Tíminn - 03.12.1986, Blaðsíða 13

Tíminn 13
Miðvikudagur 3.desember 1986
SAMTI'NINGUR
■I

iiiiimiiiiiiiiiii
Ingólfur Davíösson:
Hagalagðar (þriöja grein)
„Fann Magnús nokkuð?“
Stórbóndinn og kaupmaðurinn
Magnús Sigurðsson bjó á Grund í
Eyjafirði frá 1874 og fram um 1916.
Hann var framkvæmdamaður mikill
og útsjónarsamur. Lét reisa Grund-
arkirkju, en hún var vígð haustið
1905 og þótti einhver fegursta kirkja
landsins. Magnús varð snemma vel
efnum búinn, enda ráðdeildarsamur
í besta lagi. Gengu af honum margar
sögur og ein á þessa leið:
Það var verið að grafa fyrir grunni
á Grund og undir kvöld var komið
niður á hellu allmikla, sem tafsamt
reyndist að koma upp. Magnús bað
menn að hætta starfi og koma heim
til kvöldverðar, hellan gæti beðið til
morguns. Þegar verkamenn komu
að gryfjunni um morguninn, virtist
sumum sem hreyft hefði verið við
hellunni frá kvöldinu áður. Hellan
náðist fljótlega upp og fannst ekkert
merkilegt við gröftinn. En sögur
komust á kreik um að Magnús
mundi hafa velt hellunni til um nóttina
og fundið fjársjóð undir henni! Væri
það upphaf auðs hans.
Getið var til, að sjóðurinn væri frá
dögum Grundar-Helgu, scm bjó á
Grund með manni sínum 1350-1385
og var mikil höfðingskona. Hún lét,
að bónda sínum fjarverandi, taka af
lífi Smið hirðstjóra og Jón skráveifu,
er þar voru á ferð með óaldarflokk
árið 1361.
II. Freistingin var mikil!
Gestur kom á bæ og baðst gisting-
ar. Bóndi var ekki hcima, hann var
sjómaður og oft fjarverandi vikum
saman. Vel var tekið móti gestinum,
sem hafði frá mörgu að segja. Voru
gestir eins konar fréttablöð fyrri
tíma. Þeim varð tíðlitið hvoru til
annars gestinum og húsfreyju um
kvöldið og fór vel á með þeim.
Gestur kvaðst þurfa eldsnemma á
fætur að morgni því hann vildi leggja
nemma á hlíðina. Húsfreyja sagði
að kaffi skyldi hann þó hafa áður en
hann færi á stað. Hún bakaði pönnu-
kökur um kvöldið og lét þær á disk
á hillu yfir rúmi sínu. Gestinum var
vísað til sængur gegnt rúmi hús-
freyju, en allt fólkið svaf í baðstof-
unni eins og þá var venja. Nú var
slökkt á lýsislampanum og sofnuðu
allir brátt nema gesturinn og konan,
þeim var eitthvað órótt. Loks stend-
ur gesturinn upp og læðist yfir að
rúmi húsfreyju sem beið í ofvæni.
Gesturinn hallar sér yfir rúm hennar,
seilist upp á hilluna, tekur pönnu-
kökudiskinn og læðist með hann í
ból sitt!
Sagt var að húsfreyja hefði kvatt
gestinn heldur þurrlega um morgun-
inn!
III. Mælt mál á Hornströnd-
um um aldamótin
Eyfirskir hákarlamenn áttu
talsverð viðskipti við Hornstrend-
inga og létu vel af þeim kaupskap,
en þótti heimamenn stundum æði
sérkennilcgir í orðum. Hákarlamað-
ur ætlaði upp á loft á einum bænum
og gengur að stiganum, en þá kallaði
heimasætan á eftir honum: „Varaðu
þig maður minn, það er sleipt í
krákunni“. Hann varð ókvæða við,
en að ófyrirsynju, hann skildi bara
ekki mállýskuna. Á öðrum bæ var
rætt um fannkyngi og ófærð og segir
bóndi mjög erfitt núna að „draga
krákuna á hárunum". Skiljið þið
orðtökin hornstrensku?
IV. Þörfin var brýn
Skólapiltar á Möðruvöllum áttu
oft í glettingum. Til dæmis stríddi
Árni fiðlari oft Gústa sjómanni
meinlega. Árni gat leikið jafnvel á
einn streng í fiðlu sinni og sá næst-
besti á þrjá. Árni var tóbaksmaður
mikill og leið illa tóbakslausum, en
vissi að Gústi átti tóbak. Fer nú
bónarveg að honum og kvaðst
skyldu borga vel tóbaksbita. Veður
var gott, skólapiltar stóðu úti og
voru að leika sér að því að kenna
hundi ýmsar kúnstir. Gústi lét Árna
ganga lengi eftir sér en segir loks að
hann geti fengið væna tóbakstölu ef
hann vildi kyssa á rassinn á hundin-
um að piltum ásjáandi! Árni gekk að
þessum skilmálum og fékk tóbakið.
Sagt var að hann hefði stundum
tuggið fóðrið á tóbaksyasa sínum.
V. Þær voru mjólkurlegar
stóru kindurnar á
Möðruvöllum
Kona Hjaltalíns skólameistara var
af tignum ættum, alin upp í Reykja-
vík, barst á í klæðaburði, lék á
píanó, hið eina í sveitinni, og var
hofmannleg í framgöngu, en sam-
lagaðist lítt sveitasiðum og búskap-
arháttum. „Fallegt er undir þúsund
kvíaám, þær hljóta að mjólka vel“
varð henni að orði er hún sá nokkra
hrúta nærri kvíunum. Hjaltalín svar-
aði á ensku!
VI. Hjaltalín og bibllan
Hjaltalín hóf jafnan kennslustund
með því að lesa valdan kafla úr
ritningunni, en þá helgu bók geymdi
hann í skúffu í kennaraborðinu.
Einn morgun var han óvenjulengi að
taka fram biblíuna, sat álútur yfir
borðinu með hendurnar í hvarfi og
roðnaði á svip. Dregur síðan upp
biblíuna og les eins og hann var
vanur. En svo var mál með vexti að
einhverjir gaurar höfðu saumað
striga utan um bókina.en Hjaltalín
tókst að rífa hann, án þess að
nemendur sæju.
VII. Ég horfi yfir hégómann
Stefán kennari var áhugasantur á
mörgum sviðum auk grasafræðinn-
ar. Vildi m.a. gera nemendur
mannborlega og frjálsa í framgöngu.
Einu sinni var hann með hóp nem-
enda, rétt hjá skólanum, við æfingar
af fyrrnefndu tagi og var glatt á
hjalla. Hjaltarín horfði á úr loft-
glugga. Stcfán sér hann og segir:
Líst þér ekki vel á þetta hjá okkur?
„Ég horfi yfir hégómann," svaraði
Hjaltalín. Þá rann Stefáni í skap, og
hljóp inn.
VIII. Hvort er betra?
Haugaríi cr versta illgresi á ís-
landi, en einstaka menn eta óvin
sinn arfann og sumir telja hann
hollan við magakvillum o.ll. Nú er
arfa eytt mcð lyfjum en man ég þá
tíð þegar kvenfólk og unglingar voru
látnir krjúpa á lepp í görðununt og
reyta arfa, stundum í rigningartíð og
þótti þetta hundleiðinlegt verk.
Á stórbýli einu á vestanverðu
landinu var mikið stri'ð við arfann og
tímdi bóndi varla að taka fólk frá
heyskap til að reyta hann, en garð-
arnir voru stórir. Nú bar svo við, að
nokkrar fínar frúr úr höfuðstaðnum
komu í heimsókn og gistu nokkrar
nætur. Frúrnar höfðu heyrt að fcrsk-
ur arfi væri hollur og fóru sumar
þeirra út í garð að ná arfa til neyslu,
þær söxuðu hann saman við skyr.
Þetta fréttu gárungarnir í grennd-
inni, þeir koma til bónda alvarlegir
í bragði og segja arfavandamál hans
farsællega leyst. Hann skuli bara
hýsa frúrnar sem lengst. Það humm-
aði í bónda, en svo hrökk upp úr
honum: „Nei, þá vil ég heldur
arfann“. Getið skal þess, aðundirrit-
aður hefur fengið arfa, fínsaxaðan
ofan á smurt brauð, á myndarheimili
á Austurlandi.
Mynd sýnir stórbýlið Grund.
Kirkjuna gaf Magnús söfnuðinum,
en bændur lögðu fram vinnu við
timburflutningana frá Akureyri fram
að Grund. Kirkjan var bændakirkja
og hvíidi sú skylda á kirkju- og
jarðareiganda að kosta smíðina.
Orgel í kirkjuna gaf Magnús síðar
og kostaði það álíka og til var í
kirkjusjóði er Magnús hóf bygging-
una.
AÐUTAN ...... ..I.. ..
Boðskapur til þjóða og
þjóðþinga um heim ailan
Nýlega sendi sovéska þingið ávarp
til þjóðþinga og þjóða heims, þar
sem komu fram ákveðnar tillögur,
sem beinast að því að draga úr
spennu á alþjóðavettvangi.
Með það í huga að söguleg örlög
allra ríkja og þjóða eru sameiginleg,
og í ljósi þeirrar hættu sem yfir vofir
á kjarnorkuhelför og þeirrar brýnu
nauðsynjar að koma í veg fyrir hana,
telur Æðsta ráð Sovétríkjanna nauð-
synlegt að ávarpa öll þjóðþing og
allar þjóðir heimsins.
Leiðtogafundur Sovétríkjanna og
Bandaríkjanna í Reykjavík markaði
efnislega nýtt stig í því að skapa
heim án kjarnorkuvopna. Við vitum
nú: Það er hægt að útrýma öllum
kjarnorkuvopnum, og það nú á
æviskeiði þessarar kynslóðar.
Það var með þetta fyrir augum
sem land okkar lagði fram hina
djörfu en viðráðanlegu áætlun sfna.
Sovétríkin leggja til að strategísk-
um sóknarvopnum Sovétríkjanna og
Bandaríkjanna verði fækkað um
50% á fimm árum. Á næstu fimm
árum þaráeftir, þaðeraðsegja 1996
yrði öllum slíkum vopnum sem eftir
stæðu, búið að útrýma.
Við leggjum til að Sovétríkin og
Bandaríkin skuldbindi sig til að nota
sér ekki rétt sinn til að fella úr gildi
samninginn frá 1972 um takmörkun
gagneldflaugakerfa - sá samningur
er án tímatakmarka - í næstu 10 ár,
og fari stranglega eftir öllum ákvæð-
um hans. Við erum á móti Geim-
varnaráætluninni og við viljum
styrkja ABM-samninginn.
Við leggjum að lokum til að
Sovétríkin og Bandaríkin setjist að
samningaborði um algera stöðvun
tilrauna með kjarnorkuvopn.
Hugmynd okkar er að öll þessi
róttæka kjarnorkuafvopnun, sem
Sovétríkin leggja til, fari fram undir
ströngu eftirliti, þar á meðal alþjóð-
legu eftirliti á staðnum.
Þessar róttæku tillögur sem upp
eru taldar hér að framan, móta einn
heilstæðan pakka. í pakkanum er
jafnvægi milli hagsmuna og tilslak-
ana, jafnvægi í að nema burt sameig-
inlegt áhyggjuefni okkar, í að
varðveita öryggishagsmuni okkar
sem eru innbyrðis tengdir.
Reykjavíkurfundurinn vakti ekki
aðeins vonir. Hann færði einnig
fram í dagsljósið ertiðleikana sem
mæta manni á leiðinni til kjarnorku-
vopnalausrar veraldar. Sú niður-
staða sem verulegur hluti almenn-
ings í heiminum hefur komist að, að
Stjörnustríðsáætlun Bandaríkjanna,
hin svokallaða SDl-áætlun, hafi ver-
ið það sem samkomulag í Reykjavík
strandaði á, er algerlega rétt niður-
staða. Það kom greinilega fram í
Reykjavík. Stjörnustríðsáætlunin er
tilraun til að ná hernaðaryfirburð-
um, til að finna leiðir til að heyja
kjarnorkustríð og vinna það.
Söguleg reynsla sannar að Sovét-
ríkin hafa alltaf fundið hæfilegt
andsvar við öllu sem ógnað hefur
öryggi þeira. Það munu þau einnig
gera í framtíðinni. Sovétríkin hafa
næga vitsmunalega, tæknilega, vís-
indalega og iðnaðarlega möguleika
til þess.
En Æðsta ráð Sovétríkjanna gerir
sér þess fulla grein, að þróun geim-
vopna, með vígbúnaðarkapphlaupi
sem er afskaplega dýrt og sérstak-
lega hættulegt svið, sviftir stjórn-
málamennina möguleikanum á að
hafa hönd í bagga með atburðarás-
inni. Tæknilegur galli, eða mistök,
bilun í tölvu geta komið af stað
óafturkallanlegum hörmungum.
Engum má leyfast og loka dyrun-
um að kjarnorkuvopnalausri framtíð
sem opnaðar voru í Reykjavík.
Æðsta ráð Sovétríkjanna lýsir því
einróma yfir að Sovétríkin draga
enga tillögu til baka sem lögð var
fram í Reykjavík og miðar að því að
útrýma öllum kerfum kjarnorkuvíg-
búnaðar. Sovéska sendinefndin í
Genfarviðræðunum hefur fyrirmæli
um að framfylgja þessum tillögum
öllum í heild.
Æðsta ráð Sovétríkjanna leggur
áherslu á að einhliða stöðvun Sovét-
ríkjanna á öllum tilraunum með
kjarnorkuvopn, sem lýst var yfir
fyrir meira en 15 mánuðum, er enn
í gildi. Enn er tfmi þangað til 1.
janúar 1987, fyrir Bandaríkin til að
hlýða nú að lokum á rödd skynsem-
innar, og verða við kröfum hundraða
milljóna fólks um heim allan, sem
krefst þess að stöðvaðar verði til-
raunir með kjarnorkuvopn. í því
tilfelli myndu Sovétríkin heldur ekki
hefja að nýju kjarnorkusprengingar.
Þar með væri stigið stórt skref í átt
til kjarnorkuafvopnunar.
(Frá sovésku fréttastofunni APN)