Tíminn - 20.03.1983, Side 8

8
SUNNUDAGUR 20. MARS 1983
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Gísli Sigurðsson. Auglýsingastjóri: Steingrímur Gíslason.
Skrifstofustjóri: Jóhanna B. Jóhannsdóttir. Afgreiðslustjóri: Sigurður Brynjólfsson.
Ritstjórar: Þórarinn Þórarinsson, Elias Snæland Jónsson. Ritstjórnarfulltrúi: Oddur
V. Ólafsson. Fréttastjórar: Kristinn Hallgrímsson og Atli Magnússon.
Umsjónarmaður Helgar-Tímans: Guðmundur Magnússon. Blaðamenn: Agnes
Bragadóttir, Bjarghildur Stefánsdóttir, Friðrik Indriðason, Heiður Helgadóttir, Jón Guðni
Kristjánsson, Kristín Leifsdóttir, Samúel Örn Erlingsson (íþróttir), Skafti Jónsson, Sonja
Jónsdóttir. Útlitsteiknun: Gunnar Trausti Guðbjörnssson. Ljósmyndir:
Guðjón Einarsson, Guðjón Róbert Ágústsson, Árni Sæberg. Myndasafn:
Eygló Stefánsdóttir. Prófarkir: Flosi Kristjánsson, Kristín Þorbjarnardóttir,
María Anna Þorsteinsdóttir. Ritstjórn skrifstofur og auglýsingar:
Síðumúla 15, Reykjavik. Sími: 86300. Auglýsingasími 18300. Kvöldsímar: 86387 og 86392.
Verð í lausasölu 15.00, en 18.00 um helgar. Áskrift á mánuði kr. 180.00.
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent hf.
Forsætisráðherraefni
Sjálfstæðisflokksins
■ . Þaö vakti verulega athygli í sjónvarpsumræöunum frá
Alþingi á mánudagskvöldið, að Geir Hallgrímsson, for-
maður Sjálfstæðisflokksins, fékk ekki að tala. Það fékk hins
vegar Albert Guðmundsson, sem flutti Heimdallarræðu
um að allir aðrir stjórnmálaflokkar en Sjálfstæðisflokkur-
inn væru vondir og útlendir, og þess vegna ættu kjósendur
að veita Sjálfstæðisflokknum hreinan meirihluta í kosning-
unum í apríl! Þessum boðskap Alberts var vel tekið í
Morgunblaðinu, og er nú ljóst af frásögnum þess, að
Albert Guðmundsson er sá sem leiða mun kosningabar-
áttu Sjálfstæðisflokksinsað þessu sinni. Hanner foringinn,
sem leiða á íhaldið til sigurs, og hann er þá væntanlega
líka foringinn, sern setjast á í sæti forsætisráðherra nýju
íhaldsstjórnarinnar. Og ætti þá að vera óþarft fyrir þá
hægrisinnuðu sjálfstæðismenn, sem eru að huga að
sérstöku framboði í höfuðborginni vegna þess að þeir telja
Sjálfstæðisflokkinn ekki nógu afgerandi í hægristefnu
sinni, að bjóða fram. Albert ætti að vera nógu hægrisinn-
aður fyrir þá ef marka má mánudagsræðuna frægu.
Annars eru áskoranir um að kjósa Sjálfstæðisflokkinn
og veita honum meirihluta dálítið hlægilegar. Hvaða
Sjálfstæðisflokk eru menn að tala um? Hvaða stefnu? Er
það stefna Pálma eða Eykons? Er það stefna núverandi
ríkisstjórnar eða núverandi stjórnarandstöðu? Báðar
þessar stefnur eiga fulltrúa í efstu sætum framboðslista
Sjálfstæðisflokksins í aprílkosningunum. Kjósendur þurfa
jafnvel sums staðar að kjósa í einu bæði ráðherra í
núverandi ríkisstjórn og harðan stjórnarandstöðuþing-
mann ef þeir ætla að styðja Sjálfstæðisflokkinn. Þetta er
auðvitað pólitískur geðklofi á hæsta stigi.
Geir Hallgrímsson hafði á því orð þegar hann tók við
sjöunda sætinu í Reykjavík, að hann ætlaði að leiða
flokkinn til sigurs úr því sæti. En nú þegar er orðið ljóst,
að honum er ekki lengur ætlað það forystuhlutverk.
Albert Guðmundsson hefur tekið forystuhlutverkið meðal
sjálfstæðismanna í Reykjavík að sér. Hann og hans
málflutningur verður því ímynd þess Sjálfstæðisflokks,
sem hyggst taka við valdataumunum eftir kosningar. Og
sú ímynd á ekkert skylt við þá sjálfstæðisstefnu, sern
Gunnar Thoroddsen og Pálmi Jónsson eru boðberar fyrir.
Gunnar Thoroddsen lýsti þeirri miklu gjá, sem er á milli
þessara tveggja grundvallarviðhorfa í Sjálfstæðis-
flokknum, í ræðu sinni á þingi á mánudagskvöldið, er
hann sagði:
„í Sjálfstæðisflokknum hef ég starfað frá stofnun hans.
Á ungum aldri vann ég að því ásamt félögum mínum að
flokkurinn yrði víðsýnn, frjálslyndur flokkur með hags-
muni allra stétta fyrir augum og með fullum skilningi á
félagslegum þörfum fólksins. En ekki síður var okkur það
hugleikið, að flokkurinn yrði umburðarlyndur flokkur í
samræmi við þann kjarna sjálfstæðisstefnunnar, að sérhver
maður ætti rétt á að vera sjálfstæður í hugsun, orði og
verki og hefði rétt til að fylgja samvisku sinni og
sannfæringu eins og stjórnarskráin býður þingmönnum að
gera. Nú í seinni tíð hefur syrt í álinn og blikur dregið á
loft. Því er ekki að neita að nokkurt fráhvarf hefur orðið
frá þeim hugmyndum og grundvallarhugsjónum, sem við
á sínum tíma gerðum okkur og sem Sjálfstæðisflokkurinn
hefur lengst af starfað eftir. Þar má tilnefna þröngsýni í
stefnumótun og hugmyndir um harkalegt flokksræði“.
Albert hefur tekið að sér að leiða í kosningabaráttunni
þann arm flokksins, sem gert hefur þessa „þröngsýni í
stefnumótun og hugmyndir um harkalegt flokksræði11 að
leiðarljósi sínu. Það er því undir þessu merki „þröngsýni“
og „flokksræðis“ sem stefnt er að hreinum meirihluta
Sjálfstæðisflokksins á Alþingi, en ekki viðhorfum „um-
burðarlyndis“ „víðsýni“ og „frjálslyndis“, sem forsætisráð-
herra talaði um. Kjósendur eiga því ekki að þurfa að vera
í vafa um hvaða Sjálfstæðisflokk þeir eru í raun og veru
að kjósa, þótt vafalaust verði reynt að fela hið rétta eðli
fram yfir kjördag. - ESI
Eru stjórnmálaflokk
arnir á helgöngu?
■ Pótt hinir póiitísku straumar og iðuköst síðustu vikur pg
daga hafi mjög verið háð þeim vatnavöxtum sem á eru
hlaupnir vegna nálægra kosninga, hefur ýmislegt gerst sem
mun hafa miklu varanlegri áhrif á stjórnmálaframvindu nú og
vert er að hyggja að yfir þessar vorleysingar.
Þegar kosningalagafrumvarp flokksformannanna hafði ver-
ið samþykkt á dögunum lét glöggur landsbyggðarþingmaður,
sem var því andvígur, svo um mælt að hann sæi ekki betuí cn
þetta væri mikið framlag til riðlunar stjórnmálaflokka. Mér
virtust þessi ummæli athyglisverð og við nánari athugun sé ég
ekki betur en þau hafi við gild rök að styðjast og allt bendi til
að afleiðingarnar verði mjög örlagaríkar fyrir íslenskt lýðræði
og stjórnmálalíf.
Afbrot flokkanna.
Að öllum líkindum er fjórflokkasamningurinn um
kosningalagabreytinguna í eðli sínu í senn mesta samtrygging-
arafbrot flokkanna gegn lýðræðinu í landinu á síðustu árum
og verður á næstu árum þyngsta lóðið til riðlunar og
upplausnar þeirra sjálfra.
Lítum nánar á þessa fullyrðingu, fyrst með því að svara
spurningunni: Hvað eru stjórnmálaflokkar í lýðræðisþjóðfé-
lagi okkar frá sjónarmiði kjósandans? Þeir eru leiðir kjósenda
til þess að velja á milli stefna, málefna, manna og sjónarmiða.
Hlutverk stjórnmálaflokka er að halda þessum leiðum opnum
hverri um sig, að minnsta kosti í þeim málum sem ekki er
yfirlýst og viðurkennd þjóðarsamstaða um. Þegar allir þing
flokkar sameinast um eina úrlausn í miklu ágreiningsmáli
þjóðar er leiðum kjósenda til vals í raun lokað, í stað þess að
vísa málinu til þjóðarinnar. Þetta er í raun það sama og að
binda hendur manns á bak aftur og segja honum svo að rétta
upp höndina. Þessar aðferðir flokkanna hljóta að leiða til
þess, að kjósendur reyna að leggja aðra vegi sem hægt sé að
velja um - framboð utan flokkanna-og jafnframt forðast æ fleiri
að vera í hafti flokkanna. Þetta er engan veginn æskileg þróun
en þó betri en samsærisalveldi flokkanna og misbeiting þeirra
á þingræðinu gegn lýðræði í landinu.
Þessi misbeiting er verst og vítaverðust þegar hún á sér stað
í stjórnlagamálum og verður dómur í sjálfs sök.
Þó er ekki hægt að fordæma það með öllu að flokkarnir geri
samkomulag um mál. Það getur bæði verið réttmætt og.
æskilegt. En slíkt samkomulag á sér ákveðna markalínu.
Forsenda þess er að það liggi á borðinu að þjóðin sé þessu að
miklum meirihluta samþykk. En það er nú eitthvað annað en
svo sé í þetta sinn. Breýtingin er fólgin í tveimur atriðum
aðallega - fjölgun þingmanna og jöfnun atkvæðavægis milli
dreifbýlis og þéttbýlis - og það liggur meir að segja í augum
uppi, að um þetta er ekki þjóðarsamstaða heldur er þetta
eitthvert mesta átaka- og ágreiningsmál sem um getur með
þjóðinni, þar sem enginn veit um meirihluta á þessari stundu.
Skoðanakannanir benda meira að segja ótvírætt til þess að
þjóðin sé andvíg fjölgun þingmanna, en flokksformenn hafa
nú girt fyrir, að réttur þjóðarvilji um þetta komi fram. Þetta
er lýðræðisafbrot.
Flokksformenn segja ef til vill: Við kölluðum saman
miðstjórnir og flokksráð. En þá verður að ntuna, að
stjórnmálaflokkarnir hafa ekki lengur meirihluta kjósenda
innan félagsvébanda. Þar hefur orðið mikil hlutfallsleg
fækkun síðustu árin. Miðstjórnir flokka, jafnvel allar í einni
hjörð, eru ekki lengur sjálfgefnir handhafar áhrifavalds
þjóðarmcirihluta.
Nýtt stig flokkaupplausnar.
En hverjar verða afleiðingar þessa hrapallega gerræðis
flokksformannanna í landinu á næstu árum og áratugum? Þær
sjást auðvitað ekki allar fyrir nú. en líta má á nokkur atriði
sem virðast blasa við þeim sem horfir með nokkurri framsýni
í þennan straum.
Það er alkunna og ómótmælanleg staðreynd, að þjóðin
hefur horfið frá hefðbundnum stjórnmálaflokkum í vaxandi
mæli síðustu tvoáratugi. Það fráhvarf hefur m.a. birst íþví, að
æ fleiri kjósendur og áhugafólk um þjóðmál stendur utan
félagsvébanda flokkanna eða brýst undan flokksaga og leitar
annarra leiða til áhrifa, m.a. með framboðum utanflokka og
sérframboðum við jaðra flokka. Þeta hefur komið berlega í
ljós við nokkrar síðustu kosningar, fyrst í mcsta þéttbýlinu en
í síðustu kosningum og nú úti á landsbyggðinni. Ein
örlagaríkasta afleiðing samþykktar alþingis á flokksformanna-
frumvarpinu verður auðvitað sú, að fólkið fjölgar enn mjög
sérframboðum af ýmsu tagi - gerir sér fleiri vegi fram hjá
flokksræðinu og utan og ofan við hefðbundna stjórnmála-
flokka í nafni ýmiss konar hreyfinga. Þar verður ein alda
stærst.
Á fyrstu tveimur áratugum lýðveldisins, ekki síst meðan
atkvæðavægi var mest um og eftir 1960 héldu landshlutasam
tök, eða fjórðungssambönd, uppi allöflugri baráttu fyrir meiri
sjálfsstjórn fjórðunga og héraða um eigin mál og einnig
dreifingu ríkisstofnana. Þessari baráttu var þá beint að því að
fá flokka og þingmenn til þess að beita sér fyrir þessum
sjónarmiðum. Hún bar í heildafar lítinn árangur. Sjálfstjórnin
hefur ekki aukist að neinu ráði, nær engar ríkisstofnanir hafa
verið fluttar út á land, og hreyfing þessi lagðist í hálfgerðan
dvala.
Síðan hefur það gerst á síðustu tveimur áratugunum, að
misvægi atkvæða hefur farið sívaxandi milli suðvesturhorns
landsins og annarra kjördæma. Flótti frá landsbyggðinni
þangað hélt sífellt áfram og olli þessu. Ein ríkisstjórn öðrum
fremur lagði þó kapp á að snúa þessu við, bæta hlut
landsbyggðar og auka meðþvíbyggðajafnvægi. Þaðvarvinstri
stjórnin 1971-74. Henni tókst að snúa flóttanum við og nýtt
fjör færðist um sinn í atvinnulíf úti um land. En við skulum
muna það, að forsenda þessa árangurs var vaxandi misvægi
atkvæðaoghlutfallslegfjölgun landsbyggðarþingmanna. Þetta
deyfði líka um sinn hina fyrri baráttu landsfjórðunganna fyrir
meira sjálfsvaldi.
Þegar atkvæðajafnvægi verður nú leiðrétt nokkuð, sem
auðvitað verður ekki hjá komist, verður allt að helmingur
þingmanna fylltrúar þéttbýlisins á suðvesturhorninu. Umbæt-
ur til handa landsbyggðinni verða henni því aldrei framar
færðar á silfurfati atkvæðamisvægis eins og 1971-74. Þetta
hlýtur að hafa tvennt í för með sér - og fieira þó. Hags
landsbyggðarinnar verður ekki eins vel gætt í löggjöf og
framkvæmdum, og fólksflutningar til suðvesturhornsins auk-
ast að nýju. Barátta dreifbýliskjördæmanna eða fjórðunganna
fyrir meira sjálfsforræði, meiri hlutdeild og jafnræði í atvinnu-
og ríkisstarfsemi, hlýtur að taka nýjan fjörkipp, og verða háð
á alveg nýjum grundvelii. Þannig hljóta fjórðungarnir að
reyna að klóra í bakkann og bæta sér upp áhrif sem þeir missa
og höfðu í krafti atkvæðamisvægis. Og nú verður áreiðanlega
ekki látið við það sitja að tala fyrir daufum eyrum flokka, sem'
eiga allt sitt undir ítökum í þéttbýlinu.
Byggðaj afn vægisframboð.
Hin nýja og stóreflda fjórðungabarátta, sem nú hlýtur að
fylgja í kjölfarið verður háð með framboðum utan stjórnmála-
flokkanna, nema til komi þá alveg sérstakur og einhlítur
landsbyggðarflokkur. Þar með færist riðlun og upplausn
hefðbundinna stjórnmálaflokka á nýtt stig með miklu meiri
hraða en áður, eins og þingmaðurinn benti réttilega á. Þetta
mun gerast á þann veg, að fólk sem vill beita sér fyrir meiri
sjálfsákvörðunarrétti fjórðunga eða kjördæma í fjármálum,
félagsmálum og atvinnumálum óg fá á sitt svæði réttmæta
hlutdeild ríkisumsvifa og ríkisstofnana-hvar í flokki sem það
annars stendur - fylkir sér saman um byggðarjafnvægisfrr—
boð utan flokkanna. Og guð hjálpi flokkunum gömlu og gc
í þessum kjördæmum þá. Og framboð ýmissa hreyfinga utan
flokka í Reykjavík halda auðvitað áfram með auknum blóma
líka. Þannig kemst Hrunadans gamla flokkakerfisins á alveg
nýtt og hraðfleygara stig. Varla mun líða á löngu áður en
aukaframboð af ýmsu tagi verða fleiri en flokkaframboð, og
einhvern góðan veðurdag vöknum við upp við það, að fleiri
kjósendur hafa kosið þessi framboð en flokkaframboðin. Þar
með hefði þjóðin hafnað flokkunum sem leiðum að mismun-
andi markmiðum.
Þessi þróun er sem sagt í fullum gangi. Flokkarnir grípa nú
æ oftar hver í annan til stuðnings á þessari eyðimerkurgöngu
og dragast saman út í eigin tortímingu, en við taka alls konar
önnur samtök og hreyfingartil pólitískra áhrifa. Þetta er sú
mynd sem við blasir, til að mynda í því að nú virðast
aukaframboð í Reykjavík ætla að verða jafnmörg flokksfram
boðum eða því sem næst.
Hið eina sem mætti verða flokkunum - mismunandi leiðum
lýðræðisins - til hugsanlegrar bjargar er að þeir sjái
bjargbrúnina sem fram undan er og skilji þróunina og
vitjunartíma sinn, hefjist handa unt að fylgjast með og tengja sig
við tímann, losi um flokksræðið, opni sig og gæti þess að vera
færar leiðir kjósenda. Þess sjást því miður ekki mikil merki
enn, nema helst hjá einum þeirra, Alþýðubandalaginu, sem
gert hefur einhvers konar opnunarhreyfingar, en enginn veit
enn hvort það er vísir nokkurs sem að gagni kemur.
Eitthvert ömurlegasta dæmið um saman saumað og
skelfingu lostið flokksræði birtist í gerræðisfullri neitun
flokkstjórna í kjördæmum gegn því að se'rframboð flokks
manna á sama stefnuskrárgrundvelli fái tvöfaldan listabókstaf,
eins og löggjafinn heimilar þó fyrir sitt leyti sem minnihluta-
réttindi. Enn virðist ekkert nema hart nei að fá þaðan og bíða
þó margir eftir svari um þessar mundir. Eitt þessara framboða
er alveg sérstakur prófsteinn - sérframboð framsóknarmanna
í Húnavatnssýslum vegna þess að þar standa nær einhuga að
máli fulltrúaráð allra gildra framsóknarfélaga í tveimur
sýslum. Fái slíkt framboð ekki lögleyfða listabókstafi fyrir
ofríki flokksræðis er skörin farin að færast upp í bekkinn.
Cato hinn gamli sagði forðum daga, að sumir stjórnendur
segðu, „að það væri ekki verkefni almennra borgara að skipta
sér af stjórnmálum". Þegar íslenskir flokkaformenn lokuðu
leiðum kjósenda til þess að velja um kosti í kjördæmamálinu
svo- nefnda, sögðu þeir í raun og veru hið sama við kjósendur
um það mál. Cato hafði á reiðum höndum dóm um það atferli
og sagði: „Engir nema harðstjórar og þrælar ættu að leyfa
sér svo blygðunarlaus ummæli".
Og hér voru ekki aðeins ummæli heldur verk sem tala.
A.K.
Andrés
Kristjánsson
skrifar