Tíminn - 03.03.1984, Qupperneq 9

LAliGARDAGUR 3. MARS 1984
9
á vettvangi dagsins
Einar Hannesson:
íslenski laxinn —
verðmæt auðlind
— sem ekki má spilla með
vanhugsuðum framkvæmdum
■ Vegna ummæla Arnar K. Þorleifs-
sonar í Húsey hér í blaðinu í dag, um að
kveikjan að grein hans „Um laxveiði"
hafi verið grein eftir undirritaðan í
Þjóðviljanum nýlega, langar mig til þess
að biðja Tímann um að birta greinarstúf
þennan, svo lesendur sjái hvað hér er á
ferðinni. Sjálfur sé ég nú ekki beint
samband á milli þessa stúfs míns og
meginefnis greinar Arnar, sem er um
vannýtingu laxins í ánum nema; að það
sé í lagi að veiða lax í sjó, fyrst laxinn sé
vannýttur í ánum.
„Obreytt stefna
í laxveiðimálum“
„Þær raddir gerast nú háværari en
áður að okkur beri að gera það sama og
Færeyingar, veiða lax í sjó, enda eru þær
veiðar mjög arðbærar. Menn hafa bent
á að þegar kreppir að í sjávarútvegi eins
og nú, sé það óverjandi að halda Iaxa-
stofninum til haga aðeins fyrir sport-
veiðimenn sumarsins. Þannig skrifar Sig-
urdór Sigurdórsson, blaðamaður í frétt í
Þjóðviljanum s.l. föstudag.
Af þessu tilefni langar mig til að benda
Sigurdóri blaðamanni og öðrum á það,
að um helmingur laxveiði hér á landi s.l.
sumar fékkst í net og gekk í hafbeitar-
stöðvar. Um langt árabil hefur um
þriðjungur veiðinnar fengist í net. Á
þessu sést, að það eru fleiri en „sport-
veiðimenn sumarsins“ sem hér koma við
sögu. Og á bak við sportveiðimennina er
fjöldi veiðieigenda, sem land eiga að ám
landsins. Vitað er að tekjur af veiði hafa
mjög víða treyst búsetu á viðkomandi
stað og stuðlað þannig að blómlegri
byggð í sveitum landsins. Þá er ógetið,
að veiðiskapur er einn þáttur ferðaþjón-
ustu, sem snertir því fjölda fólks víðsveg-
ar um land, bæði í þéttbýli og stjálbýli.
Þá má minna á, að félagslegt skipulag
er skylt að hafa á veiði í ám og vötnum
landsins og veiðifélagi hefur verið komið
á fót við langflest vatnasvæði og fjöldi
félaga hefur starfað um áratuga skeið.
Verulegum fjárfúlgum hefur verið varið
til fiskiræktar, fiskeldis og hafbeitar á
laxi í landinu. Segja má, að í því ætti að
vera fólgin trygging fyrir hlutaðeigandi,
að þeir, sem sái, eigi uppskeruna, eins
og venja er.
Á sínum tíma var lögfest, þar sem
laxveiði í sjó var bönnuð (1932), að
laxinn væri landbúnaðarfiskur, ef svo
má að orði komast, eins og hann hafði
raunar verið alla tíð. Þá hafa íslendingar
skuldbundið sig til sem aðilar að alþjóð-
legum samningi, að stunda ekki laxveið-
ar í sjó után 12 mílna.
Því verður vart trúað, að nú eigi að
taka upp nýja stefnu í laxveiðimálum,
stefnu sem hefði í för með sér hrun
áratuga uppbyggingar veiðimála og ylli
því stórfelldu tjóni."
Þannig hljóðar Þjóðviljagreinin. Ég
hélt nú satt að segja, að veiðibændur
gætu allir verið sammála um, að laxinn
ætti áfram að vera landbúnaðarfiskur,
og eingöngu nytjáður í ám og vötnum
landsins.
Vannýtingartalið
er órökstutt
Fyrst ég er farinn að fjalla um þessa
grein Arnar Þorleifssonar langar mig til
að ræða ögn meira almennt um innihald
spjalls hans, sem er vannýting íslenska
laxins. Fullyrt er að árnar séu ofsetnar
laxi eftir að veiðitíma lýkur að haustinu.
Sumir hafa meira að scgja reiknað út
verðmætin, sem glatast hafi vegna van-
nýtingar á laxastofninum. Úr þessu
ástandi þurfi að bæta með aukinni veiði.
Bent er þá stundum á kistuveiði sem
lausn eða taka eigi laxinn í ádrátt í lok
veiðitímans. Hvað þessi búnaður og
fyrirhöfn kostar virðist ekki skipta máli.
Allt er þetta gott og blessað. enda er
sagt að fæðan í ánum takmarki seiða-
fjöldann! Þetta hljómar stundum
þannig, eins og það sé verið að vekja
athygli á þessu í fyrsta skipti. Rökstuðn-
ing, sem öllu máli skiptir, skortir hins
vegar, fyrir fullyrðingu um vannýtingu.
Alhæfing um vannýttan laxastofn hér á
landi stenst einfaldlega ekki. Auðvitað
er unnt að benda á einstakar laxveiðiár
einstök ár, að meira sé af laxi í einn tíma
en annan að haustinu. Hitt er einnig
velþekkt, einmitt í sambandi við klak-
öflun, sem hefur verið töluverð í ýmsum
ám og mönnum hættir til að gleyma
yfirleitt að minnast á, að lítið sé af laxi.
Seinustu ár hafa víða verið erfiðleikar á
að ná klaklaxi, því að lítið hefur verið
um lax t ánum og hann dreifður.
Sérfróðir menn telja að það sé ákaf-
lega breytilegt frá einni á til annarrar,
hversu mikið þurfi að vera eftir af laxi í
■ Einar Hannesson
ánni til að hrygna svo vel sé séð fyrir
fullri nýtingu á framleiðslugetu vatna-
svæðisins. Þess vegna þurfi að rannsaka
hverja á fyrir sig og fá niðurstöðu í þessu
efni.
Þrátt fyrir hina hagstæðu þróun lax-
veiði hér á landi seinustu áratugi hvað
ástand veiði snertir og arðscmi hennar,
hefur verið lcitast viö að afla gagna um
veiðiálag, stofnstærð og flciri atriði.
Þetta hefur verið gert til þess að fá úr því
skorið hvort ekki megi nýta betur laxinn
en gert hefur verið hingað til. í þessu
skyni hefur m.a. verið unnið að gerð og
þróun laxateljara. til þess að fá örugga
vitneskju um laxagöngur í ár og kannað
hefur verið ástand laxastofns í mörgum
ám að öðru leyti, svo setn með rafveiði
á laxaseiðum og fleiru. Árlegar kannan-
ir, sérstaklega hin seinustu ár, hafa verið
framkvæmdar í ýmsum laxveiðiám í
öllum landshlutum. Margt fróðlegt hefur
komið fram, svo sem um skort á
smáseiðum í ýmsurn ám vegna þess að
hrogn virtust ekki hafa klakist út á
eðlilegan hátt vegna lágs vatnshita í
ánum. Ljóst er að úr þessu má bæta með
seiðasleppingu, eins og annars staðar á
svæðum í ám þar sem skortur er á
seiðum. Á hinn bóginn gefa þessar
kannanir vitneskju um ársvæði þar sent
seiðafjöldi virðist vera eðlilegur og þar
þurfi því ekki að setja sleppiseiði.
Vafasamur áróður
Áróður fyrir aukinni veiði vegna van-
nýtingar laxins í ánum er varasamur því
hann ýtir óbeint undir sjávarveiðikröfur
sem fyrr segir, þ.e. fyrst ekki sé veitt
nægilega í ánum, geri ekki til þóeitthvað
sé tekið af laxi í sjó.
Vannýtingartalið tel ég sprottið af
þeirri þörf að yfirbjóða. 1 vissum tilvik-
um getur það skapað óánægju meðal
einstakra veiðieigenda, sem telja sig
ekki fá nægar tekjur úr sameiginlcgum
sjóði veiðifélagsins, sem til skipta
kemur. Jafnframt gcturþaðtruflað rækt-
unarframkvæmd, eins og seiðaslepp-
ingu.
Veiðitiihögun
— félagsleg ákvörðun
Svo vikið sé frekar að grein Arnar,
segir hann á einum stað að lög um
laxveiöi í ánt miðist við stangveiði ein-
göngu (a.m.k. í flestum ám). Hér er
niálum blandað því aö í lögum um lax-
og silungsveiði er gert ráð fyrir að veiði
sé stunduð með neti, stöng og meira
segja er gert ráö fyrir að kistur megi hafa
í veiöivötnum, en til þess þarf að vísu
undanþágu. Þá er gert ráð fyrir að
veiðifélag sé starfandi við öll vatnasvæði
landsins og þau samtök hafa býsna
frjálsar hendur um nýtingu veiðivatna.
Þar er sem sagt félagsleg ákvörðun í
veiöifélagi hvernig ráðstöfun veiði er
háttað. - Að framanrituðu fellur umsögn
Arnar í greininni um cmbættismenn og
stangveiðimenn því um sjálfa sig.
28. febrúar 1984
Einar Hannesson
Byggt og búið í gamla daga —
386
RÆKTAÐ KORN OG
VILLIKORN Á ÍSLANDI
■ Korntegundir eru helstu matjurtir
heimsins, og hafa vcrið ræktaðar um
afar langan aldur. Mun vagga margra
þeirra vera í löndunum umhverfis
Miðjarðarhafið, en suðaustur Asía og
Ameríka koma líka við sögu.
Líklega hafa menn, (einkum konur)
í fyrstu tínt korn af villtum kornjurt-
um. Kornyrkja hefur mjög stuðlað að
því að menn fóru að taka sér fasta
bústaði, og er að því leyti undirstaða
menningar á stórum landsvæðum.
Korn er þurrt og þolir vel flutning og
geymslu. Lengi var kornið steytt með
hnalli í ílátum úr steini eða málmi, en
smám saman lærðu menn að mala það.
Voru kvarnir og myllur geysimikil
framför. Fyrst var korn etið hrátt og
ómalað, en síðar bakað, soðið og
steikt, bæði malað og ómalað. Korn-
tegundir eru allmargar. Nú er langmest
ræktað af hveiti og hrísgrjónum, en
maís er þriðja tegundin í röðinni.
I tempruðum löndum Evrópu og
víðar, er líka ræktað mikið af byggi,
höfrum og rúgi, ásamt hveiti á góðum
stöðum. Maís og hrísgrjón þrífast
aðeins í heitum löndum. Bygg, hafrar
og rúgur geta vaxið í miklu svalara
loftslagi. Hveiti er þar á milli, þarf góð
vaxtarkjör.
Byggið hefur víðasta útbreiðslu allra
komtegunda. Það þrífst allt norður
um 70. breiddarbaug í Noregi, en vex
einnig til fjalla langt suður eftir, þrífst
t.d. í Kaliforníu við hliðina á pálmum
og sítrónum. Byggkorn hafa fundist í
pýramídum Egyptalands, frá fjórða
árþúsundi fyrir vort tímatal.
Bygg og hafrar ræktað á Islandi cn í
smáum stíl. Landnámsmenn kunnu
vel til kornræktar, voru vanir henni í
heimkynnum sínum, Noregi, írlandi
og Skotlandi.
Hér var ræktaö bygg aðallega, en
e.t.v. einnig hafrar.
Kornrækt hnignaði á íslandi þegar
aldir liðu, bæði vegna kólnandi veður-
fars og innflutnings á ódýru korni.
Lengst hélst kornræktin við Faxaflóa,
en mun hafa lagst alveg niður á síðari
hluta 16. aldar. Gerðar voru smá-
tilraunir með kornrækt síðar en þær
heppnuðust ekki. Loks hóf Klemenz
Kristjánsson tilraunir með kornrækt,
einkum bygg og hafra um 1920, fyrst í
Gróðrarstöðinni í Reykjavík, en síðar
og aðallega á Sámsstöðum í Fljótshlíð.
Hann gerðist bú- og tilraunastjóri þar
árið 1927, og vann mikið
brautryðjandastarf. Nú er nokkur
kornrækt þar og á fleiri stöðum, aðal-
lega sunnanlands. Bygg vex hratt og
nær þroska í sæmilegum sumrum, en
það þarf líka að standast storma, svo
kornið fjúki ekki eða leggist niður.
Hafrar eru talsvert ræktaðir víða um
land, einkum til grænfóðurs. Hálmur
korns er í seinni tíð hagnýttur við
ætisvepparæktun. Hafrar þykja mjög
gott hestafóður, en einnig til manneld-
is. Kannast flestir við hafragrautinn
sinn. „Haframél, haframél-hestafóð-
ur“, sagði karl á Árskógsströnd og
fúlsaði við grautnum! „Hafrar eru
hestafóður á Englandi, en manna-
matur á Skotlandi", segja Englending-
ar.
„Já“, svara Skotar, „England er
frægt fyrir hesta, en Skotland fyrir
manndómsmenn."
Fyrrum var bygg mikið notað í
grauta, súpurogbrauð (grjónalummur
o.fl.). Kallað hér bankabygg: Bygg er
í miklum mæli notað til ölgerðar og
fóðurs víða um heim.
Kornrækt (bygg) í fornum
sögum
Hjörleifur kom að landi við Hjörl-
eifshöfða. Um vorið vildi hann sá
korni. Hann hafði þræla, sem hann
hafði hertekið á írlandi og lét þá draga
arðinn (tréplóginn). En þrælunum lík-
aði erfiðisvinnan og frelsissviptingin
illa, - léku á Hjörleif og drápu hann og
menn hans, en tóku konur með sér til
Vestmannaeyja.
Þroskaður, gulbleikur akur er fallcg
sjón. „Fögur er Hlíöin, bleikir akrar
og slegin tún. Mun ég aftur snúa og
fara hvergi”, er haft eftir Gunnari á
Hlíðarenda á söguöld. Misvel hefur
kornræktin lánast.
í Víga-Glúmssögu segir um akur í
Þverárlandi í Eyjafiröi, að hann var
aldrei úfrær, kallaður Vitaðsgjafi.
Glúmur leit yfir akurinn og sagði:
„Ekki brást hann Vitaðsgjafi enn“
Hefur þetta þótt sérstakur kostaakur.
Mætti e.t.v. hugsa sér að þarna hafi
verið jarðylur, og auðvitað góður jarð-
vegur.
íslenskar „korntegundir“
Jú, ein grastegund, melgrasið, var á
Ingólfur
Davíðsson
skrifar
■ Hrísgrjón, rúgur, maís, hveiti, kík-baunir og eldliljulaukar
fyrri öldum, og jafnvcl fram undir
aldamót, talsvert hagnýtt scm korntcg-
und, bæði hér og crlcndis. Einkum var
melkorni safnað í miklum mæli á
sandflæmum í Skaftafclls- og Rangár-
vallasýslum, og það lengst fram á 19.
öld. Melurinn var sleginn í ágúst og
þurfti fyrst að þurrka korniö viö hita,
því aö kjarninn er sjaldan harður.
Mjölið er fíngert og lítur vel út. Notað
í brauð og grauta. Einnig gert úr
mjölinu, ásamt sýru, deig, etið í
flautum eða meö mjólk og þótti mjög
saðsamt.
Þorsteinn Kjarval ritar nokkru fyrir
aldamót: „Mclgrasiö var mikil guös-
gjöf þarna i sandauðninni (Meðal-
landi). Yfir 40 hestburðir af mel gáfu
einatunnuaf korni. Korniðvardustað,
þ.e. slegið af stöngunum, oftast síðla
ágúst eða fyrst í september. Búið var
að þurrka kornið áður."
Þorsteinn segir um deigið, sem fyrr
var getið um: „Deig þetta cr ckki soðið
að öðru leyti en því, sem kornið hefur
bakast í safnhúsinu, heldur er þaö etið
eins og það kemur fyrir í flautum eða
mjólk. Vinnumaður, scm fær köku af
þessu deigi á morgnana, segist búa að
þessu allan daginn. Það hitar vel
fjármönnum, sem standa þurfa yfir
fé."
Sennilega hefur korn verið hirt af
fleiri grastegundum.
Gísli Oddsson biskup getur um (auk
melgrass), annað gras, scm líkist
hveiti, og sé kornið notað víða um
land. Sennilega er um húsapunt og/eða
bláhveiti að ræða, (hugsanlega líka
flóðapunt).
Húsapuntur var fyrr á tímum hag-
nýttur bæði til matar óg lyfja á
Norðurlöndum. Á hallæris- ogófriðar-
tímum var t.d. í Noregi, gert eins
konar flatbrauö úr honum, kallað
neyðarbrauð. í það voru, ásamt korn-
inu.notaðir jarðsprotarnir, þurrkaðir
og malaðir. Hefur reynst vera 10%
kolvctni í þeim, einnig ýms kalísölt
o.fl.
Bláhveiti mun citthvað hafa vcrið
hagnýtt. Það vex t.d. víða í Eyjafjarð-
ar-, Skagafjarðar- og Húnavatnssýsl-
um. Allt eru þctta axgrös, ekki alveg
ósvipuö hveiti. en kornaxið grcnnra.
Vaxa á þurru, oft sendnu landi.
Flóðapuntur er aftur á móti votlend-
isgras, algcngt í lágsveitum sunnan-
lands. Ber langan og mjóan, grcinóttan
punt, S0-100 em á hæð, eða lengd, því
að oft liggur stráiö hálfflatt.
.lurtin er sykurrík, einkum fræin, en
þau voru fyrrum etin í ýmsum löndum
og kölluð niannagrjón. Þeim var safn-
aö í miklum mæli, t.d. í Póllandi,
Rússlandi. Danmörku og víðar.
Mannagrjón voru t.a.m. algengur
matur í Pétursborg (Leningrad) allt
fram undir síðustu aldamót.
Menn ölsuðu í bleytunni, oft fátækt
fólk til að safna korni og hreinsa og
höfðu af nokkrar tekjur.
Þurrkuðum og möluðum manna-
grjónum var líkt við sagógrjón að
matargildi og þóttu góð í vclling og
brauð.
Skyldi mannagrjónum liafa veriö
safnað til matar í Flóanum og Ölfus-
inu, fyrr á tímum?
Bæði endur og silungar etá þau.
Sennilega hefur flóðapuntur borist til
íslands með varningi, eða verið fluttur
inn scm kornjurt.
Mynd Róberts sýnir margs konar
korn, einnig baunir og eldliljulauka
(dökka). Þarna eru hrísgrjón, rúgur,
maís og hveiti. Eldliljur voru meðal
jurta, sem gerðu garð Guðbjargar í
Múlakoti frægan fyrir fegurð og
grósku.