Tíminn - 20.03.1983, Side 20

20
SUNNUDAGIJR 20. MARS 1983

■ Trcdiskur (Ijöl)
forn mjög. Fundinn
í Vestribyggft
á (irænlandi.
Uppdráttur uf miðhlutu Eystribyggöar. Punktarnir
merkja ba-i scm fundizt haíu, en krossarnr kirkjur.
Mifthluti Eystrihyggftar á Grænlandi.
■ Hetta meft strut frá Hcrjölfsncsi á Grænlandi.
lia'i og gripahús vom samhyggft. all-
mikift taft í Ijarhúskrók. I jiirá'll uppi í
hlíftinni. Fasl upp vift jiikul fannsl ckki
alls luii lcingu vcl varftvciltur h;cr. scm
ini cr varla færl aft vcgna vutnagangs.
ncma a |iyrlu. liíftur liann og l'jcilmargii
aftrir rannsóknar.
IJliluis cru vifta drcifft i hinum fornti
hyggftum. i.d. 13 :i ciiui hvlinu.
.hcja. ;i I lanumdarslciftum vorti l'jár-
hús ;i 5 slóftum i stóru túni og cnnfrcnuii
•jcis og hcsthúsi I sunnim Ijcisum a
(iranlandi vcmi hásar háftum mcgin. cn
cngin sicll llrftu mcnn aft slildra cfta
slaulasl alian vift kýinar inn cltir fjcisinu.
Sama lyi irkomulag |vkklisi a íslandi
fvrnim. já alll fram á okkar öld.
I ha'jargongum a slciru hyli (l'ossi?)
fannsl hcinagriml af manni í hæjar-
gönguni. I.íklcga licfur liann vcrift orft-
inn cinhtii. cnginn lil aft jnrfta hann!
Baár i V'cslrihyggft liala flcstir slaftift
í dölum niillí hárra fjalla. I Fvstrihvggft
cr mcira um kolloii l'jöll og sums slaftar
hciftalöml afthaki. svipaftog í Pingcvjar-
sýslu. Fkki hnln fumlisl mcrki um luuna
nc skymlilcgan hrollflulntng. annaft cn
villilcft. scm lyrr cr gctift. Árcksirar
hafa |u') cflausl orftift milli Islcndinga
og Eskimóa.
Kólnadi skyndilega?
Ol't crog hcfurvcrift kali a (irænlandi
og gclift cr hallæra í fornum sögtim.
Byggingarnar lornu scgja sina sögu.
Bæjarvcggu þvkkir og skjóllcgir cins og
a íslandi og sums slaftar hyggft löng gimg
cfta jnfnvcl hlykkjóltir rangalar framan
i ift l'jós ogstimar hæjardyr. I’annig hcliir
koniift í Ijós um 7 mctra langur raitgali
liaman \ ift l'jt'is i Brattahlíft.
Kýrnar haía líka hitaft npp sums
siaftar cins og a íslamli. í gömlti hæjun-
um hcr hcima voru vífta löng göng. scm
kaldn lollift lá i og upp a pall aft ganga
til haðstolu. I Vcstrihyggð hala fundist
mcrki |)css aft liftrildalirlur hali cyl!
gróftri. cn aftcins á takmörkuðti svæði.
Þctta hcfur vcrið svipaft og grasmaftka-
phigur á Islamli.
Hæ'llulcgri miklu hclur kuldinn vcrift
og sumarþurrkarnir. Þá hcftir drcgift úr
sprcltu. hæfti hcit og hcyöllun rýrnað.
Þurr. köld sumur ;ír cftir ;ir hafa haft
gcigvænlcg áhrif. Búpcningi hlatil að
fækka. lyrst kúnum. Mcnn urðu að
trcysia mcira á vciðar cn áftur lil að affa
kjöts. og sóttu langt norfturcftir. Þá mun
þcim liafa lcnl saman \ ift Fskimóa. scm
vorti á suðtirlcift cr loftslag kólnaðí
nyrftra. - og Eskimóar mcft skinnklæön-
að sinn og húðkcipa (knjaka) voru að
sunui lcyti hclur húnir aft standast hin
köldu kjör.
íhúar Vcslrihyggftar hröktusl suftiir á
hóginn tmdan kuldanum og Eskmu'uim.
- og.var hyggftin taljn alcydd um miftja
14. öld. cfta skömmu síftar. Lcngur
|n'aukiiftu Íslcmlingar í I vslrihyggft. Þai
hcldust þcir vift í 500 ;ir. cn hurfu þá.
ckki aft l'ullu Ijóst hvcrnig.
Rannsóknir hæfti á mýrajörð og hor-
kjarnar tir (irænlandsjökli. hcnda til
loftslagsbrcytinga lyrr á tímum. Virftist
Itala vcrift lillölulcga mill vcfturfar þcgar
íslcmlingar mimi) land á Grænlandi og
lianumdir 1300 cfta um þaft hil. cn þ;i
tók aft kólna. Tímahilift 1400-1600 cr
lalift mim kaldara. hæfti a (irænlandi og
í norftanvcrftri Evrópu. Þá hcfur krcppt
mjög aft Islcmlingum á (irænlandi.
Siglingalcysift var orftift cnn lilfinnan-
lcgra cn áftur. Mcftan vcftrálta var
sæmilcg hala íslcndíiigar lifaft góftu líli
á (irænlandi vift htiskapogvciftar. I.ifftu
þá mun fjiilhrcytlara lífi cn Eskimóar og
hagnyllu lamlift miklu mcira á cvrópska
visn. En í kuldanum. þcgar nær alll
hvggftisl a vciftum innan um ísinn.
rcyndusl Eskimóar Ircmri.
Enginn vcii mcft \issti úm afdril
síftustu íslcndinganna. nc hvcntcr þcir
hurlu a (irænlandi. Um 1540 hrakli
Hansahorgaraskip upp aft Gfænlands-
slriindum og kom i djúpan Ijiirft. Þar var
hvggft. líklcga Eskimóa. scgir Jón ís-
lcnski. scm var mcft i fiir. kallaftur Jón
(irænlcndingtir.
A lílilli ohyggftri cy voru margir
skúrar og htiftir alvcg cins og á Islnndi.
Þcir ftiiulu dauftan mann cr la á griifu.
flann hal'fti hcttu á hiiffti vcl satimafta.
cn kfæfti hæfti tir vaftmali og sclskinni.
Iljá honum lá lálguhnífur hoginn og
mjiig farhrýndur og cyddur. Hnífinn
tókti þcir mcft scr lil sýnis.
l-'lcst virftist hcnda til hins samn.
Mcftan vcftrátta var l'rcmur mild á
sunnanvcrftri vcsturstriind (irænlands.
hlómgaftisl þar hyggft Islcndinga. cn
þcgar langvinnl kuldalimahil lók vift.
virftist saga hcnnar iill.
Enn cr lilliilulcga litift rannsakaft. cn
af niiklu aft taka í framlíftinni. Kann
margl forvitnilcgt. og kannski óvænl aft
koma í Ijós. Margar cru sýnilcgu rtistirn-
ar og fyrir siimum nuitar kannski aftcins
scft tir lofti. Og vcgalcngdir cru ótrúlcga
miklar á Grænlandi.
„Komir þú á
Græniands grund
gjörir för svo langa“
Eiríkssaga raufta og Grænlcndinga-
saga cru alkunnar; cn víðar finnast
frásagnir um Grænland í íslcndingasög-
unum. Þormúður Kolhrúnarskáld dvaldi
þrjti ár á Grænlandi og lcnli í mtirgu
frásagnarycrftu, svo scm hcrmt cr í
Fósthræðrasögu: Þorgils Orrabcinsljúp-
ur scm frá cr sagt í Flóamannasögu. Icnti
í mikltim hrakningum við Austur-Græn-
land át dögum Eiríks rauða. Sýnir Irá-
sögnin glöggt aft ckki var þar fýsilcgt lil
húsctti.
Sigurður Brciðljúrð fór til Grænlands
árift IS3I og var þar þrjú ár og lcrftaftist
talsvcrl. Hann álti aft kcnna Eskimóum
hákarlavciftar. cn vann jafnframt hcykis-
störf-við konungsvcrslunina. Þótti duga
vcl. Sigurftur skrifaði fcröasögu og á
Grænlandi orli hann hinn mikla hálk
■Númarimur. Olt hcfur Sigurftur hugsaft
hcim. þaft sýnir hinn fagri mansöngur í
rímunum „Móðurjörft hvar maftur
fæftist" o.s.frv. Sigurftur orti líka lil
Grænlands. þ.á.m. þcssi cftirtckiar-
vcrðu crindi:
„Þaft cr cr vinskaps orsök cin
yftar. vcrft aft lola.
íslcndinga öldruft hcin
í ýkkar skjóli sofa.
Gcymift þift lcftra gömlu hcin.
scm graíarfcldur ornar.
gcymift á síntim staft hvcrn stcin.
scm slyftja tóptir fornar."
A scinni límum hafa margir íslcnding-
ar hrugftift scr til Grænlands. og sumir
Iviftbcint i sauftfjárrækt. rannsakaft
hciiarþol o.tl. íslcnskt sauðfc gcngur
aft nýjti á hcil i grænlcnskum högum. og
íslcnskur foli var scndur þangaft til
kynhtVla nýlcga.
Guðinundiir Þorláksson náttúrufræft-
■ingur lokaftisi inni a Grænlandi i ncun-
slyrjöldinni og kcnndi þá í kcnnaraskól-
autnn i uotllhah. (iuftmundur riiafti
Iróftlcga hók um (irænland. lýsir lantl-
inú. lílsskilyrftum og lilnaftarhaiium
Eskimóa. Riljar líka upp forna sögu
Islcndinga i landinuog gcltir rannsokna.
Um híhýii Eskimóa scgii m.a.: Þarvoru
smakol u ur nuild og grjóti. Þakift skinni
slrcngl á viftarrcnglur tir birki cfta rcka-
\m. Kofinn \ar wnjulcga hallgrafinn i
jörft og hing göng framan vift tlyrnar lil
\ariiar wtrarkulda. Inni i kofanum var
hlaftinn pailur úrgrjóti og torfi. um l/2nt
a Itæft. og lagt ofan a hann lyng cfta
skinn. Þarna svaf öll fjölskyldan og
kontn saiti þar vift vinnti sína a daginn.
A hliftarpalli vift innganginn slóft lýsis-
lampinn (kolan) liI upphiltinar. suftti og
Ijósa. Lampinn var lcgldur tir klchcrgi
(lilustcini. lalk). Fjiismctift \ar scllýsi.
kvcikur tir fífu cða. mosa. Loginn gal
orftift a111 aft 25 cm. langur. Mikla
nákvæmni og hirftingu þurfli til aft
lampinn lysii vcl og ósafti ckki mikift. /\
Norftur-Grænlandi var oft húift í snjó-
luisiim. snjohnausar skornir mcft h\al-
hcinshlafti. A sumrin var húift í skinn-
tjöldum. skinnið þanið á viðartcinunga.
Þcssi tjöld voru auðvcld í flutningi. cn
þcss þurfii mcft i wiftilcrftum.
Þctla cr mi víftast hvar gcrhrcyll.
I.illu. slijalu wiftilnggftirn.u liwrla.
Eskimóar hala i scinni líft flult saman i
þorp og þcllhyh. m.a. I'yrir lilslilli lands-
stjórnarinnar dönsku. scm taldi þctting
hyggða Eskinuium lil hagshiiia. En kom-
ift hafa í Ijtis crfift \ andam;il: Þaft crckki
auðvclt fvrir þjöö að skipta skyndilcga
tim lifnaftarhætii. Súml cr þti cfluust lil
boia. i.d. siórum hctri husakynni.
skólár. sjtikrahtis o.ll. Nú htia flcstir í
c\ropskum luisiim. hafa Ivngift vclbáta
n.s.frv.
F.skimoar vnru lyrrum ftirftu wl
„læknivæ'ddir" lil wiftimcnnsku. hclur
cn Islcndingar aft sunui lcyti. þti aft þa
skorti járn. Iliiftkcipur (kajak) Eskimóa
cr i raun og wru tæknilcgt mcistaravcrk.
scm hcnlafti prýftilcga innan um isinn á
Ijorftuntim. innan skcrjagarftsins. Goftir
hogmcnn vurti Eskimóar og állu líka
lyrirtaks skutla. Skinnklæftnaftur
Eskimóa lók lcngi flcslu liam. ómctan-
lcgur wiftiþjtift i hcimskautnlandi. ()g
kofa sína hituftu þcir vcl upp mcft
scllysislompum.
Nú ganga flcstir í c\ rópskum fölum og
htia i limhurluistim.
lslcndingar l'ornú kunnu vcl til kvik-
fjnrhalds. ræktuðu itin tig stundiiftu
vciðar. Þcir virftasl hafa luiift \cl í
landinu. mcftan árfcrfti var sæmilcgi tig
skip sigldu milli Grænlands og Evrópu.
Þvir hala notaft rckavið lil hygginga aft
cinhwrju lcvti og jafnvcl siitt dálítinn
luisa\ift lil Marklauds (Lahrador).
Eillhvaft fcngusl þcir vift rauftahlátstur.
cn járnsktirtur |m orftimt lillinnanlcgur
crsiglingar lögðust niður. Lifnaðarhættir
Islcndinga voru nuklu Ijöllircyuari cn
Eskímóa og þcir hagnýttu laiuliö hctur.
Bcinafundir i Þjt'ifthildarkii kjugarfti i
Brattahlíð sýna fremur stórvaxið, heil-
hrigl It'ilk a fyrslu öld hvggftarinnai.
Karlmcnnina 174 sm. á liæft. konur 166
sm. Merki gigtarsáust cinsog líklcga alls
siaftar i ntirrænum löndum. En þegar
langvaraildi kuldatímahil tók vift. hrak-
afti Islcndingtim. Eskimóunum vegnafti
hctur og þcir crl'ftu allt landift aft lokum.
Ilala smám snman læri sig suftur cltir
ströndum og nesjum og síftar cinnig inn
i firftina. Einlncrjai samgöngur og\ift-
skipti hljóta aft hafa verift tnilli þjóftanna
iwggja þti aft tilíkar væru. smiftisgripir
o.l'l. hafa borist á milli. Naglar. slitur af
hi'ingahrynju o.fl. islcnskl hcltir ftindisi
í rústum Eskimóakofa. En vel gcta
Eskinuiar Itala fundift |iclta og hirl i
rústum Íslcmlingahvggðanna. Talið cr
aft Eskimóar hal'i læn af Islvndingum aft
smífta stafi til ílátagcrftar.
Scnnilcga hafa þjoftirnar hlandasi
citth\aft. þaft væri c'inkcnnilcgl og scr-
si;cit cl s\o l;cii ckki. samk\ænu hlift-
siæftri rcynslu úti um allan hcim. Nú
linnsi varla ohlandaftur l.skimoí a
Grænlandi. nema kannski á allra afskekkt-
usiu byggðum. Mest hafa þeir vitan-
lcga Jilandast Dönum. cn sjómcnn ým-
issa þjofta. hrakmngsmcnn. land-
könnuftir o.s.l'rv.. ktima líka \ift sögu.
A lyi'ri öldtim Inalwiftimcnn. Nokkrii
Fom-lslcntlingar kuniia aft hai'a fluit lil
hcimskautalanda Kanada og runnið þar
sanian \ ift Fskimóa. \'ilhjálmiir Stcfáns-
stin þtUiisi sja þar grcinilcg cinkcnni
hvítra man.ua. Dýr virftast cinnig hafa
hlandast. t.d. hlarclir Ira. Kanada og
Norftaustur-Grænlandi. tig hclst á ktilda-
skciftinu. \ nisar þjoftir hafa stundaft
rannsóknir á Grænlandi. Danir cftlilcga
langmcst. En fjölinaigl hiftur meiri rann-
sókna. þ.á.m. Islcntlingahyggftirnar
foriui.
Hclstn hciniildarrit: Þaul Nörlund:
I tirnar hyggftir a hjara hcims. þvfting
cftir Kristján Eldjárn 1972. Bókin heitir
a Irummalmu „Dc gamlc Nordhohygdcr
vcd verdcns ende". 1. útg. 1934.
Guðmundur Þurlákssun: Grænland.
Lýsing lamls og þjóftar I94S.
Nalurens vcrdcn nr. 9 19S2. Clnistian
Vibe; Micro-istider.
Tímaritið Grönland nr. 5-7 19S2. Nord-
hiilorskniiu;.
Ingólfur Davíðsson,
skrifar nDi