Tíminn - 18.09.1986, Blaðsíða 10

Tíminn - 18.09.1986, Blaðsíða 10
10 Tíminn llililllllllllllil! VETTVANGLJR Fimmtudagur 18. september 1986 „Framsóknarflokkurinn er ekki bændaflokkur“ Rætt við Gunnar Helga Kristinsson stjórnmálafræðing Gunnar Helgi Kristinsson stjórn- málafræðingur vinnur um þessar mundir að doktorsritgerð sem fjall- ar um samanburð á bændaflokkum í Svíþjóð, Norcgi og íslandi. Vinna hans felst einkum í því að skoða hvernig flokkarnir, sem stofnaðir voru í fyrri heimsstyrjöldinni hafa fjarlægst stefnu og störf sem bændaflokkar og hvernig þeim hef- ur reitt af. Gunnar Helgi tók BA-próf frá Háskóla íslands 1981, meistara- próf frá London School of Econ- omicsand Political Science 1982 og vinnur doktorsritgcrð sína í Un- iversity of Essex í Englandi og háskólanum í Gautaborg. Flokkarnir sem Gunnar tekur til umfjöllunar í ritgerð sinni eru Framsóknarflokkurinn á íslandi, Bondeförbundet síðar Ccnterpart- iet í Svíþjóð og Bondepartiet síðar Sentcrpartiet í Noregi (þcssir flokkar skiptu báðir um nafn á sínum tíma). Aðspurður um stöðu bænda- flokkanna tvcggja í Svíþjóð og Noregi sagði Gunnar að fylgi þeirra heföi rokkað mjög mikið. Sænski flokkurinn hefði fengið um 10% fylgi í síðustu þingkosningum en hefði hæst komist 1973 og 1976 og fengið þá um 25% fylgi. Norski Miðflokkurinn komst hæst í 11% 1973 en hefur nú um 6,6% fylgi og er annar flokkanna sem nú veitir minnihlutastjórn ríkisstjórnar Verkamannaflokksins hlutleysi. „Gengi norska flokksins hefur verið hálfgcrð sorgarsaga og hon- um alls ekki vcgnað eins vel og þeim sænska. Munurinn á stöðu og gengi þessara tveggja flokka felst einkum í tvennu. í fyrsta lagi þá hefur stefna Jafnaðarmannaflokk- anna tveggja í þessum löndurn verið ólík að ýmsu leyti. Sænski Jafnaðarmannaflokkurinn hefur aldrei verið mjög vinveittur dreif- býlinu, á meðan norski Verka- mannaflokkurinn hefur haft um- talsvert fylgi úti á landsbyggðinni og í sveitum og að ýmsu leyti staðið vörð um byggðasjónarmið. Petta skapaði sænska Miðflokknum meira svigrúm að vinna nýtt fylgi. Sænski Miðflokkurinn náði góðri fótfestu í stjórnmálum á milli 1960 og 1970 m.a. með hugmyndum um rétt hinna smáu eininga og vald- dreifingu, og í kringum 1970 náði hann einnig til æskufólks í ríkum mæli með slíkum hugmyndum sem og með hugmyndum sínum uín umhverfisvernd. Og það hjálpaði flokknum auðvitað mikið að hann var að berjast við jafnaðarmanna- flokk sem var búinn að vera í ríkisstjórn samfleytt frá 1933. Norski flokkurinn missti af þessu fylgi t.d. meðal æskufólks ekki síst vegna þess að hann var í ríkisstjórn frá 1965 til 1970 þegar áherslur í stjórnmálum breyttust mikið, og honum tókst aldrei að verða jafn sannfærandi málsvari hinna nýju hugmynda og hinum sænska. 1976 myndar svo sænski Mið- flokkurinn samsteypuríkisstjórn borgaraflokkanna undir forystu Torbjörns Fálldin. f þeirri stjórn missir flokkurinn af lestinni og nær ekki að halda þeim málum á lofti sem hann sló í gegn með í kosning- unum t.a.m. var hann töluvert gagnrýndur fyrir að hafa ekki stað- ið við fyrirheit sín um að stöðva byggingu kjarnorkuvera. Almennt má segja að hann hafi vinsæl mál á sinni könnu en njóti lítils trausts. En hann hefur líkaátt í erfiðleikum með að fóta sig í stjórnmálaumræð- unni eftir að efnahagsástandið versnaði um miðjan síðasta ára- tug.“ En hvernig þróuðust þessir flokkar fylgislega séð, dalaði fylgi þeirra samhliða fækkun bænda eða tókst þeim að skapa sér fylgi meðal þéttbýlisbúa? „Próun þessara flokka er sú að frá stofnun og fram á fjórða áratug- inn eru þeir að stækka og jafnframt auka fylgi sitt meðal bænda. Eftir það fer að halla undan fæti fyrir þeim fylgislega séð samhliða fækk- un bænda, þótt bændur hafi haldið áfram að kjósa þá í vaxandi mæli. Þó lenti norski flokkurinn í ýmsum óhöppum - hann hafði m.a. um tíma Ouisling í sínum röðum og kann að hafa tapað einhverju bændafylgi til Verkamannaflokks- ins og hinna miðjuflokkanna. 1957 til 1959 kúvenda hinsvegar þessir flokkar. Meginástæða um- breytingarinnar í sænska flokknum, sem reið á vaðið var minnkandi fylgi og sérstaklega kosningaósigur 1956. Það varð til að styrkja þessa þróun í umræðum um skipulag ellilífeyrismála og í þjóðaratkvæðagreiðslu þar um náði bændaflokkurinn töluverðum stuðningi meðal smáatvinnurek- cnda og ýmissa annarra hópa í þéttbýli. Þetta sannfærði flokks- menn urn að hægt væri að ná fylgi í þéttbýli án þess að fórna fyrir það hagsmunum bænda. í kjölfar nafn- breytingarinnar 1957-58 tók flokk- urinn í vaxandi mæli að beita sér fyrir byggðaþróun, valddreifingu og umhverfissjónarmiðum. Sam- hliöa þessu minnkaði áherslan á landbúnað og sveitirnar í áróðri flokksins. Gunnar Hedlund sem var for- maöur flokksins frá 1949 til 1971 hafði forystu um þessar breytingar og var bæði dyggilega studdur af ýmsum félögum sínum meðal for- ystumanna og þó sérstaklega með- al ungliðahreyfingarinnar sem var geysilega sterk, raunar um tíma einna sterkust af ungliðahreyfing- um sænskra stjórnmálaflokka. Gegn þessum breytingum var vissulega nokkur andstaða en niðurstöður kosninganna 1956 gáfu flokknum spark og sýndu að ef flokkurinn ætlaði sér að vera hreinn bændaflokkur áfram þá væri hann á leið í pólitíska útlegð og myndi hreinlega leggja upp laup- ana. Norski flokkurinn gerði mjög svipaðar breytingar á stefnu sinni og starfsemi og breytti um nafn á svipuðum tíma eða 1959. Hins vegar voru áherslur hans ekki jafn sterkar og hjá sænska flokknum. Norski flokkurinn varð líka ríkis- stjórnarflokkur 1965 og hafði ekki sama trúverðugleika sem nýtt afl meðal kjósenda og sá sænski. Eins og ég sagði áðan þá var hann líka að leggja áherslu á svipuð mál og Verkamannaflokkurinn hafði þeg- ar gert. Þessar breytingar hjá flokkunum, sem voru mjög svipaðar skiluðu flokkunum talsvert ólíkum niður- stöðum." Hvernig tókst flokkunum að halda í það þéttbýlisfy lgi sem þarna skapaðist? „Báðir flokkarnir hafa haldið fylgi sínu meðal bænda og jafnvel aukið það. Milli 1960 og 1970 var fylgi norska flokksins meðal bænda hins vegar nokkuð minna en fylgi Gunnar Helgi Kristinsson stjórn- málafræðingur. sænska flokksins meðal bænda á sama tíma. Hins vegar hafa báðir flokkarnir tapað töluverðu þéttbýl- isfylgi sem þarna vannst, en þó alls ekki öllu. Báðir flokkarnir hafa stöðugt verið að tapa fylgi frá því á fyrri hluta áttunda áratugarins. Þcir virðast að minnsta kosti um sinn hafa tapað hæfileika sínum til að laða að sér kjósendur. Sérstak- lega virðist þá skorta málefni sem greini þá skýrt frá öðrum flokkum, en séu jafnframt aðlaðandi í augum fólks í þéttbýli." Framsóknarflokkurinn var stofnaður á svipuðum tíma og þess- ir bændaflokkar í Noregi og Svíþjóð. Hversu lengi var Fram- sóknarflokkurinn hreinn bænda- flokkur? „Það er óhætt að segja að frá stofnun og þar til 1927-30 hafi Framsóknarflokkurinn verið hreinn bændaflokkur en mikið lengur er varla hægt að kalla hann hreinan bændaflokk. Fyrir 1930 bauð Framsóknar- flokkurinn aðeins einu sinni fram í þéttbýliskjördæmi sem var á Akur- eyri. Þetta var 1923 en þá bauð Magnús Kristjánsson sig fram, fékk tæplega helnting atkvæða og missti þingsæti sitt. Magnús hafði áður verið heimastjórnarmaður áður en hann gekk til liðs við Framsókn og hafði setið á Alþingi fyrir þann flokk. 1930 er Hermann Jónasson svo efstur á lista til bæjarstjórnar í Reykjavík, nær kjöri og fékk vafa- laust mun meira fylgi en framsókn- armenn sjálfir höfðu reiknað með. Strax upp úr þessu fer flokkurinn að hugsa sér til hreyfings í þéttbýl- inu, svo á því sést að Framsóknar- flokkurinn er þarna tæplega 30 árum fyrr á ferðinni meðal þéttbýl- iskjósenda en bræðraflokkar hans í Svíþjóð og Noregi. í Alþingiskosningunum 1931 þá fékk Framsóknarflokkurinn mun meira fylgi en sem gæti samrýmst því að flokkurinn væri hreinrækt- aður bændaflokkur. Flokkurinn fékk þá 12,7% atkvæða í Reykja- vík í frumraun sinni í þingkosning- um þar. Það er hins vegar ekki fyrr en 1949 sem Framsókn nær fyrsta þéttbýliskjördæmisþingmanninum inn á Alþingi. Það var í Reykjavík, þar sem flokkurinn naut góðs af hlutfallskosningum sem og e.t.v. efsta frambjóðandanum, Rann- veigu Þorsteinsdóttur, einu kon- unni sem kjörin hefur verið á þing fyrir flokkinn." Vakti þetta brölt flokksins í þéttbýlinu ekki andstöðu frá hörð- um dreifbýlissinnum innan raða hans? „Jú vissulega gerði það það í upphafi og nokkrir flokksmenn tóku svo afdráttarlausa afstöðu til málsins að þeir klufu flokkinn 1933. Þetta var að vísu mjög veiga- mikil ástæða fyrir því að Fram- ..Hermann Jónas- son fékk váfalaust mun meira fylgi í bæjar- stjórnarkosningunum 1930 en framsóknar- mennsjálfirhöfðu búist við.“ sóknarflokkurinn klofnaði en ekki sú eina. Að hluta til var hér einnig um að ræða andstöðu við aukið skipulag flokksins og tilraunum Jónasar frá Hriflu til að koma betri aga á í þingflokknum. Það voru fimm þingmenn Fram- sóknarflokksins sem sögðu skilið við hann og fjórir þeirra stofnuðu síðan Bændaflokkinn þ.e. allir nema Ásgeir Ásgeirsson sem bauð sig fram óháður í næstu kosningum í Vestur-ísafjarðarsýslu og náði kjöri en gekk síðar í Alþýðuflokk- inn. Annars má gera ráð fyrir að ein- og tvímenningskjördæmakerfið sem þá var við lýði hafi aukið mjög skilninginn á því innan Framsókn- arflokksins að vinna þyrfti fylgi fleiri hópa en sveitamanna. Fyrir flokk í einmenningskjördæmi næg- ir ekki að vera stór flokkur - til að fá þingsæti verður flokkurinn að vera stærsti flokkurinn í kjördæm- inu. Eftir því sem þéttbýlisstöðum í sveitakjördæmum óx fiskur um hrygg jókst hættan á því að fylgi bænda einna nægði flokknum ekki til að verða stærsti flokkurinn í ýmsum kjördæmum. í þessu efni greinir ísland sig frá Noregi og Svíþjóð, en þar höfðu hlutfalls- kosningar komist á áður eða um svipað leyti og bændaflokkarnir urðu til.“ Hver var ástæðan fyrir því að Framsóknarflokknum tókst strax um 1930, að ná nokkru fylgi meðal þéttbýlisbúa? „Þaö geta veriö margar ástæöur fyrir þvt'. Vísast hefur þó stjórnar- seta flokksins 1927-1931, þegar hann sat einn við stjórnvölinn und- ir harðvítugum árásum frá hægri haft sitt að segja. Flokkurinn hefur oft grætt á því í þéttbýlinu að mynda skýran valkost vinstra meg- in við Sjálfstæðisflokkinn. Giska má á að fylgið sem flokkurinn fékk í þéttbýlinu á þessum tíma hafi einkum komið frá umbótasinnuðu borgaralegu fóiki og svo frá sveita- mönnum sem nýfluttir voru á möl- ina.“ Þannig að þú myndir ekki telja Framsóknarflokkinn hreinan bændaflokk núna? „Framsóknarflokkurinn er að mínu viti í dag hvorki hreinn bændaflokkur né bændaflokkur yfirleitt, þótt vissulega hafi hann mikið fylgi meðal bænda. Þetta er auðvitað skilgreiningarspursmál, en þó held ég að fáir myndu kalla breska íhaldsflokkinn bændaflokk þótt nánast hver bóndi í landinu kjósi hann. Forystumenn Framsóknar- flokksins hafa alla tíð, nema helst á fyrstu árum hans, farið mjög varlega í að tala um hann sem bændaflokk. Flokksþingið 1937 skilgreindi flokkinn sem flokk bænda og vinnandi framleiðenda til sjávar og sveita og við þá skilgreiningu hélt flokkurinn sig í nokkur ár. Eftir stríð fer flokkur- inn síðan að gefa gaum í auknum mæli ýmsum þjóðernis- og vinstri straumum, og á sjöunda áratugn- um má segja að flokkurinn kynni sig nánast sem hreinan vinstri flokk, þá í andstöðu við viðreisnar- stjórnina.“ Hvað er helst ólíkt með þróun Framsóknarflokksins og Miðflokk- anna í Noregi og Svíþjóð? „Ég held að framsóknarmönn- um ýmsum hafi þótt norski og sænski flokkurinn helst til íhalds- samir og víst er að ýmis vinstri sjónarmið hafa frá upphafi verið mun veikari í þessum flokkum heldur en Framsóknarflokknum.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.