Tíminn - 18.11.1987, Blaðsíða 14

14 Tíminn
Miðvikudagur 18. nóvember 1987
Ávarp Halldórs Ásgrímssonar, sjávarútvegsráðherra, við setningu Fiskiþings
Nauðsyn að vinna sem
mest verðmæti úr
takmörkuðum afla
Fiskveiðistefnan
Fiskiþing er nú haldið um þær
mundir er endurskoðun fiskveiði-
stefnunnar stendur sem hæst. Drög
að frumvarpi um stjórn fiskveiða
hafa verið til umfjöllunar hjá þing-
flokkum og hagsmunaaðilum síð-
ustu tvær víkur. Þannig hefur fisk-
veiðistefnan verið til umræðu á
aðalfundi Landssambands ís-
lenskra útvegsmanna, formanna-
ráðstefnu Sjómannasambandsins,
þingi Verkamannasambandsins og
aðalfundi Landssambands smábáta-
eigenda. Frumvarp um þetta efni
verður á næstunni lagt fyrir Alþingi
og vcrður að hljóta endanlega
afgreiðslu þaðan fyrir jól, þannig
að ný lög um stjórn fiskveiða geti
tekið gildi frá áramótum.
Allgóð samstaða virðist ríkja
um að við mótun fiskveiðistefnu
næstu ára skuli byggja á þeim
grundvelli sem lagður hefur verið
á undanförnum árum. Eitt mikil-
vægasta nýmæli í frumvarps-
drögunum er tillaga um að fisk-
veiðistefnan verði mörkuð til lengri
tíma en áður, þ.e. fjögurra ára í
stað tveggja. Með því er stuðlað að
auðveldari rekstri fyrirtækja í sjá-
varútvegi og auknum stöðugleika
þjóðarbúsins í heild. Um þetta
atriði er góð eining, sem er mikil
breyting frá því sem hefur verið.
Er það merki þess að meiri festu sé
að vænta í fiskveiðistjórnun í fram-
tíðinni. í umræðum á síðustu mán-
uðum hafa komið fram
raddir um nýja skipan mála við
úthlutun aflakvóta, fyrst og fremst
að úthluta beri kvótanum eða hluta
hans til vinnslustöðva. Þessar hug-
myndir hafa ekki orðið ofan á en
ýmsir þeir aðilar sem þeim héldu á
lofti leggja þó áherslu á að ná
markmiðum sínum eftir öðrum
leiðum.
Margvísleg vandamál þarf að
leysa enda þótt byggt sé á þeim
grunni við mótun fiskveiðistefnu
sem lagður hefur verið sl. 4 ár.
Hagsmunaaðilar þurfa að taka
gagnkvæmt tillit hver til annars ef
málið á að fá farsælan endi.
Varðandi útflutning á ferskum
fiski eru uppi ýmsar skoðanir.
Menn verða í þessum efnum að
gæta þess að nauðsynlegt er að
draga úr þorskafla. Því verður að
svara þeirri spurningu á hverjum
sú takmörkun eigi fyrst og fremst
að bitna. Eðlilegt verður að telja
að hún komi frekar niður á útflutn-
ingi á ferskum fiski en þeim afla
sem fer í vinnslu innanlands. í
þjóðhagsáætlun er gert ráð fyrir að
verðmæti sjávarafurðaframleislu á
árinu 1988 verði svipað og í ár.
Með minnkandi afla verður þessu
marki ekki náð á annan hátt en
með aukinni verðmætasköpun
innanlands. Einnig er líklegt að sú
mikla spenna sem verið hefur hér
á vinnumarkaði muni slakna á
næsta ári og því verði auðveldara
að fá fólk til starfa í fiskvinnslu en
verið hefur.
Mikil uppgrip hafa verið í úthafs-
rækjuveiðum á síðustu árum. Hafa
margir ætlað að sækja þangað auk-
inn afla. Að undanförnu hefur
komið í ljós að afrakstursgeta
stofnsins stendur ekki undir öllum
þeim væntingum sem menn hafa
bundið við þessar veiðar. Því mið-
ur er óhjákvæmilegt að ýmsir sem
treyst hafa á aukinn djúprækjuafla
verði fyrir verulegum vonbrigðum.
Við stöndum nú frammi fyrir því,
að taka á vandanum strax og skipta
þessum aflaréttindum á milli aðila
eða grípa til almennra sóknartak-
markana og bíða þess að það komi
í ljós hverjir verði verst úti. Heild-
arkostnaður við að ná í takmarkað-
an afla verður mun meiri ef beitt er
almennum sóknartakmörkunum
enda yrðu þá litlir möguleikar til
að koma við hagræðingu og skipu-
lagningu í rekstri. Með því að
takast ekki strax á við þann vanda
að úthluta tilteknum veiðiheimild-
um í djúprækju er verið að skjóta
málinu á frest. Erfiðara verður þá
að finna lausn síðar. Ráðuneytið
hefur lagt fram tillögur um skipt-
ingu heimilda til úthafsrækjuveiða.
Tillögurnar ættu tvímælalaust að
geta orðið grundvöllur að lausn
þessa máls.
Grundvallarbreytingar í
sjávarútvegi
Á sínum tíma var nauðsynlegt
að hafa möguleika sóknarmarks-
kipa við botnfiskveiðar rúma.
Ýmsir höfðu rýra aflareynslu á
viðmiðunarárunum. Þeir þurftu að
fá möguleika til að sýna getu sína
og bæta aflamark sitt. Þessari sam-
keppni er hins vegar ekki hægt að
halda áfram í sama mæli sérstak-
lega með hliðsjón af fyrirsjáanleg-
um samdrætti í heildarafla. Það
mun vissulega koma við marga
sem hafa verið með væntingar
vegna sóknarmarksins og reitt sig
á að þeir gætu með því sótt aukinn
afla. í síðustu viku rituðu 32 alþing-
ismenn Ráðgjafanefnd um mótun
fiskveiðistefnu bréf og fóru þess á
leit við nefndina að afnumin yrðu
ákvæði um skiptingu landsins í tvö
veiðisvæði við ákvörðun þorsk-
aflahámarks togara. Mér finnst
þessi tilskrif afar sérkennileg. Ráð-
gjafanefndin er umræðuvettvangur
stjórnmálamanna og hagsmunaað-
ila um mótun fiskveiðistefnu.
Nefndin hefur engin völd og er
einungis ráðgefandi. Það er Al-
þingi sjálft sem hefur endanlegt
ákvörðunarvald um mótun fisk-
veiðistefnunnar. Þingmenn geta að
sjálfsögðu við meðferð málsins á
Alþingi komið sínum sjónarmiðum
á framfæri og haft áhrif á niður-
stöðuna. Umræður um mishátt
meðalþorskaflahámark togara
á suður- og norðsvæði hafa komið
upp á hverju hausti síðan kvótak-
erfið var innleitt. Togarar af Suður-
og Vesturlandi hafa jafnan beint
sókn sinni mikið í karfa, enda
liggja karfamiðin vel við útgerð frá
þessum landshlutum. Togarar af
Vestfjörðum, Norðurlandi og Aus-
turlandi hafa á hinn bóginn byggt
sínar veiðar í meira mæli á þorskin-
um. Þetta mismunandi sóknarm-
ynstur kemur mjög glögglega fram
í meðalafla togara á svokölluðum
viðmiðunarárum, en afli á þeim
árum var lagður til grundvallar
veiðiheimildum í kvótakerfinu. Á
síðustu fjórum árum hefur munur
þorskaflahámarksins minnkað
verulega en þó munar enn nokkru.
í hugmyndum Sjávarútvegsráðun-
eytisins um endurskoðun á sókn-
armarksákvæðum er gert ráð fyrir
að þessi munur haldist. Þar er hins
vegar einnig gert ráð fyrir að upp
verði tekið hámark á karfaafla
sóknarmarkstogara. f tillögunum
felst að karfaaflahámark verði
hærra fyrir togara af Suður- og
Vesturlandi en hinna, þannig að
samanlögð hámörk karfa ogþorsks
verði jafngild fyrir togara á báðum
svæðum. Með þessu verður að
telja að jöfnuði sé komið á milli
svæðanna án þess að hefðbundnu
sóknarmynstri sé raskað. Við verð-
um að taka mið af þeim veiðivenj-
um sem tíðkast hafa í Iandinu og
leita fordómalaust leiða til að sætta
mismunandi sjónarmið í þessu
efni. Það þjónar ekki hagsmunum
neins að stofna til átaka milli
landshluta við mótun fiskveiði-
stefnunnar.
í frumvarpinu eru gerðar tillögur
um stjórn á veiðum smábáta, sem
fela í sér að allir bátar undir 10
tonnum verða að lúta aflahá-
marki og að takmarkanir eru settar
á smíði og innflutning báta yfir 6
tonnum. Fjölgun báta undir 10
tonnum og aukning veiða þeirra er
að miklu leyti afleiðing af því
misræmi sem verið hefur í núgild-
andi reglum milli þessara báta og
hinna sem stærri eru. Reglur hafa
stuðlað að misvægi sem verður að
takast á við. Þótt ýmislegt megi
lagfæra í þeim hugmyndum sem
fram hafa komið er ekki hægt að
búa við óbreytt ástand.
Miklar breytingar hafa orðið í
sjávarútvegi ásíðustu árum. Sumar
þessara breytinga eru vegna
breyttra reglna um stjórn fiskveiða
og annarra afskipta hins opinbera.
Á öðrum sviðum er um að ræða
tækniþróun og breytta viðskipta-
hætti. Flutningatækni fleygir mjög
fram, bæði til sjós og lands, þannig
að útflutningur á óunnum fiski í
stórum stíl er nú mögulegur. Hátt
verð mun ætíð fást fyrir ferskan
fisk í hæsta gæðaflokki. Sá markað-
ur mun þó aldrei geta tekið við
nema litlum hluta afla okkar.
Frysting er í raun fyrst og fremst
geymsluaðferð, sem gerir það
mögulegt að koma sjávarafurðum
óskemmdum á fjarlæga markaði.
Ef hægt er að koma sjávarafla á
markað í vaxandi mæli, án frysting-
ar sem millistigs og jafnframt á
hærra verði, þá hlýtur það að
teljast jákvæð þróun fyrir þjóðar-
búið. Slík viðskipti eru þó ekki
fyrirsjáanleg í stórum stíl fyrr en
stórfelldur útflutningur með flug-
vélum verður hagkvæmur eða ný
tækni við geymslu verður tekin í
notkun. Við verðum því aðfylgjast
vel með nýjustu þróun í geymslu-
og flutningatækni. Öðru máli gegn-
ir um útflutning á óunnum ísfiski.
Þrátt fyrir að gott verð fáist oft á
tíðum fyrir slíkan fisk er Ijóst að
hagur útgerðar og sjómanna fer
þar ekki ætíð saman við hag heild-
arinnar. Hluti af þeim fiski fer til
vinnslu og frystingar í samkeppnis-
löndum okkar, einkum í Bretlandi.
Menn hafa bent á að með því móti
sjáum við samkeppnisaðilum okk-
ar fyrir hráefni og gerum þeim
kleift að keppa við útflutning unn-
inna sjávarafurða frá íslandi. Við
hljótum að stefna að því að sem
mest verðmæti fáist fyrir sjávarafla
okkar. Útflutningur ísfisks má ekki
leiða til atvinnuskerðingar land-
verkafólks eða tekjumissis fyrir
þjóðarbúið.
Á undanförnum árum hefur
mönnum orðið ljósari nauðsyn
þess að vinna sem mest verðmæti
úr takmörkuðum afla. Afkoma
sjávarútvegsins og þar með þjóðar-
búsins byggist því ekki einungis á
veiðistjórnun heldur einnig - og
ekki síst - á markaðsstjórnun.
Fiskseljendur geta að sjálfsögðu
ekki gengið fram hjá hagsmunum
fiskvinnslunnar. Á síðustu misser-
um hefur iðulega komið í ljós, að
of mikið framboð inn á ferskfisk-
markaði leiðir til verðfalls. Haldi
ferskfiskframboð á Evrópumark-
aði enn áfram að aukast leiðir það
líklega til lækkandi meðalverðs og
hugsanlega að lokum til verðhruns.
Hvað ætla þeir þá að gera sem
vildu ná stundarhagnaði á þessum
mörkuðum? Hvað gerðu mennirn-
ir, sem vildu ná stundarhagnaði í
skreiðarsölunni á sínum tíma, þeg-
ar skreiðarmarkaðurinn í Nígeríu
hrundi? Vildu þeir þá ekki komast
inn á markaðinn í Bandaríkjun-
um? Þá varð einmitt birgðasöfnun
á frystum fiskafurðum sem leiddi
til verðfalls á þeim markaði.
Þessi dæmi sýna glögglega, að
við veiðistjórnun og ráðstöfun afla,
verður að taka fullt tillit til
markaðsaðstæðna með það að leið-
arljósi að fá sem hæst verð fyrir
sjávarafurðir okkar þegar til lengri
tíma er litið. Með framsækinni
markaðsstefnu getum við haft mik-
il áhrif á skilaverð til fiskseljenda
og því er hér ekki síður um þeirra
hagsmunamál að ræða.
Verðjöfnunarsjóður fiskiðnað-
arins var stofnaður árið 1969 og
hefur það hlutverk að draga úr
áhrifum verðsveiflna er verða
kunna á afurðum fiskiðnaðarins.
Sveiflujöfnun af þessu tagi er mikil-
væg. Þau markmið sem lögin settu
starfsemi sjóðsins í upphafi eru
enn í fullu gildi. Meirihluti
nefndar, er endurskoðaði sjóða-
kerfi sjávarútvegsins, komst að
þeirri niðurstöðu haustið 1986, að
sjóðurinn hefði yfirleitt þjónað því
hlutverki sem honum var ætlað að
gegna og að hann gæti einnig
framvegis gert gagn með því að
draga úr sveiflum í afkomu. Hinu
er ekki að neita að núverandi
skipulag er nokkuð þungt í vöfum,
ekki síst í þeim greinum, sem fjöldi
útflytjenda er mikill. Áhrif sjóðsins
á fiskverð eru heldur ekki augljós
þegar ekkert lágmarksverð er
ákveðið. Hvað sem því líður er
erfitt að halda uppi starfsemi sjóðs-
ins á grundvelli núverandi skipu-
lags þegar meirihluti hagsmunaað-
ila í greininni er andvígur honum.
I ljósi þessa er nauðsynlegt að fram
fari endurmat á starfsemi hans og
verði þá sérstaklega kannað hvort
unnt sé að ná upphaflegum mark-
miðum hans með öðrum hætti en
núgildandi lög kveða á um. Þar
kemur margt til greina svo sem
sjóðsmyndun bundin einstökum
fyrirtækjum. Þessar hugmyndir
þurfa þó nánari umfjöllun á næst-
unni áður en gripið verður til
róttækra breytinga.
Síðustu misserin hefur mikið
umrót verið í verðlagningu fersk-
fisks hér innanlands. í fyrravetur
voru sett lög um uppboðsmarkað
fyrir sjávarafla. Gilda lögin í þrjú
ár f tilraunaskyni. Uppboðs-
markaðir hafa verið settir á stofn í
Reykjavík. Hafnarfirði, á Suður-
nesjum og Akureyri. Hefur verð-
lag á þessum mörkuðum verið
mjög hátt og er óhugsandi að sala
á svo litlu magni geti verið leiðandi
fyrir alla aðra verðlagningu. 1
starfsáætlun ríkisstjórnarinnar er
kveðið á um að undirbúnar skuli
reglur til frambúðar um starfsemi
fiskmarkaða til að taka við þegar
gildistíma núverandi laga lýkur.
Uppboðsmarkaðir fyrir ferskan
fisk er mjög róttæk nýjung. Áhrif
þeirra eru alls ekki að fullu komin
í ljós. Má þar nefna áhrif markað-
anna á útflutning ísfisks, byggða-
þróun, þróun fiskvinnslu, fiskverð
o.fl. Telja verður rétt að fá lengri
reynslu af starfsemi markaðanna
áður en mötaðar verða reglur um
framtíðarskipan þessara mála. Lög
um Verðlagsráð sjávarútvegsins
gefa möguleika á því að ráðið
ákveði frjálst fiskverð. Til þess
þarf þó hverju sinni samkomulag
allra aðila í ráðinu. í starfsáætlun
ríkisstjórnarinnar er kveðið á um
að stefna skuli að lagabreytingum
um þetta efni, þannig að gefa megi
fiskverð frjálst með yfirnefndar-
ákvörðun ef ekki næst um það
samkomulag í ráðinu sjálfu. f vor
var verð á bolfiski í fyrsta skipti
gefið frjálst og hefur reynsla smátt
og smátt fengist af því fyrirkomu-
lagi. Ávallt mátti búast við miklum
byrjunarörðugleikum samfara
þessari breytingu. Þeir hafa þó
orðið meiri en menn gerðu ráð
fyrir og hefur það leitt til þess að
meiri hluti aðila í Verðlagsráði
telur nú rétt að taka á ný upp
ákvörðun lágmarksverðs. Eflaust
hefði mátt undirbúa breytingarnar
betur og virðist hafa skort þolin-
mæði og samningslipurð. í ljósi
nýfenginnar reynslu verður að fara
fram umræða um hvort endur-
skoða þurfi fyrirætlanir ríkisstjórn-
arinnar í þessu efni.
Þær breytingar sem hafa orðið í
sjávarútvegi hafa leitt til aukinnar
verðmætasköpunar og vöruþróun-
ar. Aukið athafnafrelsi leiðiróneit-
anlega til litríkara atvinnulífs en
ekki ætíð til hámarkshagkvæmni.
Þannig hefur t.d. í kjölfar upp-
boðsmarkaða á físki fjölgað smá-