Tíminn - 23.10.1980, Blaðsíða 8

8
Fimmtudagur 23. október 1980.
Fimmtudagur 23. október 1980.
13
Yfirsögn þessa erindis er Þjóö-
félagskerfift og stafta einstak-
lingsins. Viöfangsefni ráöstefn-
unnar er „tsland árift 2000”. Ég
hlýt þvi aö varpa fram nokkrum
spurningum og tilgátum um
hvers konar þjóöfélagskerfi veröi
rikjandi hér á landi eftir tvo ára-
tugi, og jafnframt hver staöa ein-
staklingsins innan þess veröi.
Fyrsta spurningin er sú hvort
þjóöféiagskerfiö hafi yfirleitt á-
hrif á stööu einstaklingsins, og sé
svo, þáhvernig. Ég legg þá merk-
ingu I hugtakiö þjóftfélagskerfiaö
þaö nái yfir stjórnarhætti, hag-
kerfi, atvinnuhætti, starfsskipt-
ingu, skólakerfi og meginreglurn-
ar um réttindi og skyldur þegn-
anna og samskiptahætti þeirra.
Þessir uppistööuþættir þjóöfé-
lagskerfisins eru auövitaö hver
öörum háöir innbyröis, og gegna
hlutverki sinu i vixlverkan og
samspili.
Þaö hefur um langan aldur ver-
iö trd manna, aö þjóöfélagiö væri
heild, er lyti fáum algildum lög-
málum, og unnt væri aö samhæfa
þessa þætti, er þaö mynda meö
skipulagningu einni saman. Þjóö-
félagiö var taliö fylgja skynsam-
legri reglu, sem aöeins þurfti
smávægis aöstoöar viö til aö
virka til gagns fyrir alla. Skiptir
þá engu hvort þessi regla er talin
eiga sér upphaf og tryggingu i
guölegri forsjá eöa mannlegu
hyggjuviti. Smám saman fór
mönnum aö skiljast aö þjóöfélag-
iö var samansett úr striöandi öfl-
um, og innan þess voru margir
hópar meö mismunandi afstööu
til hlutanna og ólikar þarfir og
langanir, og þeir bitast um gæöin.
Hlutverk stjórnvalda veröur þá
fyrst og fremst aö jafha ágreining
innan þjóöfélagsins, sjá um skipt-
ingu sameiginlegs þjóöarauös og
koma i veg fyrir aö einn hópur
kúgi annan.
Skipting valdsins milli stofnana
er ein aöalaöferöin til aö koma á
reglu innan þjóöfélagsins. En á-
fram liföi þö sú kenning, aö hags-
munir rikisins, þjóöarheildarinn-
ar, væru æöri hagsmunum hvers
einstaks þjóöfélagsþegns.
Ekki mun ofmælt aö
stjórnmálaumræöa undanfarinna
tvö hundruö ára hafi aö verulegu
leyti snúizt um hvernig hátta
skuli tengslum einstaklinga og
rikisheildarinnar, eöa réttara
sagt: viö þjóöfélagiö, og hvers
konar kerfi gegni bezt þvi hlut-
verki aö sinna hagsmunum heild-
arinnar án þess aö þaö komi um
of niöur á einstaklingunum og
réttindum þeirra.
Hér veröa ekki raktar frekar
umræöur um þetta efni. Eg held
mér viö skilgreininguna á þjóöfé-
lagskerfinu hér aö framan, og
undirstrika jafnframt, aö þaö
þjóöfélagskerfi, sem viö nú búum
viö er þannig, aö hagsmunir ein-
staklinga og hópa rekast á, og
stjórnvöld verja miklu af tima
sinum og orku I aö miöla málum
og halda friöi meö stéttum og
stofnunum. Þetta á viö öll þekkt
samfélög, og átök og hagsmuna-
árekstrar hér á landi eru harla
Htilfjörlegir miöaö viö þaö, sem
viöa þekkist.
Einstaklingurinn
í þjóðfélaginu
önnur spurning, sem vaknar er
sú, hvort meö einhverjum rétti sé
hægt aö tala um einstakling sem
eitthvaö afmarkaö og skilgrein-
anlegt I þjóöfélaginu. Hver og
einn þjóöfélagsþegn er sérstæöur
aöeinhverjumarki, ogstaöa hans
er ftábrugöin stööu allra annarra
einstakiinga. Er til einhver sam-
nefnari er kalla má einstakling-
inn r þjóAfélaginu? Aö sjálfsögöu
eru i sérhverju þjóöfélagi af-
markaöir hópar fólks, sem eiga
mjögmargt sameiginlegt, og þeir
einstaklingar, sem mynda slikan
hóp eiga nægilega margt sam-
eiginlegt til aö hægt sé aö segja,
aö þeir hafi sams konar stööu
innan þjóöfélagsins. Hins vegar
eru hóparnir harla ólikir, og óger-
legt er aö flokka alla I einn stööu-
hóp.
Hins vegar eru svo lagaákvæöi
ogsiöavenjur, sem ákvaröa stööu
flestra einstaklinga þjóöfélags-
ins, og ráöa miklu um stööu
þeirra hverju sinni. Hér á eftir
ræöi ég um einstaklinginn i
útfæröri merkingu: hann er part-
ur af hópi eöa stétt, sem ekki er
aö öllu leyti unnt aö bera saman
viö aöra hópa eöa stéttir. Staöa
einstaklingsins I einum hópi er
ekki n eö öllu hægt aö bera saman
Haraldur Ólafsson dósent:
Þj óðfélagskerfið og staða einstaklingsins
viö stööu einstaklings I öörum
hópi.
Þriöja atriöiö, sem ég verö aö
taka fram áöur en lengra er hald-
iö snertir áhrif hinna ýmsu þátta
þjóöfélagsins innbyröis. Þvl er oft
haldiö fram, aö einn eöa I mesta
lagi tveir þættir ákveöi alla hina.
Ég er þeirrar skoöunar, aö
samspil þjóöfélagsþáttanna sé
flóknara en svo, aö mögulegt sé
aö rekja virkni I þjóöfélaginu til
eins eöa fárra þeirra. Breytingar
á einum þætti hafa vissulega
áhrif á aöra þætti, en breytingar
veröa ekki einvöröungu raktar til
breytinga á einum þætti heldur er
ekki siöur um aö ræöa breytingu
sem stafar frá nýjum forsendum I
þætti, sem áyfirboröinuhefur lltil
áhrif, en virkar þó um allt kerfiö.
En hvaö um framtlöina? Hvaöa
ályktanir um framtlöina veröa
dregnar af þjóöfélagskerfinu nú?
Hvaöa þættir þess eru einkum
næmir fyrir breytingum og
hvernig er liklegt aö komandi
áhrif valdi breytingum hér á
landi?
Þetta eru veigamiklar spurn-
ingar og svörin ekki einhlit.
„Erfitt er aö spá, og einkum um
framtiöina” sagöi Storm P.
Margir reyna aö spá um hvaö
veröa muni og flestir spádómar
veröa sér til skammar. Þegar ég
nú hætti mér út á þann hála Is aö
leiöa getum aö því hvaö veröa
þaö, er verulega hrófli viö
stjórnmálaskipan okkar eöa hag-
kerfi. Undanfarna áratugi hefur
rlkt hér stööugleiki á flestum
sviöum. Helztu breytingarnar tvo
undanfarna áratugi er útþensla
skólakerfisins og upphaf stóriöju.
Aratugina tvo þar næst á undan
áttu sér langtum vlötækari og
áhrifarikari umbyltingar á mörg-
um sviöum: stofnun lýöveldis,
Hér er birt erindi er Har-
aldur Olafsson flutti á
ráöstefnu Stjórnunarfélags-
ins um isiand árift 2000
stórkostlegirmannflutningar inn-
anlands og erfiöar ákvaröanir i
utanrikismálum.
Hvert leiðir sér-
sköttun hjóna?
Reyndar varö umtalsverö
breyting á stööu allmargra ein-
staklinga nú fyrir skömmu,
breyting sem mér finnst fólk ekki
almennt hafa áttaö sig nægilega
vel á. Þar á ég viö ákvæöin um
sérsköttun hjóna. An tillits til
réttlætis og hagkvæmni þessara
ákvæöa, þá er augljóst, aö hér er
veriö aö draga verulega úr hag-
stórkostlegar umbyltingar veröi I
alþjóöamálum: styrjöld milli
risaveldanna, stjórnarbyltingar I
iönrikjunum eöa annaö af þvi
tagi. Styrjöld mundi gera allar
spár aö athlægi. Sá möguleiki
veröur þvi ekki tekinn til umræöu
hér enda flestum auövelt aö
imynda sér hvaö um Island yröi I
sllkum heildarleik.
Þær breytingar, sem geröar
veröa á kjördæmaskipan og kosn-
ingalögum á næstunni munu ekki
hafa nein úrslita-áhrif á stööu
einstaklinganna, nema þvi aöeins
aö samtimis veröi geröar veru-
legar breytingar á áhrifum
einstaklinga til áhrifa innan
landshluta og i bæjarfélögum.
Aukiö forsetavald eöa tilfærsla á
valdi milli stofnana og stjórnar-
herra breytir sáralitlu um stööu
einstaklinga i sjálfu sér.
Ég er ekki þeirrar skoöunar,
sem margir hafa tröllatrú á, aö
einhver hnikun valds, sem kallast
„kerfisbreyting” hafi veruleg
áhrif á möguleika einstaklinga til
aö hafa aukin áhrif á stjórnun I
landinu. I langflestum tilfellum
er um þaö eitt aö ræöa, aö fá
flokkum eöa þrýstihópum aukiö
vald, án þess aö lýöréttindi eöa
lýöræöi hafi eflzt um gramm.
Lýöréttindi eru gifurlega merkur
áfangi á þeirri leiö aö jafna stööu
einstaklinga, en þau geta og hafa
stirönaö og snúist oft upp I
Haraldur ólafsson
jaröar, þ.e. frelsi einstaklingsins.
Jafnframt takmörkunum á
athafnafrelsi vegna siaukinnar
miöstýringar hefur krafa um
frelsi einstaklingsins oröiö æ
háværari. Þessi krafa er oftar en
hittsett fram i tengslum viö kröfu
um aukna forsjá rikisvaldsins
fyrir þegnum slnum. Frelsi
einstaklingsins. er þá túlkaö sem
möguleikar hvers og eins til aö
haga lifi sinu aö 'eigin höföi, en
ekki til aö hafaíí'jálsar hendur til
athafna og framkvæmda. Frelsi
einstaklingsins i boöskap frjáls-
muni eftir tvo áratugi, veröur aö
hafa hugfast, aö þetta eru miklu
fremur almennar hugleiöingar en
tilraun til aö sýnast forvitr i. Hug-
myndir minar eru aö hluta
sprottnar úr þvi hvaö mér þykir
æskilegt framtiöarmarkmiö
tslendinga, og þvi, sem mér
finnst óæskilegt i nútimanum og
óttast aö eflist meö árunum. En
éghefil huga þaö sem Stephan G.
sagöi: „Falin er illspá hverri ósk
um hrakför sinu verri”, og fer ég
þvi varlega i aö mikla hinar
neikvæöu hliöarnar.
Fyrir þaö fyrsta vil ég strax
geta þess, aö ég tel aö ekki veröi
geröar neinar stórvægilegar
breytingar á þjóöfélagskerfinu á
næstunni. Haldist bærilegur
friöur I Evrópu er ekki ástæöa til
aö ætla, aö hér á landi gerist neitt
rænu og lagalegu gildi hjóna-
bandsins. Ekki er séö fyrir hvaöa
breytingarkunna aö fylgja I kjöl-
far sérsköttunar, enda er þetta
ágætt dæmi um hve erfitt er aö
reikna út eöa segja fyrir um áhrif
tiltekinna aögerða nema á
einhverju alveg afmörkuöu sviöi.
A þvl leikur enginn vafi, aö á
næstu tveimur áratugum veröa
Islendingar aö taka mikilvægar
og afdrifarikar ákvaröanir. Þær
munu þó flestar miöa aö því aö
viöhalda rikjandi ástandi fremur
enaöbylta þvi viö. Leitast veröur
viðaö varöveita þaö, sem áunnizt
hefur, tryggja ýmsar stofnanir i
sessi, og útfæra margt, sem nú er
byrjaö á. Ríkjandi ástand I
stjórnmálum tekur væntanlega
ekki neinum meiri háttar breyt-
ingum, — nema þvl aðeins aö
viöleitni hópa til að fá sérréttindi
eöa auka þau, sem fyrir eru. Allt
sýnist benda til þess aö auknar
kröfur um sérréttindi ýmissa
hópa muni setja svip á
stjórnmálaumræðu næstu
tveggja áratuga. Eistaklingarnir
leitast æ meir viö aö veröa hluti af
einhverjum hóp meö „sérstakar
þarfir”. Þeir koma fram sem
meölimir menntahóps, starfshóps
eöa hóps, sem hefur einhvers
konar sérstööu hvaö varöar
skoöanir, kynferöi, áhugamál.
Mismunandi
túlkun á „frelsi”
Þessu tengist eitt af áhrifa-
mestu slagoröum nútimans, amk.
I flestum rlkjum á noröurhveli
hyggjumanna er ajjs ekki hiö
sama og frelsi I túlkun
,,hippa”hreyfingarinnar.
Mér viröist allt benda til þess
aö frelsi einstaklingsins á af-
mörkuöum sviöum fari vaxandi
og jaröarhópar, sem afneita
tlzkuvaldi hins svokallaöa
neyzluþjóöfélags muni eflast.
Samtimis mun forsjá rikisins
aukast svo mjög, aö æ fleiri losna
undan þeirri kvöö aö vinna „þjóö-
nytjastörf”. Launafólk mun
greiöa af afrakstri vinnu sinnar
uppihaldog aöstoö viö þá, sem af
ýmsum ástæöum vinna ekki viö
aröbær störf. Langtum færri en
nú er munu um næstu aldamót
vinna viö frumatvinnuvegina, en
siaukinn fjöldi kemur til meö aö
stunda þjónustustörf. Þversögn
sú, sem þegar er upp komin , og
ég tel aö ekki verði búiö aö út-
rýma um aldamótin, nema síöur
sé, er þessi: samtlmis því, aö
meir og meir er rætt um hag-
ræöingu og skynsamlega stefnu-
mótun I öllum rekstri rennur æ
stærri hluti þjóöartekna til
þjónustu. Þetta er eitt
megineinkenni velferöarþjóö-
félagsins. Þaö er nær óþekkt aö
áunnin réttindi séu afnumin, og af
pólitiskum ástæöum mun enginn
stjórnmálaflokkur snúast gegn
velferöarþjóöfélaginu af neinni
alvöru.
Neyzlu
og þekking
Staöa þjóöfélagsþegnanna
ákvaröast aö nokkru leyti af
ákvöröunum, sem teknar veröa á
næstu misserum. Þar skiptir
mestu hvaöa stefnumiö veröa
ákveöin i orkumálum og iönaöi,
og aö nokkru i sjávarútvegi. Nú
þegar hafa veriö teknar
ákvaröanir i landbúnaöi, sem
hafa þegarhaft i för meö sér um-
talsveröar breytingar fyrir bænd-
ur. Stefnumörkun i auöskapandi
atvinnugreinum, eöa réttara sagt
iframleiöslugreinum.hefur mikil
áhrif á starfsskiptingu i landinu
og búsetuþróun. Viö þær
breytingar kemst hluti þegnanna
i nýja stöðu.
Þetta leiöir hugann aö alhæf-
ingunni nútimamafturinn, sem
notaö er jafn gálauslega og hug-
takiö einstaklingurinn. Eiginleik-
ar þeir, sem nútimamaðurinn er
talinn gæddur er aö mestu sköpun
tizkuhöfunda. Megineinkenni
þessa stllfæröa nútlmamanns eru
tvö: neyzla og þekking.
Neyzlan er hvarvetna notuð til
aö flokka þjóöfélög eftir gæðum.
Neyzla, kaupmáttur, val milli
vörutegunda og skemmtana er
svo rlkur þáttur i áróöri fjöl-
miöla, aö engin ástæöa er til aö
verja meiri tfma aö sinni til aö
ræöa um hana.
Þekking er hins vegar tengd
heimspekilegri atriöum. Hún
tengist þeirri trú, aö mönnum
hafi nú tekiztaö leysa svo margar
gátur aö einungis sé tímaspurs-
mál hvenær innstu rök llfs og
dauöa veröa skýrö. Sifelld fram-
för, slfellt meiri upplýsing, æ
meiri skynsemi mun aö lokum
færa mannkyni gleöi og velsæld.
Hamingjan er mæld I neyzlu, og
öruggasti mælikvaröinn er
sagöur vera orkuneyzlan. Þaö vill
svo til aö eitt helzta verkefni
Islendinga á næstu áratugum
veröur aö ákveöa hvemig orku-
framleiösla I landinu veröur auk-
in og komiö i verö. Samkvæmt
ummælum stjórnmálamanna og
tæknifræöinga er nauösynlegt aö
auka orkuframleiösluna til þess
aöunntsé aö tryggja þau llfskjör,
sem þjóðin býr nú viö, þar eö
frumatvinnuvegirnir geti ekki
staöiö undir frekari aukningu
neyzlu almennings, og varla einu
sinnihaldiöviöþeim kjörum.sem
þjóöin hefur nú. Hvort sem þessi
kenning er rétt eöa röng viröast
svo margir aöhyllast hana, aö á
henni veröa byggöar ákvaröanir I
orkunýtingarmálum.
Þaö er auövitaö harla mikil-
vægt, aö llfskjör almennt veröi
ekki lakari á næstu áratugum en
þau eru nú. Allflestir búast við
þvl, aö halda þvl, sem þeir hafa
öölast og llfsgæöi eru jú eitthvaö
sem allir sækjast eftir. Spuming-
in er sú, hvort neyzla er i sjálfu
sér einhver mælikvaröi á gott lif.
Val milli vörutegunda er fremur
fátækleg aöferö til aö öðlast llfs-
hamingju. Mér býöur i grun, aö
önnur atriöi muni af mörgum
veröa ekki síöur til þess fallin aö
setja lit á lífiö en varningur.
Notkun vaxandi fritima veröur
eitt af þvl, sem setja mun svip á
lif fólksinsum næstu aldamót. Aö
þvl kem ég síöar.
Eins og þegar hefur veriö getiö
tel ég ákvæöin um sérsköttun
hjóna áhrifamikiö atriöi þegar
rætt er um stööu einstaklinga og
hópa. Annað lagaákvæöi, sem
miðar einnig aö þvl aö draga úr
lagalegu og hagfræöilegu gildi
fjölskyldu og hjúskapar mun nú
vera í undirbúningi. Þar á ég við
eða einkarekstur á fjölmiölun, þá
munu langflestir tslendingar
vera þeirrar trúar, aö sannleikur-
inn sé summa gagnstæöra
skoöana á afmörkuöum fyrirbær-
um eöa viöfangsefnum. Megniö af
umræöum um fjölmiölun snúast
reyndar um tækninýjungar, sem
litiö eöa ekkert koma viö kjarna
Hver veröur þá, aö minu mati,
staöa einstaklingsins i islenzka
þjóöfélaginu á þvi' ári herrans
2000? Þróun i alþjóöamálum,
markaösmálum, sveiflum i
veöurfari, orkuveröi o.s.frv. geta
haft mikil áhrif á stööu okkar
yfirleitt, og þar meö stööu þeirra
einstaklinga, sem þá byggja
;isleysi einstaklings-
ins í þjóðfélagi þar
sem f j ölskyldubönd eru
að slakna leitar sér
lausnar í starfs-
og menningarhópum
ákvæöin um gagnkvæma fram-
færsluskyldu foreldra og barna.
Mun ætlunin að leggja til aö börn-
um veröi ekki skylt aö sjá um
framfærslu foreldra. Falli þetta
ákvæöi úr gildi breytist lagaleg
staöa fjölskyldunnar verulega
enda þótt segja megi aö i hugum
margra sé þetta nú þegar mark-
laust ákvæöi. Fjölskyldan hefur
þá glataö lagalegu gildi sinu, en
mun áfram gegna hinu félagslega
hlutverki aö sjá um uppeldi og
umönnun bama fram á unglings-
ár. Ekki yröi ég hissa þótt fariö
yröi aö endurskoöa þessa hluti og
ýmsir færu aö velta fyrir sér
hvort meö minnkandi ábyrgö fjöl-
skyldunnar aukist ekki öryggis-
leysi einstaklinganna, sem veröa
aö treysta i stauknum mæli á
miöstýringarvald rlkisins.
Astandiö i' þessum efnum áriö
2000 fer aö verulegu leyti eftir
þeirri löggjöf sem samin veröur
um fjölskylduna á næstu árum.
Nauösynlegt er aö minnast
aftur nokkrum oröum á trúna á
þekkinguna og hina sifelldu
framför mannkynsins. Þekkingin
hefur svo sannarlega aukizt og
viö hana er stööugt aö bætast.
Þaö sem mestu skiptir er þó, aö æ
fleiri fá hlutdeild I þekkingar-
foröa mannkynsins. Ekki má þó
gleyma þvi, aö æriö margir I
heiminum vita fátt um þaö, sem i
iönrikjun Noröurálfunnar er
kunnugt flestum. Margar helztu
tækninýjungar tuttugustu aldar-
innar eru allmörgum lokuð bók.
Mikilvægara en þekkingin sjálf
er þó hverjir ráöa yfir henni og
sjá um aö dreifa henni. Sá, sem
ræöuryfir þeim sem dreifa þekk-
ingu og ákveöur hvernig og
hvenær þaö er gert, ræöur yfir
sannleikanum. Fjölmiölun er
öflugasta valdatæki i þróuöum
sem vanþróuöum rikjum. I
lýöræöisrlkjum er fyrirkomulag
fjölmiölunar viökvæmt deilumál,
og I alræöisrikjum er öll tegund
fjölmiölunar undir höröu eftirliti
miöstjórnarinnar. Sannleikurinn
fyrir flestum er það, sem fjöl-
miölarnir flytja, og þar sem
umræða er takmörkuö og boöun
tiltekinna skoöana bönnuö, er
sannleikurinn þaö, sem ríkisvald-
iö ákveöur aö sagt skuli.
Hér á landi, sem annars staöar
er deilt um hver skuli ráöa yfir
áhrifamestu fjölmiölunum,
útvarpi og sjónvarpi. Hér gildir
hvort menn aöhyllast rikisrekstur
málsins, sem er sá, að umráöin
yfir tadcninni þýöa i raun umráö
yfir sannleika, þ.e. skoöunum og
innrætingu margra. Þaö skiptir
þvi ekki litlu máli hvernig þess-
um málum veröur skipaö. Ég tel,
aö litlar breytingar veröi frá þvi.
kerfi, sem nú er viö lýöi, nema
hvaö landshlutar munu ef til vill
fárétttilfjölmiölunar iútvarpi og
sjónvarpi aö einhverju marki.
Hins vegar er ólíklegt aö einka-
aöilar fái aöild aö útvarpsrekstri i
náinni framtíö.
Oftrú á
gervijöfnuð
1 sambandi viö umræöur um
þekkinguna veröur ekki komizt
hjá þvi að minnast á skólakerfiö.
I skólum landsins fer fram mikil-
vægur þáttur innrætingar og
þekkingarmiölunar i þjóöfélag-
inu. Fyrirkomulag skólastarfs er
þviharla viökvæmt mál, enda lik-
legt aö um þaö veröi deilt harka-
lega á næstu áratugum. Ekki er
þó aö vænta neinna stórbreyt-
inga á núverandi kerfi, en ég
held, aö foreldrar fari aö láta sig
meiruskipta hvaö fram fer I skól-
unum en veriö hefur til þessa.
Væntanlega munu augu margra
opnast fyrir því, að tslendingar
búa nú viö miskunnarlaust kerfi
til að velja ungt fólk til starfa.
Þaö er fögur hugsun að allir skuli
hafa jafna möguleika til mennt-
unar og fá svipuð tækifæri til aö
taka þátt i' kapphlaupinu um virt-
ar og vellaunaöar stööur. En
þetta kapphlaup kostar fjölmarga
unglinga miklar fórnir og sár-
vonbrigöi og veldur beizkju.
Viröingunni fyrir margbreytileg-
um störfum I þjóöfélaginu hefur
veriö fórnaö fyrir óraunsæjar
hugmyndir um jafnrétti. Þaö
væri góö framtlðarspá, að geta
sagt, aö um næstu aldamót veröi
komin á jöfn viröing fyrir öllum
nýtum störfum I staö oftrúar á
gervijöfnuö þann, sem nú er hvaö
mest lofaöur.
Hér hefur verið stiklaö á stóru
og einungis minnzt á örfá atriöi,
sem i hugann koma þegar getum
er leitt aö stööu einstaklingsins,
þessa óræöa einstaklings okkar,
um næstu aldamót. Um þau
atriöi, sem ég hefinefnt eru ákaf-
lega skiptar skoöanir, enda liggur
þaö f hlutarins eöli, aö engir
tveir geta veriö meö öllu sam-
mála um neitt af þessu.
Island. Löggjöf og alls kyns
stefnumörkun innanlands getur
einnighaft afdrifarikar afleiöing-
ar fyrir þróunina.
Ég tel ekki liklegt aö neinar
meiri háttar breytingar veröi á
islenzka stjórnkerfinu næstu tvo
áratugina. Ýmsir hópar munu þó
láta talsvert aö sér kveöa og
einstaklingarnir munu leita æ
meir inn I alls konar hópa og leit-
ast viö aö tryggja stööu slna meö
þeirra hjálp. Þrýstihópum mun
vaxa fiskur um hrygg, og þeir
taka aö sér margt af því, sem til
skamms tima hefur veriö á verk-
sviöistjórnmálaflokkanna.
Efling þrýstihópanna á meöal
annars rætur aö rekja til minnk-
andi mikilvægis fjölskyldunnar
(ef ekkert veröur aö gert) og
erfiöleika stjórnvalda til aö miöla
málum, skipta þjóöarauönum
eins og öllum likar. Frelsi
einstaklingsins eykst aö þvi leyti,
aö hann ræöur yfir meiri fritima
en nú, og hefur um fleiri kosti aö
velja I einkalifi sinu og hvaö
varöar neyzlu. Hins vegar veröur
hann jafnvel áhrifalausarí en nú
er um aö láta að sér kveöa á þeim
sviöum, sem ekki snerta hann
beinlinis sem meölim starfshóps
er virkar gegnum þrýstihóp.
Einstaklingar fá lika meira frá
rikinu en nú er. Þar meö veröa
þeir lika háöir miðstjórnarvald-
inu. Þaö veröur sem sagt
auöveldara aö komast af án þess
aöleggja af mörkum vinnu en nú
er, — og á ég ekki viö sjúka,
hamlaöa eöa aldraöa, heldur fólk
á starfsaldri. Aukin framlög til
þjónustugreina veldur fjölgun I
starfsstéttum, sem fást viö aö
leiöbeina fólki um óliklegustu
hluti.
Ábyrgð ein-
staklingsins
Abyrgð einstaklingsins á sjálf-
um sér fer minnkandi, bæöi til
góös eöa ills, jafnframt þvi, aö
ábyrgö rikisins á hverjum og ein-
um eykst. Þetta kerfi þýöir i raun
takmörkun á frelsi einstaklings-
ins, en er meö æriö mörgum túlk-
aö sem aukið frelsi.
1 stjórnmálum mun gæta
tilhneigingar til aö styrkja
framkvæmdavaldiö og á næstu
árum veröur fariö aö biöja um
„sterka stjórnmálam enn ”.
Undanfarin ár hefur stjórn og
framkvæmdavald veriö hikandi I
afstööu til stjórnunar yfirleitt.
Jafnhliöa eflingu þrýstihópanna
hlýtur þvi aö koma krafa um
sterkari stjórn. Ekki held ég þó,
aö þeim kröfum veröi sinnt, og
þess i staö veröur sifellt minna bil
á milli helztu stjórnmálaflokka
landsins, og þeir munu skiptast á
um aö stjórna landinu án þess aö
nokkur breyting á stjórnarstefnu
eigi sér staö.
Mér viröist sem nokkur atriöi
séu nú aö renna upp fyrir mörg-
um. Menn hafa uppgötvað, aö
framvindan er ekki endalaus,
framförin er stundum blekking,
þróunin getur stöövast. Auölindir
jarðar geta tæmzt, orkusóunin er
iönrikjunum hættulegri en bylt-
ingar og togstreita. Þekkingin á
sér takmörk. Trúarbrögðin eru
svo langt frá þvi aö vera úr sög-
unni sem áhrifamikill menn-
ingarþáttur. Hamingjan veröur
ekki mæld i kaupmætti.
Þetta eru mikilvæg atriöi. Og
þaö er þýöingarmikiö, aö menn
geri sér grein fyir þvi, aö þau
snerta lif hvers og eins. Orkan er
mikilvæg, en menn hafa fariö
gálauslega meö hana, og ekki
nýtt þá orkugjafa, sem til eru, en
hingaö til hefurekkiborgaö sig aö
nýta. tslendingar veröa aö taka
afstööutil þeirrarorku, sem unnt
er aö nýta i landinu, og stefnan i
þeim málum getur valdiö miklu
um lifnaðarhætti og afkomu
manna um aldamótin.
Fátt er mönnum nauösynlegra
en aö skilja, aö framvindan getur
stöövast, — aö ekki er stööugt
unnt aö bæta kjör, jafnvel ekki I
hinni háþróuöu noröurálfu heims,
aö ekki sé talað um hungrandi
þjóðir vanþróaöra rikja. önnur
atriði en „aukinn kaupmáttur”
munu koma til aö veröa metin
meir en nú er.
Þá er ekki siöur nauðsynlegt aö
muna, þekkingin á sér takmörk.
Baráttan viö sjúkdóma, hrörnun
og dauða mun halda áfram, en
allir ættu aö vita, aö dauöinn er
ekki þar með úr sögunni. Hann
biöur allra, og setur mark á líf og
starf hvers og eins sem minnist
hans. Taliö er aö þar sem heilsu-
þjónusta og heilbrigöi er hvaö
bezt sé meðalævin oröin eins löng
og hún getur oröiö.
Og á öörum sviöum eru þekk-
ingunni sett takmörk, sem valda
þvi aö margt veröur mannkyni
huliö um aldur og ævi af því, sem
þaö hefur veriö aö velta fyrir sér
árþúsundum saman.
Um síðasta atriöiö er það helzt
aö segja, aö trúarbrögöin viröast
vera aö endurnýjast, fólk flykkist
afturi'kirkjur og til helgiathafna.
tslam, kaþólska kirkjan, söfnuöir
af ýmsu tagi blómstra. Ég held,
að um næstu aldamót veröi trú-
mál ofarlega á baugi hjá mörg-
um. Ég tel einnig aö þjóðernistil-
finningu muni jafnframt vaxa
fiskur um hrygg og áhugi á þjóö-
legum fræöum, sögu lands og
menningu muni aukast, bæöi
vegna aukinnar menntunar og
þarfar manneskjunnar-til aö
finna rætur I eigin þjóöfélagi og
innan eigin menningarheildar.
öryggisleysi einstaklings I þjóö-
félagiþarsem fjölskyldubönd eru
aö slakna leitar sér lausnar i
starfs- og menningarhópum.
Þegar allt kemur til alls er ég
ekki viss um, að timabiliö fram
aö aldamótunum næstu veröi
neitt sérstakt breytingaskeiö I
tslandssögunni, en þó leyfi ég
mér aö fullyröa, aö þá veröi meiri
jöfnuöur en nú er, enda þótt
nokkrir jaröarhópar fái aukin
sérréttindi. Ef rétt er á haldið
veröur mannlif ekki lakara þá en
núerog vonandi þurfa þauokkar,
sem þá lifa, ekki aö líta til baka
og segja: allt var nú betra sumar-
iö góöa 1980. Skelfing hefur öllu
aftur fariö.
Abyrgð einstaklingsins á sjálfum sér fer minnkandi, bæði til góðs og ills