Tíminn - 12.07.1983, Blaðsíða 9

ÞRIÐJUDAGUR 12. JÚLÍ1983
Ingvar Gíslason alþingismaður:
Framtíðarhorfur í orkumálum
og atvinnuuppbyggingu
A
Hafa Islendingar sérstöðu á því sviði?
■ Fyrir nokkrum árum átti ég
skemmtilegt samtal við erlendan stjórn-
málamann, sem jafnframt var rithöfund-
ur. í samtali okkar tók þessi maður m.a.
svo tii orða um störf sín, að það væri
„siðferðilega" erfitt að vera í senn þing-
maður og rithöfundur. „Sem rithöfundur
get ég veitt mér þann munað að vera
svartsýnn, en sem stjórnmálamaður ber
mér að vera bjartsýnn."
Oft hefur mér orðið hugsað til þessara
orða, og reyndar oft sagt frá þeim, enda
eru þau athyglisverð. Varla verður í efa
dregið, að stjórnmálamaður þarf að vera
bjartsýnn, trúaður á framfarir, velmegun
og góð lífskjör í landinu. Stjórnmála-
maður á að gera það sem í hans valdi
stendur til þess að greiða fyrir hvers kyns
framförum og vinna að atvinnuöryggi
og góðum lífskjörum. Ekki verður um
það deilt að bjartsýni er hreyfiafl fram-
fara hvar og hvenær sem er.
Brostnar forsendur
Hinu er ekki að leyna, að á undanförn-
um árum hefur farið að gæta efasemda
meðal vísindamanna og rithöfunda um
þá möguleika, sem mannkynið hefur til
stórstígra framkvæmda og hagvaxtar.
Vísindamenn og rithöfundar hafa m.ö.o.
. leyft sér þann „munað" að vera svartsýn-
ir á framfarirnar, ekki af því að þeir séu
á móti framförum, heldur af því að þeir
sjá ekki að það sé hægt öllu lengur að
byggja framfarir á þeim foisendum sem
gilt hafa síðustu mannsaldra. Framfarir
á 19. og 20. öld hafa byggst á þróðaðri
véltækni, mikilli orkunotkun, ódýru
hráefni og ýmiss konar stóriðj urekstri.
En nú er svo komið að helstu orkulindir
heims er að þrjóta, hráefni gengur til
þurrðar og stóriðjan, sem yfirleitt er
rekin á vegum alþjóðlegra auðhringa,
sem virða hvorki landamæri né þjóðerni,
er af ýmsum ástæðum ósækileg og ekki
eftirsóknarverð, ef hægt er að komast
hjá henni. Kjarnorka í þágu atvinnulífs
er gervihugsjón enn sem komið er.
Hafa íslendingar
sérstöðu?
Nú er skylt að geta þess að íslendingar
ráða yfir orkulindum, sem ekki þrýtur í
sama skilningi og olíu- og kolanámur.
Það er því vafalaust rétt að íslendingar
geta út af fyrir sig verið bjartsýnir hvað
varðar möguleika til orkuvinnslu og
iðnþróunar. Ef til vill hafa íslendingar
sérstöðu í heimi minnkandi orku- og
hráefnalinda. Þrátt fyrir það finnst mér
nauðsynlegt að Islendingar fylgist með
því sem sagt er á alþjóðavettvangi um
horfur í orku- og iðnaðarmálum heims-
ins almennt. Sem svolítið framlag til
upplýsinga um það efni leyfi ég mér að
birta hér i þýðingu grein, sem prentuð
er í FORUM, tímariti Evrópuráðsins, 1.
tbl. þ.á., eftir Augusto Forti, forstjóra
raunvísindadeildar Menningar- og vís-
indastofnunar Sameinuðu þjóðanna
(UNESCO). Greinin fjallar um vísinda-
samvinnu iðnríkja og þróunarlanda, en
höfundur leggur annars áherslu á, að
vestræn iðnríki, ríku þjóðirnar, standi
nú á tímamótum, sem nauðsynlegt sé að
átta sig á og bregðast rétt við.
En gefum þessum yfirmanni raunvís-
indadeildar UNESCO orðið:
Grein Augustos Forti
„Þótt miðað sé við allra bjartsýnustu
spár mun íbúatala heimsins hafa vaxið í
7 milljarða árið 2000, 8 milljarða milli
2025 og 2035 og 12 milljarða árið 2075.
Því er augljóst, að við verðum að
tvöfalda núverandi auðlindir á næstu 50
árum, ef takast á að fullnægja grundvall-
arþörfum að því er varðar fæði, húsnæði,
klæði, heilsugæslu og menntun.
Þá blasir það við að fólki mun fjölga
gífurlega í þróunarlöndum, en fækka
hlutfallslega í iðnríkjum. Þar búa nú
37% af íbúum heimsins, en verða um
15% árið 2075.
Lífshagsmunir
Ef þróunarvandamál „suðurþjóð-
anna" hafa ekki verið leyst, þegar svo er
komið, munum við standa frammi fyrir
gífurlegum þrýstingi frá ungum og
hungruðum þjóðum í suðri. Astandið
verður eins hvað varðar Suður-Ameríku
og Mexico andspænis Bandaríkjunum,
Indland og Kína gagnvart Sovétríkjun-
um og Afríku- og Arabalönd augliti til
auglitis við Suður-Evrópu. Því má bæta
við að flest þróunarlönd munu hafa
eignast kjarnorkusprengjur árið 2000.
Það er því lífshagsmunamál, þegar
lengra er horft, að við komum þróunar-
þjóðunum til hjálpar með samvinnu á
vísindasviði til þess að þær fái fullnægt
grundvallarþörfum sínum. Slíkar þarfir
eru tvenns konar:
1. Frumþarfir: Fæði, heilsugæsla, hús-
næði, klæði, menntun.
2. Mannúðarþarfir: Frelsi, menning,
samskipti, vinnuskilyrði, cfnaleg af-
koma.
í vísindasamvinnu „norðurs og
suðurs" verður einnig að hafa í huga að
þjóðir heims eru hver annarri háðar og
að vandamál mannkynsins snerta hags-
muni allra þjóða, þau eru gagnkvæm.
Um það er ekki að villast, að það sem
gerist í einum heimshluta mun að mcira
eða minna leyti hafa áhrif annars staðar
í heiminum, hvort heldur er á sviði
líffræði, tækni eða félagsmála. Við
höfum fyrir okkur fjöldann allan af
vísindalegum vandamálum. sem verður
að leysa í fullkominni samvinnu milli
allra þjóða heims. Þessi vandamál snerta
m.a. veðurfarsvísindi, nýtingu auðæfa
hafsins, flutning vinnuafls milli landa og
hráefnaskortinn.
Andleg verðmæti
Mannsheilinn á auðvelt með að fást
við líkön og táknmyndir. Sá árangur sem
orðið hefur af gerð vestræns iðnþróunar-
líkans mun vafalaust draga að sér athygli
þjóða heims, enda nú gerlegt að bjóða
milljónum kvenna og karla upp á líkan
af annari gerð.
Allar athuganir, sem gerðar hafa verið
til þessa, sýna að iðnþróun (industrial
expansion) er að nálgast hámarkið, svo
og að þau hráefni, sem nú eru almcnnt
notuð, eru næstum uppurin. Þetta má
ráða af öllum líkönum, sem gerð hafa
verið um þetta efni, líkani Rómar-
klúbbsins, Meadows-líkani, líkani
Mesarovic og Pestels og Bariloches hvað
varðar Latnesku Ameríku og líkani
' Leontievs um Sameinuðu þjóðirnar.
Við hljótum óhjákvæmilega að stefna
að nýjum lifnaðarháttum, þar sem trú-
lega mun viðgangast miklu minni sóun
en nú á sér stað og þar sem ýmsir hlutir
munu endurheimta gildi sitt, þótt þeir
hafi verið vanmetnir í iðnaðarþjóðfélag-
inu til þessa. Sem dæmi má taka að við
verðum nú vitni að því í vaxandi mæli að
ungt fólk krefst þess að andleg verðmæti
fái að nýju rúm í lífi okkar. Eða tökum
dæmi af orkumálum: Árið 1972 var
heimsnotkun orku um 5 þúsund milljón
lestir olíugilda (oil equivalent). Árið
2000 eða þar um bil yrði heimsnotkunin
100 þúsund lestir olíugilda, ef miðað er
við það magn sem hver Bandaríkjamað-
ur ætlar sjálfum sér. En orkueyðsla í
þessum mæli er ekki einungis ósamrým-
anleg þeim forða, sem geymdur er í
þekktum orkulindum, heldur er hún í
engu samræmi við fjárhagsgetu né hæfni
manna til þess að þróa aðra möguleika
til orkuframleiðslu.
Nýir lifnaðarhættir
Við verðum því að velja á milli
tvenns: Annars vegar þess þróunar-
líkans, scm stcfnir að því að margfalda
núverandi cignir okkar og efnisgæði
(bifreiðar, sjónvarpstæki, þvottavélar
o.s.frv.) og hins vcgar þess líkans, scm
gerir ráð fyrir langtímaþróun, scm fcllur
betur að vistkerfi hcimsins og þar scm
framleiðslan er öll hægari og þar scm
rúm er fyrir menningarstarfsemi og
menningarafurðir. Þar að auki mun
vaxandi atvinnuleysi í iðnríkjum gera
það óhjákvæmilcgt að stytta vinnutím-
ann.
Hvað sem þessu líður, þá cr það ckki
á færi ncins einstaks lands að ráða fram
úr þessum vanda. Árangur næst aðeins
með sameiginlegu átaki og nýjum lifnað-
arháttum, scm Vcstur-Evrópumenn cru
ncyddir til að taka upp. Fari það cftir
sem hér hefur verið sagt, ættu þróunar-
löndin að hafa möguleika til þess að efla
menningu sína og skerpa þjóðareinkenni
sín með því að kasta fyrir róða þeirri
fyrirmynd, sem við erum þeim nú, enda
hefur hún (fyrirmynd ríkra þjóða) ekki
hjálpað þeim til þess að leysa ncin
vandamál.
Af þessu leiðir að forgangsverkcfni í
vísindasamvinnunni hljóta að verða
rannsóknir í vistfrxði, endurvinnsla fá-
gætra efna og framleiðsla endingargóðr-
ar vöru. En tíminn mun einnig skipta
máli í rannsóknarstörfum vegna þess að
í hinu nýja þjóðfélagi verður mikill tími
til ráðstöfunar. Það merkir að tími til
„líkamlegra" athafna, s.s. vinnu og ferða-
laga, mun minnka. Þegar þess er gætt að
aðeins 20% af orku mannsheilans er
nýtt, þá er Ijóst að fyrir hendi er
óhemjuforði fyrir hugmyndir, þekkingu
og hæfni, sem nýta má mannkyni til
heilla."
Hvað er fram undan?
Þessi stutta greinargerð hcimsþekkts
ráðgjafa í raunvísinda- og iðnaðarmál-
um þarf ekki frekari skýringar við. Það
er augljóst, hvað um er að ræða:
1. Fólksfjölgun heimsins mun á næstu
áratugum fyrst og fremst eiga sér stað
í þriðja heiminum. í Evrópu verður
hlutfallsleg fækkun.
2. Orkan er að ganga til þurrðar í
heiminum. Kjarnorkan gefur litlar
Ingvar Gíslason.
vonir. Hráefni cru einnig af skornum
skammti.
3. Ve,rði ckki komið á skynsamlegri
samvinnu milli iðnríkja og rikja
þriðja hcimsins, gctur slcgið í alvar-
lcga brýnu, þegar fram í sækir.
4. lðnþróun í núvcrandi skilningi er að
komast á lciðarcnda. Stóriðjustcfnan
virðist almcnnt vcra aö ganga sér til
húðar.
5. Vistfræði („umhverfismál" í víðasta
skilningi) er undirstöðugrein vísinda
cins og nú er komið.
6. Lifnaðarhættir Vcsturlandabúa, sem
byggjast á orkusóun og eftirsókn eftir
munaði, hljóta óhjákvæmilega að
brcytast, þar scm hvorki verða til
orku- né hráefnalindir né fé til þess
að halda uppi slíkum lifnaðarháttum.
Hvernig ætlar fólk að búa sig undir
þá breytingu?
Orkuauður íslands
Það kann að vera að ýmsum þyki
langsótt að spár af þcssu tagi gildi um
íslcndinga. Og vonandi erum við undan-
þcgnir alvarlegustu horfum í þessu efni.
En íslendingar mega ekki loka augunum
fyrir því sem kann að gerast í öðrum
löndum.
Augljóst er að orkulindir íslendinga
verða þeim mun dýrmætari sem orku-
lindir annarra þjóða (kol, olía) ganga til
þurrðar. Því má ekki rasa unt ráð fram,
hvað varðar almenna stefnu og einstakar
aðgerðir í orkumálum. Ganga má út frá
því að eftirspurn eftir íslenskri orku fari
vaxandi á næstu áratugum, eða öllu
heldur ásókn í að nýta orkuauðinn með
sem bestum kjörum. Þess vegna ber
Islendingum að fylgjast með alþjóð-
legum umræðum um okumál og atvinnu-
þróun og vera í hvívetna vel heima í
þessum málum og vel á verði um hags-
muni sína, ekki síst gagnvart ásókn
erlendra auðhringa í íslenska orku. í
henni er ávallt mikil hætta fólgin.