Tíminn - 26.10.1983, Blaðsíða 9

MIÐVIKUDAGUR 26. OKTÓBER 1983
9
Wmmm''
menningarmál
gróður og garðar
Ný skáldsaga
eftir Alan Paton
Alan Paton: Ah, But your Land is
Beautiful.
Penguin Books 1983.
272 bls.
■ Margir íslenskir bóklesarar kannast
við suður-afriska rithöfundinn Alan
Paton, en tvær skáldsögur hans hafa
verið þýddar á íslensku. Þær heita: Grát
ástkæra fósturmold og Of seint óðins-
hani. Báðar vöktu þessar bækur mikla
athygli þegar þær komu út, einkum Grát
ástkæra fósturmold, en hún þótti frábær-
lega vel skrifuð og var auk þess fyrsta
veigamikla skáldverkið, sem vakti at-
hygli á viðbjóðslegri meðferð þjóðern-
issinna stjórnarinnar í Suður-Afríku á
lituðu fólki þar í landi.
Alan Paton er nú orðinn 79 ára
gamall, en hefur nýlega sent frá sér nýja
skáldsögu, sem hcitir á ensku Ah. but
your land is beautiful. Hún er hin fyrsta
í fyrirhuguðum flokki þriggja skáldsagna
(tríólógíu). Scm fyrrvcrðurkynþáttaað-
skilnaðarstefna Suður-Afríkustjórnarog
ofbeldi gagnvart fólki af öðrum litafhætti
en hvítum Paton að yrkisefni.
Sagan gerist á 6. áratugnum. en þá
höfðu þjóðernissinnar náð öllum völdum
í Suður-Afríku og voru smám saman að
hrinda kyþáttastefnu sinni í framkvæmd
og herða tökin. Sagan hefst á því er ung
stúlka af indverskunt uppruna. sem þótti
eiga mikla framíið fyrir sér á mennta-
brautinni, sest inn á bókasafn, sem
aðeins var ætlað hvítum mönnum. Hún
var handtekin og sett í fangelsi. Þangað
hélt yfirmaður skólamála í héraöinu og
reyndi að telja hana af því að sýna
yfirvöldunum andstöðu. Þaðmistókst og
í staðinn hreifst yfirmaðurinn svo mjög
af baráttuhug og kjarki stúlkunnar, að
hann gerðist forystumaður þeirra manna
hvítra, sem lögðu lituðu fólki lið í
baráttunni gegn yfirvöldunum. Síðan
spinnst söguþráðurinn áfrant. Höfundur
rekur ótal tilraunir yfirvalda til kúgunar
og misréttis og sýnir jafnframt hvernig
hinir undirokuðu og stuðningsmenn
þeirra smeygðu sér franthjá reglum og
lögum, svo aldrei unnu kúgararnir nema
hálfan sigur.
Og oft verða yfirvöldin að þola hnckk.
Glæsilegasti fulltrúi hvítra Suður-Afríku-
manna var ungur lögfræðingur. dr. Jan
Woltemade Fischer. Háskólar kepptust
við að hlaða á hann vcgsemdum, innan
stjórnarráðsins átti hann greiða leið til
frama og svo miklar vonir voru við hann
bundnar, að borgarstjórn einnar borgar
ákvað að skíra götu í höfuðið á honunt.
Dr. Fischer var ógn stoltur af öllu þessu,
en dramb er falli næst. Hann var haldinn
þeirri „ónáttúru“ að hafa ekki áhuga á
öðru kvenfólki en svörtu og svo fór að
lokum, skömmu eftir götuskírnina, að
ung svertingjastúlka lokkaði hann með
sér út í skemmtigarð. Þar beið lögreglan
eftir þcim, lærdómsmaðurinn var hand-
tekinn og síðan dæmdur til dauða fyrir
þá hneisu. sem hann hafði gert hvíta
kynstofninum.
En sögupersónurnar eru ekki einungis
hvítar og svartar. Hér eru einnig leiddir
fram á sviðið hvítir ntenn. sem lifa við
tvöfalt siðgæði. Þeir hafa í hjarta sínu
samúð með hinum undirokuðu, en þora
ekki að ganga fram fyrir skjöldu vegna
stöðu sinnár.
Þetta er mögnuö saga, þrungin ör-
lögum og harðri baráttu, þar sem annar
aðilinn hefur undirtökin og neytir þess
miskunarlaust. en hinn reynirað þrauka
þorrann og góuna. reynir að halda því
sem mögulegt er af sjálfsvirðingu sinni.
Alan Paton hefur eins og margir
Suður-Afríkumenn af enskum uppruna
tekið mikinn þátt í réttindabaráttu litaðs
fólks í heimalandi sínu. Hann var einn
af forystumönnum Frjálslynda tlokksins
á þeim árum, sem þessi saga gerist á og
lenti oft í andstöðu við stjórnvöld.
Flokkurinn var að lokum bannaður óg
Paton sviptur vegabréfi sínu. Hann hefur
því mikla þekkingu og reynslu af kyn-
þáttamálum og stundum finnst manni
ALAN PAION
YOllR L
'The passion is thcrt.as mcIUs «hc
birtcrmss ,uid thc- piwcr - SfieclaHir
sem hann sé að segja hluta sinnar eigin
sögu í þessari bók.
Þetta er afbragðsvel skrifuð bók um
málcfni. sem lengi hefur verið ofarlega
á baugi í veröldinni og verður því miður
sjálfsagt lengi cnn. Öllum þcim, sem
vilja kynnast hinu viðbjóðslega fram-
ferði hvítu stjórnarinnar í Suður-Afríku
er ráðlegt að lesa bókina. Þeir munu
ekki verða sviknir.
Jón Þ. Þór.
I. Listaverk úr þörungum
■ Undirritaður á fallega mynd eftir
konu á Eyrarbakka, og er myndinni
valið gott veggpláss í stofunni. Gestir
dást að fínleik og roðabjarma myndar-
innar. Ég held þeim í hæfilegri fjarlægð
fyrst, eins og gerist á myndasýningum,
og spyr: - Hver haldið þið að hafi málað
þessa mynd? Margs er getið til og sagt
að erfitt sé að átta sig á höfundarein-
kennum. Flestir fara þó fljótlega að
hlæja og segja: Þú platar mig ekki lengi,
en satt er það, falleg er myndin, fegurri
en margt málverkið.
Ekki er þetta nein litasmurning, nei,
náttúran hefur framleitt myndefnið úti í
sjó, en kona á Eyrarbakka komið því á
pappírinn. Myndin er tilvalin gesta-
þraut. Þetta er fíngérður rauðþörungur,
undursamlega fagur. Fjaran geymir líka
fagurgræna þörunga álíka fíngerða og
fagra.
Hvernig er hægt að gera svona fallega
mynd úr þörungum, spyr margur gestur-
inn. Jú, það er í rauninni einfalt mál.
Ymsir fíngerðir, fagurlitir þörungar lifa
í fjörunni innanum þangið, oft í pollum
og líka lengra úti í sjó. Aldan ber þá á
land þegar brimar. Hægt er að tína þá í
plastpoka og fara með heim.
Hafið stinnan pappír við hendina.
■ Þörungur þurrkaður og pressaður til skrauts.
Myndverk og
matarefni í fjöru
Setjið þörunginn í ílát með vatni.
Smeygið síðan pappírsblaðinu varlega
undir þörunginn og látið hann breiða úr
sér á pappírnum niðri í vatninu. Lyftið
síðan blaðinu með útbreiddum þör-
ungum upp úr vatninu og leggið gljá-
andi pappír eða plast ofan á og setjið
þetta í pressu eins og þegar bljómjurtir
eru pressaðar. Má skipta á „yfirbreiðsl-
unni“ uns þörungurinn er alveg þurr.lit-
rík himna sem tollir við stinna undirlag-
ið. Myndverkið erþáfullbúið. Þaðgetur
verið með ýmsum litum og gerðum eftir
tegundum þörunganna. Þið munuð hafa
ánægju af að reyna þetta.
II. Skeljar og kuðungar til skreytinga.
Sumir raða stórum skeljum og kuð-
ungum kringum blóm og tré í görðum,
eða í jaðra blómabeða. Getur farið vel
á því. Nota má bláskeljar (krækling),
öðuskeljar. kúskeljar, hörpudiska, beitu-
kónga, hafkónga o.fl., o.fl., Smábobbar
eru oft límdir á kassa eða á spjald sem
hengt er á vegg. Til þess hæfa vel ýmsar
tegundir, t.d. hinar algengu meyjadopp-
ur (klettadoppur), sem tína má af stein-
um í fjörunni innan um þangið. Þessir
smákuðungar hafa fjölbreytta liti til að
bera, þeir geta verið gulir, gráir, hvítir,
röndóttir, og eru einnig breytilegir að
lögun (flatnefir, mjónefir) eftir tegund-
um og afbrigðum. Silfrinn litli ber sér-
kennilegan lit eins og í nafninu felst.
Þetta voru aðeins nokkur dæmi. Sjón
er sögu ríkari. Á stöku stað gefur að líta
skeljar og kuðunga límd á hellur úti í
görðum, helst í steinhæðum eða jafnvel
hengda á vegg til prýði. Mynd, tekin í
sumar, sýnir slíka skreytingu í jaðri
steinhæðar í hinum fagra og fjölbreytta
garði Önnu Baldvinsdóttur á Stóru-
Hámundarstöðum á Árskógsströnd.
mest ber á hörpudiskum, bláskeljum,
öðuskeljum og ýmsum smákuðungum.
III. Matarefni í fjöru
Tygg ek söl, er haft eftir Þorgerði
■ Skeljar og kuðungar límd á hellur í garöi
Egilsdóttur á söguöld. Öldum saman
voru söl mikilsverður matur, sem gekk
kaupum og sölum. Frægar voru sölva-
fjörurnar á Eyrarbakka - Stokkseyrar-
svæðinu og vestur í Saurbæ í Dalasýslu.
Nú er farið að neyta sölva að nýju í
auknum mæli og þau eru aftur orðin
verslunarvara, aðallega etin hrá, líkt op
harðfiskur, og þykja holl fæða. Á
mörgum bjórstofum á Bretlandseyjum
og víðar fást jafnan söl. Veitingamenn
telja þau auka bjórdrykkjuna, það gerir
seltan.
Til eru himnulaga þörungar, sæhimn-
ur - og eru tvær þeirra, þ.e. maríusvunta
og purpurahimna góðar til matar, báðar
allalgengar hér. Maríusvunta er fagur-
græn og bylgjótt, kölluð hafsalat í
sumum löndum, t.d. í Noregi. Purpura-
himna lýsir sér í nafninu. Japanir eru
sérlega sólgnir í hana og hagnýta í
stórum stíl. Hún er hér víða við landið
eins og hin.
Báðar þessar hintnur má matreiða á
ýmsa vcgu. Auðvelt er að þurrka þær í
ofni og mala síðan eða steyta. Duftið er
gott úti í ýmsar súpur o.fl. rétti.
Ingólfur
Daviðsson,
skrifar
Geðheilbrigðisþjónusta
utan legudeilda sjúkrahúsa
eftir Hannes Pétursson, yfirlækni
■ Á undanförnum áratugum hafa orð-
ið verulegar breytingar á geðheilbrigðis-
þjónustunni hér á landi eins og í flestum
nágrannalöndunum. I stað stórra og oft
á tíðum óhentugra geðsjúkrahúsa hafa
risið geðdeildir við almenn, deildaskipt
sjúkrahús. Jafnframt hefur meðferðin
beinst meira út á við en áður t.d. með
því að vinna að aukinni þátttöku fjöl-
skyldunnar og samfélagsins í heild í
fyrirbyggingu, meðferð og endurhæfingu
geðsjúkra. Óæskileg áhrif langtímavist-
unar á stofnunum, tilkoma nútímageð-
lyfja og aukinn skilningur almennings á
þörfum geðsjúkra hafa stuðlað að fram-
angreindri þróun í geðheilbrigðisþjón-
ustunni.
Geðsjúkdómar eru afar algengir og
þrátt fyrir miklar úrbætur hér á landi á
síðustu árum er enn umtalsverður
skortur á nauðsynlegum mannafla og
mannvirkjum til þess að mæta þjónustu-
þörfinni. Enn er verulegur skortur á
sjúkrarúmum fyrir geðsjúka hér á landi,
en jafnframt er mjög brýrtt að bæta
aðstöðu til meðferðar utan hinna eigin-
legu legudeilda á sjúkrahúsunum. Slík
aðstaða er nauðsynleg í fyrirbyggjandi
starfi geðdeildanna og er ennfremur afar
þýðingarmikil við endurhæfingu þeirra,
sem fengið hafa geðsjúkdóma.
Meðferð sem veitt er á göngudeild er
vaxandi þáttur í starfsemi geðdeildanna.
Slíkri starfsemi er m.a. ætlað að draga
úr þörf á sjúkrahússvistun, eða að stytta
sjúkrahússdvöl með viðeigandi eftir-
meðferð. Ennfremur dvelja sjúklingar
oft í dagvistun á geðdcildum. Á síðustu
árum hafa verið teknar í notkun sérstak-
ar dagdeildir þar sem sjúklingar sækja
meðferð á daginn, en búa a.ö.l. á
heimilum sínum. Víða erlendis hafa
verið reistir sérstakir dagspítalar, sem
ekki hafa á að skipa sjúkrarúmum, en
hafa a.ö.l. fullkomna aðstöðu til grein-
ingar og meðferðar á geðsjúkdómum,
jafnhliða fyrirbyggjandi starfi og öflugri
endurhæfingu.
Hæfilegt húsrými er ein aðalforsenda
þess að hægt sé að leggja aukna áherslu
á meðferð og endurhæfingu geðsjúkra
utan hinna hefðbundnu legudeilda
sjúkrahúsanna. Á þessu sviði hefur ýmis-
legt áunnist á undanförnum árum m.a.
fyrir tilstilli viðkomandi sveitarfélaga og
velviljaðra félagasamtaka svo sem Geð-
verndarfélags Islands og Kiwanis-hreyf-
ingarinnar. Opnaðir hafa verið svokall-
aðir áfangastaðir, en skammtímavistun
á slíkum stöðum gerir sjúklingnum
stundum kleift að útskrifast af geðdeild
fyrr en ella. Þeir einstaklingar sem eiga
við langvarandi geðsjúkdóma að stríða
geta auk þess oft nýtt sér sambýli til
lengri tíma, sem auðveldar þeim endur-
hæfingu, m.a. að því er varðar arðbæra
vinnu á hæfilegum vinnustöðum. Ég er
ekki í nokkrum vafa um það að aukin
aðstaða og umbætur á þessum þætti í
ofangreindri þróun á geðheilbrigðis-
þjónustunni mundi leiða til mikilla hags-
bóta við meðferð og umönnun sjúklinga
okkar bæði innan og utan geðdeildanna.
Hannes Pétursson yfirlæknir
Geðdeildar Borgarspítalans