Tíminn - 18.11.1987, Blaðsíða 15

Miðvikudagur 18. nóvember 1987
Tíminn 15
um sjálfstæðum fiskverkendum á
höfuðborgarsvæðinu. Vafasamt er
að slík starfsemi sé þjóðhagslega
hagkvæm eða æskileg. Pað sem
hefur skilað mestum árangri er þó
án efa aflakvótakerfið, sem sparar
milljarða í rekstrarkostnað og
óþarfa fjárfestingu við að ná tak-
mörkuðum heildarafla. Ef við ber-
um gæfu til að halda áfram á þeirri
braut, er ég sannfærður um að
hagkvæmni í veiðum mun aukast
enn meir, og svigrúm skapast fyrir
aðrar breytingar í vinnslu og við-
skiptum með sjávarfang.
Menntun, rannsóknir o.fl.
Eins og drepið hefur verið á hér
á þessum vettvangi áður hefur
lengi ríkt tómlæti um menntunar-
mál í sjávarútvegi. Af þeim ástæð-
um var skipuð nefnd á vegum
menntamálaráðherra og sjávarút-
vegsráðherra árið 1986 sem gera
skyldi tillögur um sameiningu
Stýrimannaskólans, Vélskólans og
Fiskvinnsluskólans í einn sjávarút-
vegsskóla. Sjávarútvegsráðuneytið
mun leggja áherslu á að þessu
starfi verið haldið áfram í sam-
vinnu við Menntamálaráðuneytið.
Það er umhugsunarefni að á sama
tíma og óheimilt er að skera hár
eða tengja rafljós nema hafa tilskil-
in próf og réttindi, eru engar
faglegar lágmarkskröfur gerðar til
flestra þeirra sem starfa við fisk-
vinnslu, sem er þó okkar undir-
stöðuatvinnuvegur. Fyrir tveimur
árum var Starfsfræðslunefnd fisk-
vinnslunnar komið á fót. Skyldi
hún annast eftirmenntunamám-
skeið fyrirfiskvinnslufólk, sem leitt
gætu til launahækkunar og meira
atvinnuöryggis. Nú hafa yfir þrjú
þúsund manns lokið þessum nám-
| skeiðum. Verkamannasambandið
j telur að þau hafi haft mikla þýð-
ingu fyrir fiskvinnslufólk og Vinnu-
veitendasambandið hefur látið í
ljós að þau hafi leitt til framleiðni-
aukningar. í haust var tekið upp
það nýmæli að skipuleggja og halda
sérstök námskeið fyrir verkstjóra í
fiskvinnslu og hafa fyrstu tvö nám-
skeiðin þegar verið haldin. Endur-
menntunarmálin verða ekki rekin
til lengdar með þessum hætti. Þau
þurfa að skipa veglegan sess í
væntanlegum sjávarútvegsskóla.
Rannsóknir á ástandi fiskstofna
eru án efa hornsteinn fiskveiði-
stefnunnar. Þrátt fyrir ágreining
um aðferðir við stjórn fiskveiða
eru flestir sammála því að taka beri
fullt tillit til ráðlegginga Hafrann-
sóknastofnunar um hámarksafla.
Fullyrða má að möguleikar vís-
indamanna okkar til að meta af
nákvæmni ástand sjávar og fisk-
stofna eru nú meiri en áður.
Undanfarið hafa atvinnuvegimir í
vaxandi mæli borið kostnað af
hagnýtum rannsóknum. Rekstur
Hafrannsóknastofnunar er lang-
stærsti kostnaðarliður á fjárlögum
á sviði Sjávarútvegsráðuneytisins.
Skipulag þessara rannsókna og
fjármögnun skiptir því miklu máli.
Sú spurning hlýtur að vakna hvort
sjávarútvegurinn eigi ekki að
leggja fram fé til aukinna rann-
sókna, þannig að tryggt verði að
við séum í fremstu röð á sviði
sjávarrannsókna. Verulegt fjár-
magn vantar til að svo geti talist.
Fyrirkomulag þeirra greiðslna hlýt-
ur þó að verða með öðmm hætti í
sjávarútvegi en öðrum atvinnu-
greinum, enda beinast rannsókn-
irnar að sameiginlegri auðlind og
því sjaldnast hægt að benda á að
þær nýtist einu fyrirtæki öðrum
fremur.
Mengun hafsins af olíu, msli og
geislavirkum efnum er vaxandi
vandamál. Nýleg frétt í sjónvarpi
um plastúrgang á fjömm sýndi á
sláandi hátt að við erum langt frá
því að vera til fyrirmyndar varð-
andi losun sorps frá fiskiskipum.
Dauði Eystrasaltsins og síhrakandi
ástand lífríkis í Norðursjó eru víti
til varnaðar. Við höfum sérstöðu
sem mun e.t.v. leiða til hækkandi
verðs á íslenskum sjávarafurðum
ef við höldum vöku okkar. Á
nýafstöðnum fundi sjávarútvegs-
ráðherra Norðurlandanna var sam-
þykkt ályktun um mengun sjávar.
Ráðherrarnir lýstu þar áhyggjum
yfir mengun hafsins sem m.a. or-
sakast af afrennsli hættulegra efna,
úrgangi sem er hent og brennslu
úrgangsefna á hafi úti. Ennfremur
er lagt hart að breskum stjórnvöld-
um að hætta við áætlun um endur-
vinnslustöð fyrir kjarnorkuúrgang
í Dounreay í Skotlandi og verður
því komið formlega á framfæri.
Sérstök ástæða er til að fylgjast
mjög vandlega með þróun mála í
Dounreay af hálfu íslenskra stjórn-
valda. Það er sláandi staðreynd að
fjarlægð til íslands frá væntanlegri
endurvinnslustöð er mun minni en
til flestra þeirra ríkja er losna vilja
við kjarnorkuúrgang í fyrirhugaða
stöð.
Nýjar greinar og
fullnýting afla
Oft eru erfiðleikar uppspretta
nýjunga ogframfara. Þegarþrengir
að hefðbundinni starfsemi eru
menn neyddir til að leita nýrra
úrræða. Þannig er Ijóst að veiðitak-
markanir síðustu ára hafa beint og
óbeint stuðlað að auknum gæðum1
og ýmsum nýjungum í sjávarút-
vegi. Hvarf síldarinnar leiddi til
loðnuveiða í upphafi síðasta ára-
tugar. Takmarkanir á þorskveiði
urðu hvatning til meiri karfa- og
ufsaveiði. Á síðustu árum hefur
kvótakerfið augljóslega beint
mörgum í úthafsrækjuveiðar. Enn-
fremur eru hörpudisk- og lang lúru-
veiðar og nú síðast veiðar á kúfiski
og gulllaxi tilkomnar af svipuðum
ástæðum. Nú fara fram athygl-
isverðar tilraunaveiðar og tilrauna-
sala á beitukóngi, ígulkerjum og
sæbjúgum og lofa allar þessar til-
raunir góðu. Með þessu móti hefur
sjávarútvegurinn haldið stöðu sinni
sem helsta uppspretta hagvaxtar
þrátt fyrir veiðitakmarkanir á okk-
ar helstu botnfisktegundum.
Áfram verður að halda af fullum
krafti við rannsóknir og tilraunir
með veiðar og vinnslu tegunda sem
ekki eru nýttar í dag. Mikilvægt er
að finna leiðir til að gera verðmæti
úr þeim úrgangi sem til fellur við
vinnslu á helstu nytjafiskum okkar.
Hér má fyrst nefna úrgang frá
frystitogurum, sem henda yfir 60%
af þyngd þess afla sem þeir draga
úr sjó, og einnig úrgang frá skel-
fiskverksmiðjum, sem er meira en
% af innvigtuðum afla. Sá hluti
aflans sem fleygt er í dag getur
orðið undirstaða mikillar verð-
mætasköpunar. Sem dæmi má
nefna að verð á lifur og lýsi hefur
hækkað mjög upp á síðkastið.
Hins vegar hefur verið vandamál
að útvega nægjanlegt hráefni fyrir
lýsis- og lifrarvinnslu. Erfitt er að
fá sjómenn til að hirða lifur. Hér
þarf að verða breyting á, því mikl-
um verðmætum er kastað á glæ. Af
þessum ástæðum hefur Sjávarút-
vegsráðuneytið nýlega falið Rann-
sóknastofnun fiskiðnaðarins að
gera hagkvæmniathugun á rekstri
sérstaks verksmiðjuskips er hefði
það hlutverk að safna lifur og
öðrum úrgangi frá skipum á miðun-
um. Ef slíkt fyrirtæki kæmist á
laggirnar mundi sá rekstur án efa
tengjast að einhverju leyti fram-
leiðslu lífefna og annarra þátta
sem stuðlað gætu að uppbyggingu
líftækniiðnaðar hér á landi. Nú
hillir undir lok samstarfsverkefnis
helstu rannsóknastofnana landsins
í líftækni. Niðurstöður virðast
benda til að mestir möguleikar séu
á sviði fiskiðnaðar, bæði hvað
snertir notkun líftæknilegra að-
ferða og vinnslu lífefna úr fiskúr-
gangi. í athugun er stofnun fyrirtæk-
is er sjái um rannsóknir, ráðgjöf og
framleiðslutilraunir í líftækni. Slík
starfsemi er án efa til þess fallin að
efla sjávarútveginn.
Fyrir næsta þing Norðurlanda-
ráðs verður af hálfu ráðherra-
nefndar ráðsins lögð fram sérstök
áætlun um samstarf í líftækni.
íslendingar hafa lagt mikla áherslu
á málið og haft þar frumkvæði.
Hefur undirbúningur staðið í heilt
ár með þátttöku íslenskra vísinda-
manna. Áætlunin tekur til fjöl-
margra þátta vísinda og atvinnulífs
og ætti tvímælalaust að geta orðið
lyftistöng fyrir íslenskan sjávarút-
veg. Áætlað er að á næstu fimm
árum muni Norðurlandaráð leggja
tæplega 250 m.dkr. til þessa verk-
efnis og einstök ríki meira en
þrefalt hærri mótframlög. Saman-
lagt verður því varið til þessa
verkefnis fjárhæð er samsvarar ná-
lægt 6 milljörðum ísl.kr., sem sýnir
vel hve miklu fé þarf að verja til
rannsókna á nýjum sviðum ef
tryggja á árangur.
SI. vor skipað Rannsóknaráð
ríkisins starfshóp til athugunar á
tæknibreytingum í fiskiðnaði.
Starfshópurinn skilaði skýrslu sinni
i í júní sl. og í framhaldi af því
! samþykkti sextugasti fundur Rann-
sóknaráðs ríkisins áskorun til ríkis-
stjórnarinnar um átak til tækni-
framfara í fiskiðnaði. Sjávarút-
vegsráðuneytið hefur í samvinnu
við Rannsóknaráð, Rannsókna-
stofnun fiskiðnaðarins og helstu
aðila í fiskiðnaði hafið könnun á
því hvernig best megi taka til
hendinni á þessu sviði. Áhersla
hefur verið lögð á að fá fram
sjónarmið atvinnugreinarinnar,
j þannig að trvggt sé að starfið verði
| markvisst. Áhuginn og hreyfiaflið
í slíku þróunarstarfi verður að
koma frá fyrirtækjum í greininni,
j þó að stjórnvöld greiði fyrir og
samræmi aðgerðirnar.
Framtíðarþróun -
heildarsýn
í drögum að frumvarpi um stjórn
fiskveiða, sem hér liggur frammi til
umfjöllunar, er lagt til að fiskveiði-
stefnan verði mótuð til lengri tíma
en áður. Sérfræðingar telja oft
æskilegt að stefna við stjórn fisk-
veiða sé ákveðin til enn lengri tíma
eða 10-15 ára. í>á telja margir
fræðimenn að raunhæfasta lausnin
við fiskveiðistjórnun felist í að
veiðileyfi verði seld. Veiðarnar
myndu þá að þeirra mati safnast
smám saman til þeirra er útgerð
reka með mestri hagkvæmni. í
okkar fámenna landi höfum við
reynt að feta veginn milli hag-
kvæmnis- og réttlætissjónarmiða af
fyllstu varfærni. Þau sjónarmið er
liggja að baki fræðilegum ályktun-
um um þetta efni munu þó án efa
vega þyngra í framtíðinni þegar
ákvarðanir verða teknar um stjórn-
un fiskveiða.
Við stefnumótun í sjávarútvegi
verðum við að hafa heildarsýn að
leiðarljósi, þannig að takmarkaður
afli skapi þjóðarbúinu sem mest
verðmæti. f vaxandi mæli verðum
við að horfa á sjávarútveg okkar í
alþjóðlegu samhengi. Kemur þar
margt til, svo sem samningur við
nágrannaríkin um fiskstofna er
ganga milli hafsvæða, samkeppni
á erlendum mörkuðum, barátta
fyrir ótvíræðu forræði yfir auðlind-
um í lögsögu landsins, sbr. hvala-
málið, mengun hafsins og strangari
sérkröfur markaða. Hér má nefna
sem dæmi hringormamál í Þýska-
landi, ýmsar kröfur Efnahags-
bandalagsins og lagafrumvarp á
Bandaríkjaþingi um eftirlit mcð
innfluttum matvælum. Við verðum
ætíð að hafa hugfast að fenginn afli
skilar þjóðarbúinu engu fyrr en
hann er seldur. Viðskiptavinurinn
þefur alltaf síðasta orðið og getur
hafnað vörunni á hvaða forsendum
sem honum þóknast.
Á nýafstaðinni ráðstefnu á veg-
um Rannsóknaráðs ríkisins í til-
efni 50 ára afmælis Atvinnudeildar
Háskóla íslands var fjallað um
sjávarútveg undir yfirskriftinni
„Frá sjávarútvegi til sjávarbúskap-
ar“. Þótt þýðing fiskeldis vaxi með
hverju ári er óralangt frá því að
fiskeldi jafnist á við fiskveiðar á
íslandsmiðum. Fiskmiðin kringum
landið eru okkar gjöfulasta fisk-
eldisstöð. Skynsamleg veiðistjórn-
un sem tryggir að nytjafiskar fái að
vaxa í hagkvæma stærð er okkar
arðsamasta fiskeldi. Hitt er um-
hugsunarefni, hvaða áhrif aukið
framboð eldisfisks hefur á sam-
keppnisstöðu sjávarafurða á
heimsmarkaði. Markaðsverð á
ræktuðum fiski hefur verið lægra
en verð á fiski sem veiddur er með
hefðbundnum hætti. Við þurfum
ætíð að fylgjast vel með þróuninni
og nýta okkur þá miklu sérstöðu
sem við höfum til að selja ómeng-
aða gæðavöru.
Góður árangur á nýafstaðinni
sjávarútvegssýningu er dæmi um
aðra vaxandi hliðargrein við sjáv-
arútveg, sem er útflutningur á
búnaði og þekkingu. Er áformað
að sýning sem þessi verði haldin
hér reglulega á þriggja ára fresti.
Þessi árangur sýnir ljóslega að
starfsemi tengd sjávarútvegi á
mesta framtíð fyrir sér hér á landi
og getur orðið stærri þáttur at-
vinnulífsins.
Lokaorð
Sjávarútvegurinn hefur skilað al-
menningi miklum tekjuauka á
undanförnum árum. Til þess að
verða fær um það hefur greinin
þurft að ganga í gegnum miklar
breytingar. Eins og oft áður eru
gerðar miklar kröfur til þessarar
undirstöðu þjóðfélagsins. Kröfu-
gerðin má hins vegar ekki verða
svo mikil að stoðirnar bresti. Fisk-
vinnslan býr nú við taprekstur sem
sýnir best að of langt hefur verið
gengið. Við verðum því að ætlast
til að kröfum verði stillt í hóf og
sjávarútvegurinn fái starfsfrið.
Að undanförnu hefur orðið mik-
il umræða um fiskveiðistjórnunina.
Það er mjög eðlilegt að svo sé,
enda miklir hagsmunir í húfi.
Margt er sagt í hita leiksins og
ýmsum finnst að hallað sé réttu
máli. Sem sjávarútvegsráðherra
má ég að sjálfsögðu búa við það að
hlusta á alls konar fullyrðingar.
Svo dæmi séu nefnd er því slegið
fram að ég berjist fyrir því að
smábátaútgerð verði lögð niður,
hafi ávallt verið á móti frystitogur-
um, hafi heimilað að setja upp
rækjuvinnslu á Suðurnesjum á
kostnað Vestfirðinga, haldi sér-
staklega með norðursvæði og
breyti línum að eigin geðþótta til
að hygla heimabyggð, vilji leggja
niður útgerð á höfuðborgarsvæð-
inu, brjóti lög á skelfiskfram-
Ieiðendum, sé hallur undir sjón-
armið útgerðarmanna og sjómanna
og svo mætti lengi telja. Með þessu
mega menn ekki skilja mig svo að
ég sé að kvarta undan því að þessi
mál séu rædd í einlægni og hrein-
skilni. Það er mikilvægara en allt
annað og þótt talað sé út og suður
um hin ýmsu mál, þá verður að
sjálfsögðu að þola það. Þar er eðli
stjórnmálanna að sett sé fram
óvægin gagnrýni, en þeir sem
standa utan þeirra ættu ef til vill á
stundum að líta í eigin barm og
spyrja sjálfan sig, hvernig verði
best haldið á hinum ýmsu málum,
þannig að almannahagur og jafn-
ræði sé tryggt.
Það leysir ekki þann vanda sem
við stöndum frammi fyrir, að gera
þeim aðilum upp skoðanir, sem
leggja sig fram um að tryggja
heildarhagsmuni í þessu erfiða
máli. Sannleikurinn er sá, að marg-
ir þeirra sem stunda útgerð og
fiskvinnslu hafa farið ógætilega.
Þeir geta ekki ætlast til þess að
ógætni þeirra sé borin upp af meiri
veiði eða gengið út frá því að hún
komi um of niður á þeim, sem fyrir
voru í greininni. Þeir sem hafa
bæst við í smábátaflokkinn taka
veiðimöguleika frá þeim sem fyrir
voru. Þeir sem hafa verið að fjár-
festa í rækjuveiðum og rækju-
vinnslu gera möguleika þeirra sem
fyrir eru þrengri og þannig mætti
lengi telja. Margir hverjir sjá ekki
fram úr þessum erfiðleikum og
kenna þá fiskveiðistjórnuninni oft
um. Þrátt fyrir þau vandkvæði sem
óhjákvæmilega fylgja lausn þessara
mála, eru ekki aðrar raunhæfar
hugmyndir í sjónmáli en þær sem
frumvarpið, sem hér liggur
frammi, byggir á. Þar eru hins
vegar mörg álitamál og öll leiðsögn
í því sambandi er mikilvæg og það
er nauðsynlegt fyrir Alþingi að fá
sem gleggstar upplýsingar um
skoðanir aðila í greininni.
Fiskiþing hefur ávallt verið
mikilvægur vettvangur slíkra
skoðanaskipta og ég vænti þess að
á þinginu verði hreinskiptar um-
ræður um stöðu mála og héðan
verði afgreiddar glöggar ályktanir
um það sem fram hefur komið.
Ég óska Fiskiþingi allra heilla í
störfum og þakka gott samstarf við
Fiskifélag Islands á undanförnum
árum.