Tíminn - 26.07.1981, Blaðsíða 22

Sunnudagur 26. júli 1981
Kilgore Trout er
merkispersóna
■ Kilgore Trout er merkisper-
sóna, sem stöku sinnum skýtur
upp kollinum i skáldsögum Kurt
Vonnegut. Hann er að visu and-
stæða alls þess er við að jafnaði
teljum mannlegum verum til
prýði, svo og er hann algerlega
misheppnaöur sem þjöðfélags-
þegn. En, hann er engu að siður
merkilegur, þvi hann sknfar vis-
indaskáldsögur. Enn unSarlegri
er sú staöreynd, að hann hefur i
raun og veru hitt persónulega
annan mann, sem eittsinn las bók
eftir hann. Og að auki hafði les-
andanum h'kað verkið svo vel, að
upp frá lestrinum steig hann nýr
og betri maður og lifði eftir þaö
samkvæmt lifsspeki ritsins.
Grænir marsbúar eru merki-
legir. Hvort heldur þeir eru með
fálmara á höfði, augu á stilkum,
sjö fætur, eöa i fljótandi formi. Þá
eru fljúgandi diskar einnig
merkilegir, risavaxnir geim-
sveppir, vitsmunaverur úr ein-
tömu köfnunarefni, svartar holur,
geimskip er geta farið um á
margföldum ljóshraða og tölvur
með sál og þroskaðan persónu-
leika.
Allt er þetta stórmerkilegt. En
merkilegastur alls er þó Kilgore
Trout, þar sem allir þessir stór-
merkilegu hlutir, eða flestir, urðu
fyrst til í heilabúi hans og
annarra þeirra sem við svipaða
iðju fást. Það er þeirra sem
dunda við að rita visindaskáld-
skap.
Þeim sem vilja telja lesendur
vfsindaskáldrita i flokki með
merkilegum fyrirbrigðum, skal
bent á, að rannsóknir benda til
þessað þeirséu allsendisómerki-
legir, þott þeir séu liklega flestir
ofurlitið klikkaðir.
óðaverðbólgan
Vfsindaskáldsagan er ekki nýtt
bókmenntaform. Að minnsta
kostier allnokkuð um liðið frá þvi
eiginkona skálds nokkurs tók sig
til og skráði á blað söguna af
ófreskjunni Frankenstein, sem
talin er sú fyrsta þessarar teg-
undar. Hins vegar er ekki ýkja
langt siðan verulegs áhuga tók að
gæta á þessari sagnagerð.
Á siðustu öld er óhætt að full-
yrða aðtelja hafimáttþá höfunda
visindaskáldsagna, sem fengu rit
sin útgefin, á fingum annarrar
handar. Og aðeins tveir þeirra
náðu að safna um sig nægilegum
lesendahóp, til þess að nöfn
þeirra forðuðust frá gleymsku og
rit þeirra varðveittust.
Þegar fram á tuttugustu öldina
kom, varð þó einskonar iðnbylt-
ing i þessum efnum. Þeim rithöf-
undum, sem gerðu sér spádóma
um framtið mannkynsins að yrk-
isefni, fjölgaði ört á fyrstutugum
aldarinnar. Bókmenntaneytend-
ur fóru jafnframt að taka betur á
móti verkum þeirra sem aftur
leiddi til þess að bókaútgefendur
tóku að bjóða höfundum kaffi og
vindil, þegar þeir komu með
handrit sin til umsagnar.
Siðustu áratugi hefur svo þessi
bylting tekið upp háttu óðaverð-
bólgunnar, ummyndast i spreng-
ingu, og nú er f jöldi rithöfunda á
þessu sviði slikur, ritverkaflóðið
svo óskaplegt, að ekki er nokkur
leið að fylgjast með svo að sæmi-
leg yfirsýn náist.
Hvað veldur er ekki gott að
segja um. 1 það minnsta er
félagslegur grunnur þessa aukna
áhuga á óorðinni þróun ugglaust
svo flókinn og margþættur, aðvið
hann verður ekki glimt hér. Vafa-
litið á þó sú bylting sem raun-
verulega hefur orðið i visindum
og tækni og greiðari aögangur al-
múga manna (aöminnsta kosti i
auðugari rikjum veraldar) að
upplýsingum og þekkingu stóran
þátt i þessu.. Vafalitið einnig þörf
mannsins til að flýja streitusam-
félag sittstund og stund, þvi hver
geturlátið vixla og vaxtaaukalán
hrella sig, þegar hann er kominn
til fjarlægra stjarna, aö kljást viö
framandi aöstæður? En, það er
örugglega ótal margt fleira, sem
félagsfræðingar, bókmennta-
fræðingar og sálfræðingar gætu
tint til, sem orsakir.
Gagnkvæm einkenning
Ekki er ólildegt, að þegar fram
sækir verði visindaskáldsagan
talin einkennisbókmenntir þess-
arar aldar, umfram aðrar grein-
ar ritlistarinnar. Það skyldi eng-
an undra þótt hún skákaði bæði
róttækum þjóðfélagsholskurðum
og frjálslyndum kynlifsbók-
menntum í hugum bókmennta-
fræðinga næstu aldar og þeirrar
þarnæstu. Þótt margir hafi óttast
(sumir vonað) að arftakar Fanny
Hill og Sappho of Lesbos yrðu
lagðir til grundvallar, þegar
framtiðin rýnir i þjóðfélagsgerð
okkar.
En, þessi einkenning er gagn-
kvæm. Þvi einkenni visinda-
skáldsagan bókmenntalif nú-
timaþjóðfélagsins (þá er átt við
þjóðfélag iðnvæddra rikja), ein-
kennir nútimaþjóðfélagið ekki
siður visindaskáldsöguna. 1 það
minnsta i flestum tilvikum.
Til eru þeir rithöfundar, sem
býggja verk sin á imyndunarafl-
inu svo til einu saman. Þeir skapa
i verkum sinum algerlega nýja
heima, jafnvel byggða á öðrum
náttúrulögmálum en okkar til-
vera hér, fylla þá fyrirbærum og
forynjum ,sem ekki eiga sér lika i
jarðlifi og spinna söguþráð sinn
upp i heiðan himininn. Slik verk
eru þó dcki visindaskáldsögur,
heldur ýmist visindafantasiur
(science fantasy), eða einfald-
lega fantasiur.
List rithöfundarins, sem vill
skrifa visindaskáldskap, felst
nefnilega einmitt i þvi, að rýna i
þær aðstæður sem rikja á þeim
tim a sem hann sjálfur upplifir, og
spá siðan um þróun framtiðarinn-
ar frá þeim punkti. Afleiðingin
verður sú, að þótt framtiðin eigi
að vera viöfangsefnið, reynist
hún oft yfirskin eitt og verkið
fjallar i raun um þennan nútima,
sem um ræðir. Það hefur enda
einkennt marga af vinsælli höf-
undum bókmennta af þessu tagi,
að þeirhafa i verkum sinum verið
ekki siður gagnrýnir á samfélag
sitt en sjálfskipaðir postular
niðurrifsbókmennta (hér er að-
eins átt við þá sem prédika niður-
rif núb'maskipulags, án þess að
hafa nokkrar tillögur um það sem
koma skal i staðinn).
Ragnarök
Þannig er til dæmis um flest
verk eins vinsælasta visinda-
skáldsagnahöfundar þessarar
aldar, John Wyndhams. Flestar
bóka hans eru þvi marki brennd-
ar, að þótt þærá yfirborðinu fjalli
um glimu mannsins við einhverj-
ar ógnir, er inntak þeirra ætið
óhjákvæmileiki þess, að þvi er
virðist að mati höfundar, að
nútimasamfélagið brotni saman,
maðurinn hverfi aftur til frum-
stæðari tilveru um sinn og byggi
lifsstil sinn aftur upp frá grunni.
Wyndham virðist hafa haft þá
trú, að maðurinn og samfélag
hans vegi salt á einskonar hnifs-
egg og séu svo viðkvæm gagnvart
jafnvægi náttúrunnar, svo dæmi
sé nefnt, að ekki þurfi nema til-
tölulega litinn utanaðkomandi
þrýsting, til þess að hrun sé yfir-
vofandi. Ef til vill má og greina i
verkum hans þá skoðun, að við-
kvæmnin stafi mest af þvi að svo
stutt sé i dýrseðli mannsins, að
hann ráði i' raun alls ekki við
framfarir þær sem hann hefur
getið af sér sjálfur.
Erþvi ekki að neita, að atburðir
á alþjóðavettvangi undanfarið
renna nokkrum stoðum undir það
viðhorf.
Það skal þó tekið fram, að
Wyndham, sem raunar hét mörg-
um öðrum nöfnum og skrifaði
bækur undir fleirum þeirra en
þessu einu, er i raun bjartsýnn á
getu mannsins til að rétta úr
kútnum. Ragnarök tekst undán-
tekningalaust að forðast og svo
hefst hægfara. en öllu öruggara
klifur upp á við að nýju.
Ekki i takt
Margir höfundar visindaskáld-
sagna byggja raunar verk sin á
þeirri skoðun, að félagslegur
þroski mannsins hafiekki gengið
i takt við tæknilegar framfarir.
Leiða þeir að þvi rök, að fyrr eða
siðar hljóti illa að fara, þvi her-
foringjar, stjórnmálamenn, ráða-
menn risavaxinna auðhringa og
aðrir slikir, hafi fengiö i hendur
vopn og völd, sem krefjist mun
meiri siðferðilegs þroska en vald-
hafar tuttugustu aldarinnar hafa
til að bera.
Mest ógnun hlýtur að stafa af
þvi, i þessu tilliti, hversu mikiö af
spádómum þessara rithöfunda-
hefur þegar ræst, eöa virðist vera
að rætast. Staða alþjóðamala,
sem fyrir þrjátiu eöa fjörutiu ár-
um var aðeins imyndun, hripuð
niður á blað af sérvitringi, er nú
staðreynd, eða blasir við sem lik-
leg i náinni framtið.
Afjórða áratug þessarar aldar
var skrifuð skáldsaga, þar sem
sett var fram sú,,fáránlega”
kenning, að stöðumunur auðugra
rikja og fátækra, myndi að lokum
sameina fátæku rikin i eitt sterkt
hervald, sem ráðast myndi gegn
velmegunarþjóðum. Þá var þessi
kenning nefnd fjarstæða og
imyndun ein, þótt einhver kynni
að freistast til að nefna hana
framsýni f dag.
Skömmu siðar var rituð önnur
bók, sem byggðist á þvf að innan
fárra áratuga yrði Brasilía orðin
að heimsveldi, sem jafnvel gæti
skákað öðrum slikum. t dag telja
margir hagfræðingar þá kenn-
ingu liklegri til að rætast en
margar aðrar.
Um nitján hundruð og fimmtlu
kom svo enn ein bókin út, þar sem
lýst var framtiðarþjóðfélagi I
Bandaríkjunum. Sett var upp sú
staða, að þeir sem betur væru
settir f þvi þjóðfélagi, hinir auð-
ugu og hinir frægu, myndu þurfa
að vigbúa heimili sin og ferðast
um I fylgd lifvarða. t þá tið hafa
skrif þessi efalaust þótt and-
amerlskt atferli, en i dag myndu
þau þykja næsta raunsæ lýsing.
Svo mætti lengi telja. t visinda-