Finnland til fyrir-
myndar en sambúöina viö
Austurrlki. „
Austurriki haföi þá serstööu,
aö þar höföu fjögur rlki her-
stöövar og voru eölilegir samn-
ingsaöilar. Rússar einir höföu
hins vegar herstöö I Finnlandi
og niöurlagning hennar geröist
meö samningum milU Finna og
Rússa einna.
1 lok heimsstyrjaldarinnar
sömdu Rússar um þaö viö
Finna, aö þeir heföu herstöö á
Porkkala, sem er skammt frá
Helsinki. Sföan samdist um, aö
þeir legöu hana niöur og flyttu
allan rússneskan her frá Finn-
landi.
Eftir slöari heimsstyrjöldina
hafa Rússar kallaö her sinn
heim frá þremur nágrannarikj-
um, þar sem þeir höföu haldiö
uppi hernámi um skeiö, eöa frá
Austurrlki, Finnlandi og íran,
Sovétrlkin og Bandarikin her-
námu Iran sameiginlega á
heimsstyr jaldarárunum .Rússar
hernámu noröurhlutann, en
Bandarikin suöurhlutann.
ÞAÐ yröi mikill ávinningur
fyrirslökunarstefnuna, ef sam-
komulag næöist um hlutleysi
Afganistan og allri erlendri
hernaöarihlutun yröi hætt þar.
Þetta eitt nægir þó tæpast til
þess aö friövænlegt veröi á
þessum slóöum. Þaö yröi ekki
siöur mikilvægt spor til trygg-
ingar friönum á þessum slóöum,
ef samkomulag næöist um friö-
lýsingu Indlandshafs, sem m.a.
fælist I þvi, aö framandi rlki
mættu ekki hafa neinar her-
stöövar viö þaö. Friöargæzlan I
þessum heimshluta þarf aö vera
I höndum rlkjanna, sem byggja
hann, án Ihlutunar Bandarlkj-
anna, Sovétrlkjanna, Kina og
annarra framandi rlkja. Þessi
rlki myndu þá mynda eins
konar varnarbelti milli risa-
veldanna og draga þannig úr
hugsanlegum árekstrum þeirra.
Menn óttast nú mjög sllka
árekstra á þessum slóöum og
ekki aö ástæöulausu. En mögu-
leikarnir til aö tryggja þar friö
eru einnig miklir, ef menn bera
gæfu til aö notfæra sér þá.
Þ.Þ.
JS
Getur hlutleysisstefna
Kekkonens visaö veginn?