Tíminn - 20.03.1983, Page 15

\
ÍC Marx neitaði stað-
fastlega að spá um fram-
tíðina
v
Mönnum hættir til
að lesa AUÐMAGNIÐ
eins og kennslubók
í eðlisfræði
★....óttalega flatbotn-
aður kverlærdómur,
kallaður díalektík....
★ Marx var andvígur
uppþotum og öðrum
slíkum vitleysugangi
★ Verkalýðurinn er
heimskur samkvæmt
skilgreiningu og veit
ekkert um hið Stórkost-
lega Sögulega Hlutverk
sitt.
★ Marxistar telja sig
hafa töfraformúlu fyrir
því hvernig á að gera
menn hamingjusama,
og eru reiðubúnir að
myrða og drepa heilu
þjóðirnar til að ná þessu
göfuga marki
★ A leiðinni frá Svarta-
skógi og Porta Nigra til
Pnom Penh og Pol Pots
hefur guðspjallinu verið
snúið upp á djöfulinn
eftir dr. Arnor Hanmbalsson, dosent 1 heimspeki
Friedrich Engels, nánasti samverkamaður Marx. Myndin er frá 1845
má því segja að fyrr hafi ekki vcrið hægt að vita
nákvæmlega, hvað þessir frægu höfundarskrifuðu
og cr þó austurþýska útgáfan ekki endanlcg. (Það
er kaldhæðni örlaganna, að það skyldu verða
ný-prússneskir ritskoðarar sem gáfu út heildar-
verk Marx, en á yngri árum stnum vísaði hann
prússneskri ritskoðun (og þarmeð allri ritskoðun)
norður og niöur). Marx lifði til 1883 en Engels til
1895. og komst fljótt sá siður á að halda að þessir
tveir menn væru andlcgir síamstvíburar, og lásu
því margir marxistar Marx mcð cngelsískum
gleraugum, sem stóð skilningi á Marx fyrir
þrifum. Því að hin önnur höfuðástæðan fyrir því,
að mönnum hefur gengið erfiðlega að átta sig á
Marx er sú, að hann spratt mcð öllum herbúnaði
upp úr Hegel, og án skilnings á Hegel er fyrir það
bundið að menn geti skilið hvað Marx er að fara.
Gaman þætti mér að vita hvcrsu margir þeir, sem
tclja sig marxista. hafa kafað svo sem andþol leyfir
í heimspeki Hegels. Það væri upplagt rannsóknar-
verkcfni fyrir einhvern ungan hressan marxista að
gá að þcssu með skoðanakönnun. Fastlega grunar
mig að útkoman yrði, að fáir marxistar hafa Hcgel
á náttborðinu hjá sér. Hegel hefur verið látinn
liggja í láginni um langt skeið. og varla á hann
mínnzt í enskumælandi löndum um áratuga skeið.
Nú þcgar Marx er loks kominn á prent hafa ntenn
farið að rckja sig aftur til upphafsins, en þær
þýðingar sem enn eru til á verkum Hegels. t.d. á
ensku. eru mcstan part tómt skothent klúður, enn
sem komið er. Vilji mcnn því vita eitthvað um
þessi íræöi, verða þeir að lesa sér til um þau á
þýzku. Icsa frumtextana sjálfa á frummálinu. Og
hvaða marxisti nennir að leggja það á sig að pæla
í þykkum þýskum doðröntum. þegar hann hefur
við hendina alls kyns rauð kver og handbækur. þar
sem trúaratriðin eru útlögð á einföldu og skiljan-
legu máli?
Eðli mannsins samkvæmt
Hegel og Marx
í raun og veru er kjarnahugmyndin hjá Hegel
hvorki flókin né torskilin. Hún fjallar að vísu um
ekkert smáræði sem er sjálft eðli mannsins.
Hugmyndina má orða svo: Maðurinn er ekki enn
það sem hann er.
Hvernig ber að skilja þetta? Hugsunina má orða
öðruvísi þannig: Maðurinn cr enn ekki orðinn það
sem hann getur orðið. Maðurinn er á þroskabraut
■ Marx og Engels ásamt konu Marx, Jenny von
Westfalen, og dætrum þeirra, Elanóru og Lauru.
Mynd frá 1864.
■ Hann stendur vörð um marxismann. Myndin er
tekin í Varsjá í Póllandi. Til þess að ráða við
frelsisþrá pólsku þjóðarinnar urðu Yfirvöld að
lýsa yfir styrjöld á hendur henni.
■ Þessi mynd af Marx var tekin 1872, árið sem Fyrsta alþjóðasambandið leystist upp vegna
ágreinings fylgismanna Marx og anarkista.
tætlur í einni vclheppnaðri uppreisn. Hann haföi
ýmugust á lcynifélögum og manndrápsbralli.
Scgja niá, að Marx hafi aldrci verið í neinum
stjórnmálaflokki. Hann starfaði í hinu svokallaða
Kommúnistabandalagi á árunum fyrir og um
1850, og í engu félagi öðru þar til hann tók til
starfa fyrir Fyrsta alþjóðasambandið. Marx hafði
cnga trú á Parísarkommúnunni og varaði for-
sprakkana við allri ævintýramennsku, en varði þá
þó cftirá. Eigum við þá að bíða eftir byltingunnL
með hcndur í skauti? í augum Marx var cngin
spurning um hvort byltingin yröi hcldur hvcnær
og við hvaða aðstæður. Byltingin myndi koma
scm eðlilcgur þróunaráfangi þjóöfélagsins. Hann
var þó mcðmæltur tfokki verkamanna og lagði sitt
fram til að móta stcfnuskrá hans. Þessi flokkur,
scm Marx skipti scr þannig af, varð sósíaldcmó-
krataflokkur Þýskalands. Sá flokkur cr í rauninni
flokkur Marx. ef nokkur cr. Þó var sagt um
forystumenn hans, scm voru aldir upp undir
handarjaðrinum á Engcls. að þcir hefðu breytt
stcfnunni, cndurskoðað hana. Þetta á ekki við um
hina pólitísku stefnu, heldur frekar um það að
þeir hölluðust að heimspcki Kants og pósitífisma
Engels, en gleymdu Hegel.
Sosíalismi
Marx er líklega helzt minnzt fyrir að vera
upphafsmaður að - bcra ábyrgð á - þcim ölýsan-
legu ósköpum sem ganga undir nafninu sósíalismi.
Bolsivikkar og lcnínistar scgjast vera marxistar.
Og þeir gcra þaö vissulcga með nokkrum rétti. Ef
verkalýðurinn á að framkvæma heimspckina og
vcra hreyfill þróunarinnar, þarf hann að þekkja
heimspekina og bindast samtökum til þess að geta
verið virkúr þátttakandi en ekki bara einhver
attaníoss ráðandi afla. Verkalýðurinn cr heimskur
samkvæmt skilgrciningu og veit ekkcrt um hið
Stórkostlega Sögulega Hlutverk sitt. Þctta þarf
því að kenna honum. Þetta gcrir Flokkurinn (ekki
verkalýðsfélög svokölluð - þau eru opin kaup-
þrassamtök). Og til að Flokkurinn sé ckki sem
sauðir dreifðir á beit. þarf hann forystu sem leggur
Línuna og sameinar flokksmcnn til baráttu fyrir
henni.
I Bolsivikkaflokknum blandast marxismi (aðal-
lega í útgáfu Engels) og samsærishugmyndir
narodnikka (þjóðbyltingarmanna) sem fannst
spcnnandi að standa í því að skjóta á yfirvöldin,
og tókst m.a. að ráða niðurlögum Rússakcisara
sjálfs. Þegar bolsivikkaforingjar sátu ;ið rifrildi
þann 6. nóv. 1917 voru það þeir Kaménéff og
Sínóvéff scnt héldu fram marxisma samkvæmt
kvcrinu cr þeir aftóku með öllu tilraun til
valdaráns. Trotskí lagði samt af stað í býtið
daginn eftir með nokkra byssustráka með sér og
tók völdin í Sánkti-Pétursborg, og þar með í
Rússavcldi. Lenín sagði að Kaménéff og Sínóvéff
væru vondir marxistar, og strax og Stalín sá sér
færi lét hann pútta kúlum í höfuðin á þeim.
Hundruð milljóna manna, þrautkúgaður, rétt-
laus og örbjarga lýöur, býr nú við stjórnir sem
kcnna sig við Mcistarann mikla, Karl Marx.
Mcistari hans, HcgcLvar of bjartsýnn. Mönnun-
um miðar e.t.v. nokkuð á leiö sumsstaðar, en
annarsstaðar hrapa þeir afturábak, og það meira'
að segja svo langt afturábak og niður, að fólk á
Vesturlöndum, scm helur það gott og baðar sig í
vellystingum, getur ekki ímyndaö sér það scm er
að gerast bak viö járntjaldið og trúir því ekki,
þcgar því er sagt frá því. Þcgar Oriana Fallaci
talaði við Deng Sjá-Píng sagði hún: Varla var
Maó afkastamciri í fjöldamorðum en Stalín; -o,
ég vcit ekki, góða mín, ég veit ekki, - svaraði
Stalfn II. Kínavcldis. - Um allan hcim eru menn
scm kalla sig marxista og tclja sig liafa töfrafor-
múlu fyrir því hvernig á að gera mcnn hamingju-
sama, og eru rciðubúnir að niyrða og drepa heilu
þjóðirnar til að ná þessu göfuga marki.
Og getur það verið að fræið, sem þessi hótun
um að ráða niðurlögum menningarinnar spratt upp
af, sé díalektísk heimspcki þeirra Hegels og
Marx? Eða er hægt að skilja þarna sauðina frá
höfrunum? Vissulcga er löng leið frá Svartaskógi
og Porta Nigra (íTrier) til Pnom Pcnh og Pol Pots.
Einhversstaðar á lciðinni hefur guðspjallinu verið
snúið upp á djöfulinn. Hvar og hvcnær urðu þessi
hvörf? Unt það er erfitt að kæina. En væri ekki
marxískt að segja að úr því að sagan hefur æxlast
svona, þá hlaut víst svona að fara. Heimspeki
Hegcls, sem Marx aðhylltist, sctti sér það að
leiðarljósi að finna aðferð til að lýsa heiminum
nákvæmlega með sannleikann og frelsið að leiðar-
Ijósi. Hún hefur ekki aðeins túkað heiminn heldur
og átt þátt í að breyta honum.
Hundrað ár liðin frá láti hugsuðarins sem breyth heiminum:
SUNNUDAGUR 20. MARS 1983
SUNNUDAGUR 20. MARS 1983

IHBHBBHHHHIHHHI

■ Fyrsta Ijósmvndin sem vitað er að hafi verið
tekin af Karli Marx. Það var árið 1861
■ Myndir af Marx prýða stjórnarskrifstofur
fjölmargra ríkja og höfuðstöðvar kommúnista-
flokka bæði á eystri og vestri helming þessarar
plánetu sem við ferðumst á gegnum rúm og tíma.
Þarna trónar hann, að því er viröist sallarólegur,
með skeggið greitt og sjálfsöryggi í svipnum og
horflr á öll ósköpin sem framin eru í hans nafni.
Stundum, þegar ég hef setið á þannig skrifstofu,
hef ég rvnt í mvndina til að sá livort ekki ntesi
greina smáviprur í öðru augnvikinu. Ég held það
hljóti að koma í Ijós, sé nógu grannt skoðað. Þeir
sem vinna undir fránum sjónum gamla mannsins
hafa oft bölvað upphátt og oftar í hljóði yflr því
að hafa hann þarna sífellt vofandi yflr sér, þennan
Þjóðverja sem sagði svo margt sem kemur við
kaunin á nefndum vinnumönnum, og eru þeir þó
neyddir til að lýsa því yflr opinberlcga, að allt sem
þeir aðhafast sé að koma hugsunum Hans í verk.
Tvær höfuðástæður liggja til þess, að jafnvcl
æstustu fylgismönnum Marx hefur gengið erfið-
lega að átta sig á því, livað hann í raun og vcru
sagði og mcinti. Sú fyrri er, að einungis nýlega
hafa öll verk Marx vcrið gefin út á prenti og þar
mcð aðgengileg öllum sem lesa vilja. Mjög
mikilvæg verk frá yngri árum Marx voru fyrst
gefin út árið 1932. Þá voru rit. scm Marx samdi
1857-8 til undirbúnings Auðmagninu í fyrsta sinn
prentuö í Moskvu í upphafi scinni heimsstyrjaldar
1939, og ekki aðgengileg mönnum á Vestur-
löndum fyrr cn 1953 er þau voru gefin út í
Austur-Þýzkalandi undir nafninu Grundrisse.
Austur-Þjóöverjar létu og prenta heildarútgáfu af
verkum Marx og Engcls og lauk hcnni 1968. Það
sem nefnist saga. í rás þessarar sögu verða að
raunveruleika ýmsir möguleikar sem búa í eðli
mannsins. Mannkyn var við upphaf sögunnar
efnilegur unglingur, sem skapar sér um ævina æ
betra líf, aðstæður og kjör, er hæfa betur hinu
sanna mannseðli. Ýmsar ástæður ollu því, að við
upphaf sögunnar voru kjörin kröpp. (Guðfræðing-
ar myndu vísa í brottsreksturinn úr aldingarðinum
Eden, en þannig orðalag er ekki notað hér). Öll
alþýða stritaði myrkranna á milli til að hafa í sig
og á. En verkin unnust betur ef menn lögðu saman
kraftana. Einhver varð að stjórna. Furstinn eða
keisarinn hafði enn allt vald. Hann einn var frjáls,
og þó ekki, því að þar sem allir aðrir eru ófrjálsir,
þar er hann og ófrjáls. Þetta gildir um Austurlönd
(Kína og Indland). En á Grikklandi korn upp
þessi hugsun: Úr því að sumir eru frjálsir, því
geta þá ekki allir verið frjálsir? Vitundin um
frelsið er vitundin um sjálfan sig og rétt sinn. Því
segir Hegel: Saga Evrópu er sagan af framrás
frclsishugsjónarinnar. Og ef einhver spyr: Hvern-
ig fáum við nánar að vita um þetta? Þá svarar
Hcgel: Kynnið ykkur söguna sjálfa, komizt að því
hvcrnig hún gekk til. Hegel var bjartsýnn. Hann
álcit að í gegnum alla óreiðuna og vitleysuna,
styrjaldir og fjöldamorð, ykist vitið í mannskepn-
unni, í mannlífinu. En hann neitaði að segja
nokkuð um hvað yrði í framtíðinni. Sagan ein
segir okkur livað verður. Þekking okkar á
mannlífinu kemur aðeins að kvöldi dags, þegar
við getum athugað, greint, skoðað það sem orðið
hefur.
Við þennan hugsanagang bætir Marx: Það er
undirstéttin sem hefur ætíð ötulast barizt fyrir
Irelsinu. Það er urn hennar frelsi að ræða, ekki
■ „Önnur höfuðástæðan fyrír því, að mönnum
hefur gengið erflðlega að átta sig á Marx er sú, að
hann spratt með öllum herbúnaði upp úr Hegel,
og án skilnings á Hegel er fyrir það bundið að
menn geti skilið hvað Marx er að fara", skrífar dr.
Arnór Hannibalsson. Teikningin af Marx á höfði
Hegels er gerð af David Levine.
yfirstétttarinnar. Þeir sem ekkert eiga eru búnir í
bardagann. Það er sá bardagakraftur sem er
hreyfillinn í sögunni. En þessi bardagi fer eftir
þeim aðstæðum sem eru í hverju þjóðfélagi á
hverjum tíma. Aðstaðan til að afla nauðþurfta
batnar með betri tækni. og það hefur áhrif á það
hversu hlutverkum er skipað. Sú hlutverkaskipan
byggist á lögum, siðum, hefðum, venjum. Á
okkar dögum er komið í Ijós. að stjórnarfar, sem
hvílir á einkaeignarrétti. er farið að berja höfðinu
allharkalega við þann stein, sem kalla má frelsis-
þörf almennings. Stcfnan cr því í þá átt. að þetta
verði lagað smám saman, þannig að réttarstaða
allra manna verði hin sama og eignarrétturinn
hætti að skipta hlutverkum. Jafnrétti það sem
franska byltingin reit á gunnfánann verði að
veruleika^ menn hætta að selja sig sem vinnuafl á
markaði, og hver maður fer að gera það scm
honum lætur bezt. Innri þörf manna knýr menn
til starfa, að gera eitthvað frekar en ekkert. Þá
verður cðli mannsins hið sama og raunveruleiki
hans.
Þetta er ákveðin röksemdarfærsla út frá forsend-
um á hinni heimspekilegu mannfræði ogsöguspeki
Hegels. (Það hvort Marx snéri Hegel við í leiðinni
er deila um orð en ekki innihald).
Þótt finna megi þennan draumsýnarþátt í Marx.
neitaði Itann staðfastlega að spá um framtíðina.
Kommúnismi, segir hann, er ekki ákveðið
þjóðfélagsástand, ekki hugsjón, ekki markmið,
heldur raunveruleg hreyfing scm er að gerast í
þjóðfélaginu og er sífellt að afncma það scm er
(þ.e. að gera möguleika sem eru fólgnir í
stöðunni á hverjum tíma að raunveruleika, ekki
alla íeinu, heldursuma, þ.e. þásemeru gerlegir).
Pólitísk hagfræði
Margir halda að Auðmagnið sé ein risavaxin
kredda á þessa leið: að þar sé Hin Endanlega
Lýsing á Auðvaldinu. Af blöðum Auðmagnsins
rís Auðvaldið eins og það er. Meira þarf ekki.
Punktur. Þetta er ekki allskostar rétt. Auðmagnið
er lýsing á Englandi á 19. öld. Hún er
studd hagtölum og er sagnfræðileg heimild fyrir
hagsögu Englands. En sú lýsing gildir ekki íyrir
alla staði og alla tíma. Mönnum hættir til að lesa
Auðmagnið eins og menn lesa kennslubók í
eðlisfræði til að fá svar við spurningunni: Hvaða
lögmál gilda um krafta? Á svipaðan hátt fletta
menn upp í Auðmagninu til að fá svar við
spurningunni: Hvaða lögmál gilda um auðVaídið?
En þeir fá ekkert slíkt svar þar. Auðmagnið er
lýsing á raunverulegri hreyfingu sem er sífellt að
afnema það sem er. í formála fyrir 3. bindi
Auðmagnsins segir Engels að þar sé engar endan-
legar, steinrunnar skilgreiningar að finna, svo sem
höggnar í grjót. Allt cr þar skoðað í gagnkvæmum
tengslum, sem breytingaferli. Hugtakakerfi verks-
ins lýsir sögulcgum veruleika og röklegum innri
tengslum hans. - Ef eitthvað hefur varanlegt gildi
í verkinu. þá er það þettasjónarhorn, þessi aðferð
til að gcra grein fyrir því sem gerist í raunveruleik-
anum. Og þessi aðferð er fengin að láni hjá Hegel
(sem aftur sótti uppistöðuna í hana til Aristóteles-
ar). (Aðalmunurinn á Marx og Engels er sá, að
Engcls tileinkaði sér ekki þcssa lexíu. Annars
hefði hann ckki á efri áruni soðið saman óttalega
flatbotnaðan kverlærdóm og kallað díalektík).
Marx var andvígur uppþotum og öðrum slíkuni
vitleysugangi. Hann hafði óbeit á hugmyndum
stjórnleysingja um að sprengja ríkismaskínuna í