Tíminn - 22.12.1981, Síða 30

30
. t i
Þriðjudagur 22. desember 1981
Skákmaðurinn, sem gat
ekki gleymt skákum sínum
— var islenskur skáksnillingur kveikjan að sögu Stefans Zweigs,
Manntafl?
■ Frásögukaflann sem hér fer á
eftir skráði Gylfi Gröndal eftir
Jóni ólafssyni hæstaréttarlög-
manni og fyrrverandi forstjóra
Samvinnutrygginga. Kaflinn er
tekinn úr nýrri viðtalsbók Gylfa,
Menn og minningar. Hér segir frá
Birni Pálssyni, sem siðar kallaði
sig Kalman, syni Páls Ólafssonar
skálds. Björn sýndi ungur óvenju
mikla skákhæfileika, sigldi á veg-
um Vilhjálms Stefánssonar til
Harvard-háskóla til að vinna þar
skáksigra en varð sfðan svo upp-
tekinn af þeirri hugsun að skák-
snilli og geðveiki væru eitt og hið
sama að hann gaf taflið endan-
lega upp á bátinn. Skáldsaga
Stefans Zweir, Manntafl eða
Schachnovelle fjallar um mann
sem verður afhaldinn af skákinni
á svipaðan hátt i fangelsi hjá nas-
istum. i greininni er sagt frá
óvenjulegum æviferli Björns Kal-
mans og m.a. leitt að þvi getum
að hann kunni að hafa verið fyrir-
myndin að skákmanninum I
Manntafli.
Eins og viðkvæmur
listamaður
Ég lauk laganámi frá Kaup-
mannahafnarháskóla árið 1923 og
valdimér námsgreinar svo ólíkar
sedm kröfurétt og rikisrétt eða
stjórnlagafræöi með þjóðarétt
sem sérgrein. Að náminu loknu
réöst ég sem lögfræöilegur starfs-
maöur til borgarstjórnar Kaup-
mannahafnar og haföi aösetur i
Ráöhúsinu. Þar starfaöi ég i
nokkur ár.
Mér féll yfirleitt vel aö dveljast
hjá og vinna meö Dönum. Ég
mundi hafa llenzt þar, ef ég heföi
ekki þurft aö fara heim. Ég tók
þaö ráö aö fá ársleyfi frá störfum
og setja mann i minn staö. Siöan
hélt ég heim til Islands haustiö
1926 og fór aö fást viö lögfræöi-
störf.
En margt fer ööru visi en ætlaö
er. Ég ílentist hér i Reykjavik,
kvæntist Margréti Jónsdóttur,
bónda i Skólabæ i Reykjavlk,
Valdasonar: viö fórum aö búa
herna á Suöurgötunni og ég hélt
áfram lögfræöistörfum jafnframt
tryggingastarfi.
Ariö 1929 varö ég forstjóri Is-
iandsdeildar Lifsábyrgöarfélags-
ins Andvöku og stjórnaöi félaginu
áfram eftir aö þaö varö alislenzkt
og komst i eigu Sambands Is-
lenzkra samvinnufélaga áriö
1949. Frá árslokum 1954 var ég
Hka forstjóri Samvinnutrygginga
og stjórnaöi báöum félögunum til
hausts 1958, en þá varö ég aö biöj-
ast lausnar vegna heilsubrests.
Fljótlega eftir aö ég kom heim
frá Danmörku haustiö 1926 haföi
ég samband viö frænda minn,
Björn Pálsson sem tekiö haföi sér
ættarnafniö Kalman, og viö stofn-
uöum saman málflutningsstofu
hér i Reykjavik. Samstarf okkar
stóö reyndar ekki nema i tæpt ár
en engu aö siöur kynntist ég Birni
mætavel — og hann hefur oröiö
mér minnisstæöur.
Og þar sem Björn er aöalper-
sónan I þeirri skrýtnu sögu, sem
ég ætla nú aö segja, er bezt aö
kynna hann nánar:
Björn Pálsson var sonur Páls
Ólafssonar skálds. Hann var
fæddur 1883, varö stúdent úr
Latinuskólanum 1904, innritaöist i
Háskólann I Kaupmannahöfn
haustiö 1904, varö cand phil.
þaöan voriö 1905 og kom heim aö
svo búnu. Aö áliönu sumri 1905 fór
hann til Bandarfkjanna meö Vil-
hjálmi Stefánssyni, siöar land-
könnuöi og veröur sagt frá þvi hér
á eftir. Hann fluttist til Winnipeg,
vann þar aö ýmsum störfum, en
lengst aö blaöamennsku viö Lög-
berg. 1 árslok 1908 kom hann aftur
til Islands fékkst viö kennslu til
dæmis viö Verzlunarskóla Is-
lands, tók aö lesa lög viö laga-
deild Háskóla Islands og lauk em-
bættisprófi þaöan 1912. Eftir þaö
haföi hann ýmis störf meö hönd-
um: varö hæstaréttarlögmaöur
1922 og þótti snjall málflutnings-
maöur: var meöal annars lög-
fræöingur Sambands islenzkra
samvinnufélaga um skeiö en
veiktist af lömunarveiki um þaö
leyti og var haltur upp frá þvl.
Hann hneigöist þá til vinnautnar
og sinnti litt eöa ekki störfum.
Þar meö var glæstum ferli hans
sem málafærslumanns lokiö.
Björn lézt áriö 1958 —- 75 ára gam-
all.
Ég sá Björn fyrst á heimili
fööurbróöur hans, Jóns ólafsson-
ar, ritstjóra og skálds aö Lauga-
vegi 2 i Reykjavik sumariö 1912,
þegar hann var aö taka próf i lög-
fræöi viö háskólann. Þaö fór ekki
á milli mála aö hann var skarp-
gáfaöur, rökfastur og flugmælsk-
ur. Hiö siöastnefnda kom bezt i
ljós, ef hann þurfti aö verja ein-
hvern litilmagna eöa þá sem bágt
áttu en meö slikum haföi hann
djúpa samúö. Hann var skapheit-
ur og tilfinninganæmur. Mér virt-
ist hann viökvæmur I lund: hann
minnti oft á listamenn, sem ekki
geta til lengdar fellt sig viö
borgaraleg störf, en vilja frjálst
og áhyggjulaust lif. Sem dæmi
um þetta má nefna aö Björn hvarf
frá starfi velmetins hæstaréttar-
lögmanns — og geröist kokkur á
fiskibátum I Vestmannaeyjum.
Á morgungöngu
í miðbænum
Ég haföi ekki hugsaö til vinar
mins Björns Kalmans I fjölda-
mörg ár. Þá gerist þaö fyrir
nokkru þegar ég er eitt sinn sem
oftar á morgungöngu niöri i miö-
bæ, aö ég rekst á kunningja minn,
sem á sinurti tima haföi veriö
nemandi Björns i Verzlunarskóla
lslands.
Viö spjölluöum saman um dag-
inn og veginn eins og gengur en
allt i einu barst taliö af hreinni til-
viljun aö Birni. Hann taldi Björn
hafa veriö góöan kennara og
skemmtilegan i samræöum.
Siöan bætir hann viö, aö llklega sé
Björn fyrirmyndin aö skákmann-
inum I sögunni „Manntafli” eftir
Stefan Zweig.
Ég hváöi, og þegar hann haföi
endurtekiö ummæli sin, svaraöi
ég af bragöi:
„Hvaöa endemis vitleysa er
þetta! Ég held aö Björn hafi
aldrei teflt og aldrei oröaöi hann
tafl eöa taflmennsku svo aö ég
heyröi.”
Þá segir vinur minn:
„Þaö er rétt. Hann vildi aldrei
tala um skák eöa tefla eftir aö ég
kynntist honum. En hefuröu lesiö
sjálfsævisögu Vilhjálms Stefáns-
sonar?”
Nei, ég haföi ekki gert þaö.
Hann kvaöst þá mundu lána mér
bókina einhvern tima.
Nú leiö alllangur timi og ég
hugsaöi ekki meira um þetta.
Þá mætti ég þessum sama
kunningja minum aftur á
morgungöngu i miöbænum — og
hann segir strax:
„Ég hef oft veriö aö reyna aö ná
i þig en þaö hefur ekki tekizt. Ég
ætlaöi aö lána þér bókina hans
Vilhjálms Stefánssonar. Hún
liggur alltaf á boröinu hjá mér
heima.”
Ég heimsótti hann skömmu
siöar og fékk bókina lánaöa.
Þegar ég kom heim hóf ég
lesturinn og varö satt aö segja
undrandi.
Þaö sem ég las kom mér meö
öllu á óvart.
Skólastrákurinn vann
stórmeistarann
Þaö er óþarfi aö kynna hinn
fræga landkönnuö Vilhjálm
Stefánsson, en hann var fæddur i
Bandarikjunum 1879 — og lézt
1962. Hann haföi lokiö viö aö
skrifa æviminningar sinar rétt
áöur en hann dó, og ekkja hans lét
gefa þær út áriö 1964.
Vilhjálmur lagöi stund á mann-
fræöi viö Harvardháskóla og 25
ára gamall fékk hann styrk til aö
koma hingaö til mannfræöirann-
sókna. Til Islands hélt hann 1904
og hóf þegar rannsóknir sinar.
Hér á landi var þá staddur I
heimsókn skákmeistari Eng-
lands, Napier aö nafni. Napier
frétti af ungum skólapilti sem
haföi sigraö alla keppinauta sina
um langt skeiö, og langaöi til aö
etja kappi viö hann. Þessi at-
burður hefur vafalaust vakiö at-
hygli I ekki stærri bæ en Reykja-
vlk var þá. Og Vilhjálmur
Stefánsson var viöstaddur, þegar
skólastrákurinn sigraöi enska
meistarann og þótti þaö staöfest-
ing á þvi sem hann haföi alltaf
heyrt sagt — aö íslendingar væru
snillingar i skák.
Skólapilturinn var Björn Páls-
son.
Napie W. Napier var kunnur
skákmeistari á sinum tima og
haföi teflt á alþjóöamótum, til
dæmis I Buffalo, þar sem hann
fékk önnur verölaun, en Pillsbury
varð efstur. Þegar þetta er haft i
huga, veröur þaö aö teljast afrek
hjá ungum námsmanni aö máta
slikan mann og ekki nema eöli-
legt, aö Vilhjálmur Stefánsson
hrifist af þvi.
Og raunin varö sú aö hann gat
ekki gleymt þessu, þótt hann væri
kominn aftur til Harvardháskóla i
Bandarikjunum. Hann minntist á
þetta atvik viö Nathaniel Shaler
deildarforseta. Shaler þessi var
skákáhugamaöur og haföi veriö
náinn vinur ameriska skáksnill-
ingsins Pauls Morphys, Markmiö
Shalers var aö koma á fót góðri
skáksveit I Harvard, þvl aö hann
áleit aö andans iþrótt á borö viö
skák verðskuldaöi aö komast á
keppnisskrá háskóla ekki siöur en
likamlegar iþróttir.
Um þessar mundir dreymdi
Vilhjálm Stefánsson um,aö Har-
vardháskóli kostaöi mannfræöi-
leiöangur til lslands áriö 1905. Nú
veröur skákáhugi deildarforset-
ans til þess aö Islandsfyrirætlun
Vilhjálms fær byr undir vængi —
meö þvi skilyröi aö hann reyni aö
fá Björn Pálsson til aö koma til
Boston og nema viö Harvardhá-
skóla.
Vilhjálmur hófst þegar handa
og komst á snoöir um, aö Björn
væri kominn til Danmerkur heföi
innritazt i Kaupmannahafnarhá-
skóla og ætlaöi aö læra verkfræöi.
Hann skrifaöi honum þegar og
brátt var fastmælum bundiö aö
Björn flyttist frá Kaupmannahöfn
til Reykjavikur, hitti Vilhjálm
þar og færi siöan meö honum til
Boston. Björn hlaut aö sam-
þykkja þessa ráöagerö þvi aö hér
var um glæsilegt tilboö aö ræöa:
Deildarforsetinn haföi útvegað
honum styrk og einhvers staöar
haföi honum lika tekizt aö grafa
upp peninga fyrir skipsfari.
Sjóveiki og blindskák
Vilhjálmur Stefánsson kom til
Reykjavikur á vegum Harvard-
háskóla I júnimánuöi áriö 1905
ásamt ellefu öörum visindamönn-
um. Þeir keyptu sér hesta, réöu
fylgdarmenn i þjónustu sina og
skiptu sér i þrjá hópa. Fyrsti
hópurinn fór riöandi þvert yfir Is-
land, I öörum voru eingöngu jarö-
fræöingar og hinum þriöja mann-
fræöingar og þeir héldu á tiltekna
staöi til rannsókna.
Þegar Vilhjálmur kom aftur til
Reykjavikur aö leiöangrinum
loknum, beiö skákundrabarniö
hans eftir honum þar. Nokkru
siöar fóru þeir saman til Edin-
borgar og siöan meö skipi frá All-
an-félaginu frá Glasgow til Mon-
treal.
Allt gekk vel nema hvaö Björn
var sjóveikur nær alla leiöina. Og
þaö var sérlega óheppilegt fyrir
þá báöa, þvi aö svo vildi til aö um
borö voru tveir skákmeistarar,
ónefndur Astraliumaöur og kana-
diski meistarinn James Mavor,
prófessor viö háskólann i
Toronto.
Þeir sátu sifellt yfir tafli I reyk-
salnum: mönuöu Vilhjálm til að
tefla viö sig ööru hverju en hann
tapaöi jafnan.
1 hvert skipti sem Vilhjálmur
beið lægri hlut lofaöi hann þess-
um snjöllu skákmeisturum
haröari keppni af hálfu vinar sins
sem lá undir þiljum.
En skipinu miöaöi hratt áfram
yfir hafið og vonir Vilhjálms um
aö Birni batnaöi sjóveikin uröu
stööugt minni.
Þegar siglt haföi veriö um Belle
Isle-simd, tók viö St. Lawrence-
flóa — sléttur eins og bæjarlækur.
Þá reis Björn loks úr rekkju. Og
Vilhjálmur var ekki seinn á sér aö
fara meö hann upp i reyksalinn.
Hann tefldi viö meistarana á
vixl — og vann hverja einustu
skák.
Undrun þeirra varö ekki litil en
þeir vildu ekki gefast upp og
ákváöu aö reyna hæfni Björns til
hins ýtrasta.
„Viltu tefla viö okkur blind-
skák?” spuröu þeir.
Björn kvaö ekkert vera þvi til
fyrirstööu, þvi aö hann gæti
sigrað hvern þann mann i blind-
skák sem hann ynni meö venju-
legum hætti — aö þvi tilskildu aö
rétt væri sagt til um leiki and-
stæöingsins.
Og hann stóö viö þetta — ekki
einu sinni heldur tvisvar.
Hér var um furöulegt og ein-
stætt afrek aö ræöa, enda varö sá
merki maöur prófessor Mavor
svo hrifinn af taflmennsku
Björns, aö hann bauöst til aö afla
honum fjár og frama meö þvl aö
efna til sýniskáka fyrir hann um
Kanada þvert og endilangt.
Gat ekki gleymt
skákum sínum
En þaö er ekki alltaf tekiö út
meö sældinni aö vera gæddur af-
buröa hæfileikum.
Fyrirætlanir Shalers deildar-
forseta og Vilhjálms Stefánsson-
ar spuröust brátt um Harvardhá-
skóla. Hvorugur þeirra geröi neitt
til aö halda leyndu þvi sem fyrir
þeim vakti: I ákafanum aö ná i
Björn haföi þeim láöst aö búa
nógu vel um hnútana heima fyrir:
þeir reiknuöu ekki meö öfundinni
sem oft vill skjóta upp kollinum,
þegar afburöamenn eiga i hlut.
Allir skákmenn skólans lögðust
gegn fyrirætlun þeirra. Þeir
sögöust ekki þurfa á neinum
„glamrara” (ringler) aö halda
frá Islandi til aö verja hinn viröu-
lega háskóla skakkaföllum i
væntanlegri skákkeppni. Og þeir
geröu meira. Þeir dæmdu Björn
úr leik meö þvi aö visa til reglna
um Iþróttakeppni milli háskóla.
Þeir sögðu eins og satt var, aö
Björn væri stúdent frá Kaup-
mannahöfn sem hefði flutzt yfir
til Harvard og þess vegna mætti
hann ekki keppa fyrir hönd skól-
ans fyrr en eftir eitt ár.
Vilnjálmur segir i endurminn-
ingum sinum, aö almennt hafi
verið álitiö aö Björn hafi látiö
hugfallast vegna þessa mótlætis
og vonbrigða. Hann kveöst ekki
vita, hver áhrif þetta heföi haft á
Björn, þvi aö annaö og verra hafi
komið til og ráöiö úrslitum.
Dag nokkurn kemur Björn á
fund Vilhjálms og er mikiö niöri
fyrir. Vilhjálmur hélt, aö hann
væri ævareiöur yfir þvi aö ein-
hverjar reglur hindruöu aö hann
gæti keppt, og fannst hann hafa
fulla ástæöu til þess. Þaö heföi
jafnvel ekki komiö honum á óvart
þótt Björn reyndi aö skella skuld-
inni á þá Shaler og sakaöi þá um
aö hafa dregiö hann á asnaeyrun-
um.
Ekkert af þessu var þó um aö
ræöa.
Erindi Björns var enn alvar-
legra.
„Ég er aö bila andlega”, sagöi
hann viö Vilhjálm — og stökk ekki
bros á vör.
Og þegar Vilhjálmur hváöi,
endurtók hann:
„Ég er aö missa vitiö”.
Siöan sagöist hann hafa lesið
einhvers staöar, aö geöveiki væri
algeng meðal skákmanna og þvi
betrisem skákmaöurinn væri, þvi
meirihætta væri á henni. 1 mestri
hættu væru þó snillingarnir, sem
sú bölvun legöist á, aö þeim væri
um megn aö gleyma skákum sin-
um.
Björn haföi áöur sagt bæöi Vil-
hjálmi og fleirum frá afar
óvenjulegum þætti I fari hans:
Nær frá bernsku mundi hann
hverja einustu skák, sem hann
haföi teflt. Hann gat stillt skákum
upp eftir minni og skilgreint i
huganum mistökin, sem honum
eöa andstæöingnum höfðu orðið á.
Þaö sem Birni fannst skelfilegt,
þótti Vilhjálmi fráleitt. Hann gat
ómögulega trúaö aö alvara væri á
feröum og reyndi aö slá á léttari
strengi.
Daginn eftir var Björn horfinn.
Vilhjálmur varð heldur en ekki
hverft viö, þegar hann frétti þaö.
Honum datt strax I hug, aö Björn
heföi ráöiö sér bana og ætlaði aö
hringja til lögreglunnar. En fyrst
vildi hann ræöa máliö viö Shaler,
sem lagöi til, aö þeir létu Björn
eiga sig.
„Haföu engar áhyggjur af hon-
um”, sagöi Shaler. „Hann kemur
aftur eftir nokkra daga harla
skö m m us tule gur. ”
En Björn kom ekki.
Nokkru slöar berast þær fregn-
ir af honum, aö hann sé setztur aö
I Winnipeg. Ættingi hans haföi út-
vegaö honum starf þar viö múr-
steina- og kalkburö.
Björn var sagöur staöráöinn I
aö tefla aldrei framar. Meö þvi aö
vinna likamlega vinnu: strita þar
til hann yröi dauöuppgefinn og
dytti út af I draumlausan vefn á
hverju kvöldi, gæti hann gert sér
vonir um aö halda vitinu.
Ekki óeðlileg viðbrögð
Ég er ekki með öllu sáttur viö
þessa frásögn Vilhjálms. Ég er
ekki viss um, aö viöbrögö Björns
þarna I Boston hafi veriö jafn
óeölileg og Vilhjálmur vill vera
láta.
Þegar haft er I huga, aö Björn
var beöinn um aö koma og meira 1
aö segja boöiö aö koma til Har-
vard af mönnum, sem hann hlaut
að treysta fullkomlega, hlaut af-
staöa stúdentanna aö koma hon-
um gersamlega á óvart. Hann
hefur aö sjálfsögöu sökkt sér
niöur I taflmennsku þann stutta
tima, sem honum gafst fyrir
ferðina. Vonbrigöin hafa hlotiö aö
vera sár og ekki óliklegt aö hann
hafi orðið var viö aö þeir sem
hann átti aö starfa meö voru hon-
um beinlinis andsnúnir.
Fyrir viökvæman og skapmik-
inn mann eins og Björn var gat