Tíminn - 07.01.1986, Side 11

Þriðjudagur 7. janúar 1986
MINNING
llllll
llllllllllllll
liliilll
Tíminn 11
Kolbrún Sigurðardóttir
garöyrkjubóndi,
Fædd 25. apríl 1953
Dáin 23. desember 1985
Okkur setti hljóð þegar harnta-
fregnin barst og var sagt að Kolla
frænka væri dáin, horfin sjónum
okkar. Við fylltumst vonleysi og
spyrjum. Hvers eiga þau að gjalda
börnin tvöogSteini, MaggaogSiggi,
já þau öll sem standa nú uppi harmi
slcgin við fráfall hennar? Hvaða al-
mætti er það sem ræður í þessum
Braut, Borgarfiröi
heimi og getur verið svona miskunn-
arlaust?
Spurningin stendur, kannski
ósanngjörn og lýsandi um skilnings-
leysi á framgang lífsins.
Við stöldrum við og blöðum í bók-
um til þess að finna eitthvað fallcgt
sem hefur verið ort oggæti átt við, en
lendum í vandræðum, því öll erunt
viö mannanna börn scrstök. sum
frekar en önnur og Kolbrún eitt
þeirra.
Þcgar við minnumst Kollu vakna
upp endurminningar, já ótal margar,
flestar bundnar æsku og leik í Fögru-
hlíö heima hjá foreldrum hennar.
sem eru okkur svo kær og einnig hjá
pabba og mömmu á Digranesvegin-
um, þar sem hún var eins og eitt af
okkur systkinunum.
Heimsóknir og samverustundir
bæði í gleði og sorg síðar á lífsleið-
inni, eftir að Koila og Steini voru
komin með fjölskyldu og börnin
þeirra yndislegu sem endurspegla
hið góða og saklausa sem við trúum
á.
Lífið verður að halda áfram, það
er lögmál og við mennirnir fáum ekki
miklu ráðið þegar staðið er frammi
fyrir svo alvarlegum sjúkdómi sem
hér var um að ræða.
Við verðum að treysta á að tíminn
lækni það sár scm við berum og
minningin um Kollu verðurætíð Ijós
sem lýsir.
Það skarð sem hcr var höggvið
verður ekki fyllt, en við systkinin
vottum öllunt ástvinum hennar
dýpstu samúð.
Blessuð sé minning þin clsku
Kolla. Heiða og Siggi.
BÓKMENNTIR
Kjarnmikið mál
um íslensku
■ Helgi Hálfdanarson:
Skynsamleg orð og skætingur, grein-
ar um íslenskt ntál, I.jóðhús, 1985.
Það er víst öruggt mál að undirrit-
aður er ekki einn um þann sið að
fletta helst aldrei ótilneyddur yfir
grein eftir Helga Hálfdanarson í
Morgunblaðinu án þess að lesa hana
fyrst. Helgi hefur haft þann hátt á
lengi að skjóta þar inn greinum af og
til um cinstök atriði er varða íslenskt
málfar. Hann er cins og menn vita
einn helsti Shakespeare þýðandi
okkar, og hann er fádæma vandvirk-
ur í allri meðferð sinni á máli og stíl.
Þessar litlu Morgunblaðsgreinar eru
margar hverjar hnitmiðaðar snill-
ingsperlur, en oft er cins og þær séu
því betri því styttri sem þær eru.
Sigfús Daðason hefur hér unnið það
þarfaverk að safna saman nærri
fimmtíu greinum eftir Helga og gera
úr bók. Þar koma því ýmsir gamlir
kunningjar aftur fram á sjónarsvið-
ið, og margt er þarna vel gcrt. Þó
verður ljóst við lestur þessara
greina í samhengi að nafn bókarinn-
arerekki út íhött. Þarnacrvissulega
mest sagt með skynsamlegum
orðum, en dálítinn. skæting er þó
einnig að finna þarna.
Stefnu sína í málræktarmálum
markar höfundur sjálfur vel á einum
stað í bókinni þar scnt hann tilgreinir
tvö boðorð sem hann telur skipta
mestu máli varðandi íslenska mál-
rækt og segir: „Hið fyrra er íhalds-
semi; og hið síðara er gífurleg íhalds-
semi" (bls. 145). Með öðrum orðum
er sá meginboðskapur bókarinnar að
hann fylgirfast frant þeirri stefnu að í
varðstöðu um íslenska tungu eigi í
engu að hvika frá fornum venjum
heldur beita fyllstu rökhyggju og
fastheldni, og liann er mjög ósveigj-
anlegur í þessari afstöðu sinni.
Fyrir vikið ber óneitanlega dálítið
á því að málflutningur hans verði
staglkenndur á köflum og einstrcng-
ingslegur. Sveigjanlciki er þarna
lítill, og svipað er að segja um skiln-
ing á þörfum fólks í annasömum
störfum á málfari sem auðvelt sé að
beita án mikillar umhugsunar í sí-
vaxandi hraða samfélags okkar. Það
fer ekki á milli mála að blaða- eða
fréttamaður nú á dögum beitir mál-
inu öðru vísi en liann myndi gera ef
hann hefði nægan tíma og næði til að
liggja yfir skrifum sínum og fága
þau, líkt og Helgi gerir til dæmis
greinilega sjálfur. f slíkum tilvikum
cr óhjákvæmilegt að taka tillit til að-
stæðna og leiðbeina frekar en að
beita kröfuhörku sem kallar frani
kergju og leiðindi.
Líka stingur annað dálítið í augun
þegar greinarnar eru lesnar í sam-
hengi, og það cru endurtekningar.
Þær eru töluvert margar, og sýnist
mér að úr því hefði mátt draga með
úrfellingum og geta um slíkt í at-
hugasemdum. Helgi hefur haft þann
hátt á í greinunum að taka gjarnan
upp sama atriðið aftur og aftur, og að
harnra á því að sið góðra kennara.
Þetta hcfur verið sjálfsagt á þeim
vettvangi, cn í bókarforminu hentar
það ekki eins vel.
Ekki var ég alltaf sammála Helga.
Má þar til dæmis nefna skoðun hans á
orðinu „skjár" í merkingunni „sjón-
varpsgler". Að því er ráða má af um-
ntælum hans hérna (bls. 51) er hann
höfundur þessarar merkingar
orðsins. Nú vili hann hins vegar
hafna því og taku upp í staðinn orðið
„skimi". Rök hans sannfærðu migþó
ekki. og held ég að heillavænlegast sé
að leyfa „skjánum" að halda því sæti
scm hann hefur áunnið sér. Þá er ég
gjörsamlega ósammála þeirri hug-
mynd hans að taka upp orðið
„karnar" í merkingunni „einkaskrif-
stofa" (bls. 56). Gildir göfugur upp-
runi þess orðs mig einu í því sam-
bandi.
En aftur vil ég taka undir annað
sem hann heldur fram og það er að
endurvekja eigi hinar fornu flcirtölu-
myndir fyrstu og annarrar pcrsónu-
fornafnanna, þ.e. „vér" og „þér",
ásamt tilsvarandi eignarfornöfnum
„vor" og „yður". Þarna er ekki verið
að tala um að taka upp þéringar eða
véringar að nýju, heldur varðvcita
þann forna sið að nota þessi orð þeg-
ar rætt er um eða við fleiri en tvo. Ég
held að það sé rétt hjá Helga að
þarna hefur brottfall þéringa leitt
það af sér að fleira cr að fara í
súginn. Athugasemd hans varðandi
þetta er hárrétt og vekur vonandi til
umhugsunar.
Þá hafði ég gaman af athugasemd-
unt hans um orðið „mcngun", sem
hann telur vera tökuorð. Jafnframt
því bendir hann á að til ætti að vera
íslenska orðið „meingun" í sömu
■ Letur hf. hefur sent frá sér nýja
bók eftir Elías Mar, smásagnasafn er
nefnist „Það var nú þá".
Eftir Elías Mar hafa áður komið
út: Eitt safn smásagna. tvær Ijóða-
bækur og fjórar skáldsögur. þar af
ein í tveim bindum. Sögurnar í þessu
nýja safni eru fimmtán talsins og frá
löngu tímabili, ntjög breytilegar að
efni. Margar þeirra eru það persónu-
legasta sem höfundurinn hcfur birt
til þcssa, og einnig má segja að í
þeim gæti meiri fantasíu, auk fjöl-
breytilegra efnisvals, en í lengri
skáldsögum hans. Nokkrar af þess-
unt smásögum hafa þegar verið
þýddar á þýsku, norsku og eistnesku
og birst í tímaritum og sagnasöfnum
í viðkomandi löndum.
Smásagnasafnið „Það var nú þá“
er 172 blaðsíður, sett í Acta hf. og
offsettfjölritað í Letri. Káputeikn-
ingu gcrði Lára Martin.
■ Helgi Hálfdanarson
merkingu, dregið af því að „mcing-
un" er það sem helur „meinlcg" áhrif
á annnð.
Og athugasemdir og ábendingar af
þessu tagi eru fjöldamargar í bókinni
og fleiri en svo að hér vcrði talið upp.
Meginþorrinn af þeini er hárrcttur
og tímabær að staðaldri fyrir alla þá
sem umgangast íslenskt mál, einkuni
þó við kennslu eða ritstörf af hvaða
tagi sem er. Það er megineinkenni
þessarar bókar að hún er verk höf-
undar seni hefur þroskað með sér frá-
bærlega glöggt málskyn. Þessu beitir
hann jöfnum höndum hérna til að
gefa fólki ábendingar unt hvernig
það geti bætt mál sitt ogekki síður til
að skrifa hér texta sem oft á tíðum er
beinlínis gullfallegur. Af þessum
sökum er þetta bók sem ætti að vera
til í sérhverjuskólabókasafni.ogfyr-
ir blaðamenn ætti hún beinlínis að
vera skyldulestur.
Eysteinn Sigurðsson.
■ Elías Mar rithöfundur.
Ný bók eftir
Elías Mar
Heimildir um
fyrirstríðsárin
Þórunn Elfa Magnúsdóttir.
A leikvelli lífsins, sögur.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs, 1985.
■ Einhvern vcginn hafa mál æxlast
svo að ég hef a.ldrei náð að veröa
verulega kunnugur verkum Þórunn-
ar Elfu Magnúsdóttur. Kannski ersá
ókunnugleiki minn ástæða þess að
þetta smásagnasafn hennar kom mér
þægilega á óvart. í stuttu máli sagt
var bókin miklu betri en ég hef
kannski gert mér í hugarlund áður en
ég byrjaði að lesa Itana.
í bókinni eru fimmtán sögur, og
svo er skemmst af að segja að þær
eru rösklega skrifaðar og flytja tölu-
verðan boðskap. Höfundi er víðast
allmikið niðri fyrir, og hún er ófeim-
in við að dcila á fólk og segja því misk-
unnarlaust til syndanna. Hún er
hrcinskilin í boöskap sínum og deilir
þarna meðal annars á stórbokkahátt
hinna efnameiri og tillitsleysi þeirra
gagnvart smælingjum.
En á hinn bóginn cr að því aö gæta
að sögur Þórunnar Elfu eiga sér allar
stað í tíma sem orðinn er okkur nú-
tímafólki dálítið fjarlægur. Sögur
hennar gerast á árunum fyrirseinna
stríð og sýna okkur þjóðfélag og
hugsunarhátt þcss tíma. Áberandi er
að þær bera kcimlíkt svipmót og þau
verk sem menn hér voru að skrifa á
fyrstu áratugum þessarar aldar.
Að þessu leyti má því máski scgja
að sögur Þórunnar Elfu séu orðnar
úreltar. Þær fást ekki við þjóðfélagið
sem við búuni í nú í dag, og ádeilur
þeirra og siðaboðskapur rnissa vissu-
lega dálítið marks vegna þcss að
margt af því, sem deilt er á, er ckki
fyrir hendi lengur, eða þá ekki í
sömu mynd og var fyrrum.
En á móti kemur hitt að þessar
sögur eru þá ckki síður heimildir um
þann tíma sent þær segja frá. Sjálfur
hef ég ekki aldur til að muna svona
langt aftur, en flest af því, sent þarna
kemur til sögu, kannast ég mætavel
við af frásögnum þess fólks scnt til-
heyrir næstu kynslóð á undan minni.
Og svipað held ég að flestir jafnaldr-
ar mínir gcti sagt. Þctta er þjóðlélag
og hugsunarháttur foreldra þeirra
sem nú eru milli fcrtugs og finnntugs,
og föður- og móðurloreldra þeirra
sem nú eru um og yfir tvítugt.
Þarna rekumst við til dæmis á
miskunnarlausar lýsingar á böli at-
vinnuleysis og fátæktar í tveimur
fyrstu sögum bókarinnar sem nefn-
ast Mcnn s.em við niætum og Húniar
að kvuldi. í báðum felst liörð þjóð-
félagsádeila - höfundur sættir sig
ekki við að samfélagið láti það við-
gangast að fólk þurfi að búa við á-
stand af þessu tagi. í fyrri sögunni er
þess utan að finna býsna góða lýs-
ingu á einsemd ellinnar, ásamt boð-
skap um það hvað auður og völd
dragi skammt þegar þangað er kom-
iö á lífsleiöinni.
Þá eru þarnar einnig drjúggóðar
lýsingar á skoðunum þessa tíma á
hjónabandi og ástamálum, og þeirri
rómantík og þeim hreinleikakröfum
sem þá ríktu. Þctta er víða að finna í
sögunum, en ég nefni sérstaklega
Ævintýri guðfræðingsins og Sól-
■ Þórunn Elfa Magnúsdóttir.
myrkva. Vjð gerð þessara sagna hcf-
ur höfundi lekist að draga það vel
fram fyrir nútímafólki hvað öll við-
horf til samskipta kynjanna hafa
gjörbrcyst síðustu hálfu öldina og
færst í frjálslyndisátt. Sérstaklega
verður það greinilegt þarna hvað hin
rómantísku viðhorf til ástarinnar
hafa orðið að láta mikið undan síga
frá því sem fyrrum var.
Sömuleiðis er þarna vel gerð lýs-
ing á lífi vinnukvenna í bctri húsum
hér í Rcykjavík á fyrri tímum í sög-
unni Hvar er Stína? Aðalpersónan
Stína er vinnukona sem stöðugt þarf
að vera til þjónustu reiðubúin ogpúl-
ar frá ntorgni til kvölds íyrir lítil laun
og enn minna þakklæti.
Einnig er þarna átakanleg lýsing á
fyrirbæri scnt nú er til allrar hant-
ingju ekki sami ógnvaldurinn og var,
en það er bcrklaveikin. Þetta er í
sögumti Dagshrún, þar sem lyst er af
fíngerðum næmleika erfiðleikunt
stúlku sem á að útskrifast af berkla-
hæli og á í fá hús að venda í leit að
skjóli.
Líka vil ég nefna söguna Svana-
söngur sem dæmi unt annað atriði
sent höfundi tekst vel að draga fram
úr gamla tímanum. Þar er fengist við
stúlku í íslenskri svcit sem veröur
ástfangin af ungum Þjóðverja sem
þar er á ferö. Stríðið bindur snöggan
cnda á allar áætlanir þeirra, og þarer
sett upp biturleg mynd af þeim af-
leiðingum sem hernaður getur haft á
líf ungs fólks, jafnvel upp til sveita á
íslandi. Þetta er efni sem á sér án efa
mjög fáar hliðstæður í íslenskum
bókmenntum.
Margt fleira mætti nefna úr þessari
bók, en í stuttu máli er það um hana
að segja aö hún er öll skrifuð af
snerpu og ákveðni, með skýru skop-
skyni, og myndir hennar eru dregnar
með traustu handbragði, hvort sem
um er að ræða persónur eða þjóðfél-
agshætti. Hins vegar verður að setja
út á það að hvergi kemur fram hvort
sögurnar í bókinni séu nýsamdar eða
frá eldri tíma á ferli skáldkonunnar.
Slíkar upplýsingar hefðu þurft að
fylgja hér'mcð, og þá einnig um fyrri
prehtanir ei' líku er til að dreiía.
Eysteinn Sigurðsson.