Tíminn - 16.12.1987, Qupperneq 9

Miðvikudagur 16. desember 1987
Tíminn 9
Dlilllllllílilll! BÓKMENNTIR
Sigurlaugur Brynleifsson:
Minjar og þjóðlíf
Daniel Bruun: Íslenskt þjóðlíf í þúsund ár.
Stelndór Steindórsson þýddl. Þór Magnús-
son las yfir handrit og samdi fræðilegar
skýringar. Ásgeir S. Björnsson samdl
myndatexta. l-ll Bókaútgáfan Örn og Örlygur
1987.
Meðal þeirra, sem hafa ritað um
íslenskar bókmenntir og málsögu og
stuðlað að útgáfu íslenskra fornrita,
rannsakað fornminjar og sögustaði
og skrifað um íslenska byggingarlist
og atvinnuhætti á 19. og 20. öld eru
fjórir Danir, Rask, Rafn, Kálund og
Daniel Bruun. Öllum er kunnur
þáttur Rasks að íslenskum fræðum,
Rafn stóð að og var aðalhvatamaður
glæsiútgáfa íslenskra miðaldarita,
Kálund vann að íslenskum fræðum
sem starfsmaður safns Árna Magn-
ússonar og samdi handritaskrárnar
og jafnframt handritaskrár um ís-
lensk handrit í bókasafni konungs
og gaf út rit og bréfasöfn Árna
Magnússonar. Með þessari starfsemi
lauk hann upp þessum gnægta-
brunni, sem safn Árna Magnússonar
er. Auk þess ferðaðist Kálund um
ísland og kannaði sögustaði og setti
saman höfuðrit sitt: Bidrag til en
historisktopografisk Beskrivelse af
Island I-II. Kph. 1877-82. Þetta rit
kom síðan út í þýðingu Haraldar
Matthíassonar: íslenskir sögustaðir
I-IV. Örn og Örlygur 1984-86.
Þótt mikið magn handrita hafi
farið forgörðum í aldanna rás, þá
bjargaði Árni Magnússon miklu.
Handrit varðveitast, komist þau í
hendur þeirra, sem skilja gildi
þeirra. Það er öllu erfiðara að varð-
veita byggingar og mannvirki, sem
gerð voru úr torfi, grjóti og timbri,
en það var það byggingarefni sem
Islendingar notuðu í þúsund ár og
með þessu forgengilega efni mótuðu
þeir byggingarlist og tækni, sem var
mjög sérstæð og listræn. Þessar
byggingar þörfnuðust stöðugrar
endurnýjunar og þessvegna kunni
fjöldi manna þau handtök, sem
þurfti til þess að hlaða veggi og
garða. Form bygginganna tók ekki
að breytast fyrr en kemur fram á 19.
öld, burstabæir taka við af langhús-
inu. Þótt útlitsformið tæki breyting-
um, var tækni torfhleðslunnar sú
sama. Þessi byggingartækni var dýr
og þegar endingarbetri byggingar-
efni verða tiltæk, var hin forna
torfhleðslutækni látin lönd og leið.
Þótt mikið hafi farið í súginn af
handritum fyrrum þá er það ekkert
hjá eyðileggingu hinna fornu bygg-
ingarverðmæta. Með tuttugustu öld
keyrði um þverbak, þá voru flestir
gamlir bæir rifnir og „byggt upp“
sem kallað var, reistar byggingar úr
steinsteypu, mjög oft af vanefnum
og af hæpnum smekk.
Danski höfuðsmaðurinn Daniel
Bruun hóf hér rannsóknarferðir sín-
ar 1896, og allt til 1923, með hléum
(hann dvaldi alls á íslandi í 13
sumur) vann hann að „rannsóknum
á menningarsögu, fornleifafræði og
við og við í landafræði". Rit hans
„Fortidsminder og Nutidshjem paa
lsland“ kom út 1897 og önnur út-
gáfa, stóraukin 1928. D. Bruun skrif-
ar í formála útgáfunnar 1928: „I bók
þessari er ætlun mín að gefa heildar-
yfirlit um það sem rannsóknir og
athugasemdir hafa leitt í ljós um
gamla siði og venjur á íslenskum
sveitabæjum og í sveitunum og þar
á meðal fornminjar".
Þetta tókst Daniel Bruun. Hann
kynntist siðum og venjum fyrri alda,
sem enn voru iðkaðar í sveitunum
og með rannsóknum sínum á bygg-
ingartækni og byggingum úr hefð-
bundnu efni bjargaði hann því sem
bjargað varð á pappírinn og með
hinum ágætu teikningum sínum.
Hann bjargaði hinni fornu bygging-
arlist Islendinga frá gleymsku og
hann kunni manna best að meta
handbragðið og smekkinn og það
lífsform sem bundið var hrynjanda
árstíðanna og því samræmi umhverf-
is og mennskra þarfa sem hafði um
aldir einkennt samfélagið.
Munurinn á þessari útgáfu og
útgáfunni 1928 er einkanlega fólginn
í stórauknu myndefni og einnig eru
prentaðar athugasemdir þar sem
þurfa þykir, einkum varðandi forn-
minjarannsóknir, samdar af þjóð-
minjaverði. Örlygur Hálfdánarson
og Ásgeir S. Björnsson hafa valið
myndirnar í þessa útgáfu. Þýðandinn
Steindór Steindórsson segir í for-
spjalli að bókinni að „Örlygur Hálf-
dánarson hafi borið mestan þunga
af söfnun og vali rnynda" og að hann
hafi kannað myndasafn Daniels Bru-
uns manna best. Árangur þessa
starfs birtist á síðum þessarar útgáfu,
800 myndir, en auk þeirra mynda er
mikið myndasafn óbirt, sem útgef-
andinn hefur látið Ijósmynda og
geymt er nú hérlendis.
Eins og áður segir var Daniel
Bruun ágætur teiknari og „mælingar
hans af gömlum bæjum, bæði grunn-
mælingar og þverskurðir og einstök
byggingaratriði, eru af mikilli ná-
kvæmni ger og sama má segja um
ljósmyndir og teikningar. Teikning-
ar Jóhannesar Klein eru margar
hverjar sannkölluð listaverk, auk
þess að vera mikil nákvæmnis-
verk...“ (ÞórMagnússon þjóðminja-
vörður í formálsorðum að ritinu).
Rit Daniels Bruuns var brautryðj-
andaverk um íslenska byggingarlist
og er enn þann dag í dag merkasta
fræðiritið í þeirri grein. Valtýr
Guðmundsson hafði skrifað um
byggingar á söguöld, en það var
sérhæfðara rit: Privatboligen pá Is-
land i Sagatiden... Kph. 1889.
Sama er að segja um ágætt rit
Arnheiðar Sigurðardóttur: Hýbýla-
hættir á miðöldum. Rv. 1966. Rit-
gerðir hafa birst á víð og dreif í
tímaritum um þessi efni og í ferða-
Daniel Bruun.
bókum er lýst híbýlaháttum hér á
landi.
Það var vissulega þörf framkvæmd
að láta þýða þetta merka menningar-
sögulega rit, þar sem dregnar eru
upp þúsund ára þjóðlífsmyndir og
sér í lagi rakin saga byggingarlistar á
íslandi í þúsund ár.
Formála að ritinu skrifar Þór
Magnússon þjóðminjavörður, að-
faraorð um þýðingu, þýðandinn,
Steindór Steindórsson fv. skóla-
meistari, Ásgeir S. Björnsson skrifar
forspjall að þjóðlífsmyndum og
könnun myndefnis, en Ásgeir vann
myndtextana, sem ekki hefur verið
áhlaupaverk. Útgefandinn Örlygur
Hálfdanarson ritar „íslenskt þjóðlíf
í þúsund ár“, inngangur um eigin
reynslu af kynnum hans við þá tíma,
sem Bruun lýsir í riti sínu, en hann
dvaldi á Hofsstöðum í Blönduhlíð,
„þar fannst mér ég skynja íslenskt
þjóðlíf í hnotskurn eins og það hafði
verið í þúsund ár“ og er ekki ólíklegt
að dvölin á Hofsstöðum sé kveikjan
að þessari ágætu útgáfu verks
Bruuns.
Daniel Bruun gerði uppdrætti og
myndir af Hofsstaðakirkju og birt er
lýsing á kirkjunni í síðara bindi:
Síðustu torfkirkjurnar og gamlir
kirkjustaðir.
Steindór Steindórsson ritar síðan:
Daniel Bruun og ísland. Æviágrip-
inngangur og rekur síðan ferðir
Bruuns um landið og forsendurnar
að rannsóknarferðunum. Hann lýsir
þætti Bruuns að heimssýningunni í
París 1900 og loks skrifar hann um
leiðalýsingarnar, ferðamál og af-
stöðu Bruuns til lands og þjóðar.
Þessi inngangur Steindórs er um 90
blaðsíður.
Daniel Bruun telst til merkari
herfræðinga og fomminjafræðinga
Dana. Hann fæddist í Asmild-
klaustri 1856, sem var í eigu föður
hans, etaðráðs G.F.S. Bruuns. Dan-
iel ólst þar upp í námunda við jósku
heiðalöndin, gekk í herinn 1877.
Hann gekk í frönsku útlendingaher-
deildina og tók þátt í herferðum
Frakka gegn eyðimarka-þjóðflokk-
um í Alsír 1881-82. Hann var frétta-
ritari í rússnesk-japanska stríðinu
fyrir Berlinske Tidende. Víðar fór
hann og skrifaði jafnan rit um ferðir
sínar. Hann hóf fyrstur ntanna forn-
leifarannsóknir á Grænlandi og síð-
an lá leiðin til íslands. Auk þess rits
sem hér er fjallað um skrifaði hann
„Turistruter paa Island" I-V. sem
eru leiðsögubækur unt helstu leiðir
um öræfi og milli byggða hér á landi
og voru mikið notaðar sem slíkar.
Þessar leiðalýsingar eru mjög ná-
kvæmar og skýrar og í rauninni einu
leiðalýsingarnar sem birst hafa um
þessi svæði, sem standa undir nafni.
Rit Bruuns eru fjölmörg, sagn-
fræðirit um sögu Danmerkur og
hernaðarsaga í fimm bindum og
endurminningar. Daniel Bruun lést
22. september 1931.
Um þessa útgáfu er allt gott að
segja. Hér hefur verið vandað til
alls, prentun og myndprent með
ágætum og ytri búningur, band og
bandskreyting smekkleg. Myndir
eru prentaðar í hvít/brúnu og auk
þess litmyndaarkir merktar I-XLVIII.
Þetta er með fegurri bókum, sem
gefnar hafa verið út síðustu áratugi.
Eysteinn Sigurðsson:
Bólu-Hjálmar
Fyrir fáum dögum kom út ný bók
um Bólu-Hjálmar eftir dr. Eystein
Sigurðsson. Það er Menningarsjóður
sem gefur bókina út og er hún hin
vandaðasta í öllum greinum. Henni
fylgja heimildaskrár, skrá yfir
mannanöfn og skrá yfir kvæði og
önnur skáldverk. Hér er því komið
verk sem fullnægir okkar kröfum um
vísindaleg vinnubrögð og því má
bæta við að allur frágangur svo sem
prófarkalestur virðist vera hinn
vandaðasti.
Bólu-Hjálmar hefir lengi verið
íslendingum hugstæður. Margt í fari
hans minnir á hetjur fornaldarinnar,
þá Egil Skalla-Grímsson, Þorgeir
Hávarsson og Gretti Ásmundsson
og bæði Hjálmar og Grettir eru ált'ka
gæfusnauðir. Hvorugan skortir ófyr-
irleitni þegar því er að skipta. Nægir
að minna á það þegar Hjálmar
hengir kettina til að skaprauna Ólafi
mági sínum ef treysta má frásögn
Símonar Dalaskálds. Sífelldur ófrið-
ur við umhverfið varðar lífsferil
Bólu-Hjálmars. Sá grunur hlýtur að
læðast að lesandanum að hann hafi
fremur kosið ófrið ef þess var kostur
líkt og Þorgeir Hávarsson og ekki
þurft annað til en menn stæðu vel til
höggsins. Hann hefir ekki fyrr náð
tökum á hinni vammi firrðu íþrótt
skáldskaparins en hann bakar sér
óvinsældir með níði og kersknivísum
og hann virðist hafa fært sér í nyt þá
trú manna að hann kynni að galdra
ungur að árum til að vekja hjá
mönnum ótta og ugg.
Því er á þetta drepið hér að það,
læðist að manni ónotagrunur að
erjurnar við umhverfið hafi verið
Hjálmari álíka eðlisnauðsyn og
hernaðurinn var Agli Skalla-Gríms-
syni og Eysteinn bendir á að ósam-
komulag hafi verið lýðum ljós milli
hjónanna í Bólu og dóttir Hjálmars
fer að heiman lítt komin af barns-
aldri af sömu ástæðu. Þessar deilur
eru kveikjan að verulegum hluta af
skáldskap Bólu-Hjálmars, enda seg-
ir Eysteinn réttilega að líf hans og
ljóð séu svo rækilega samantvinnuð
að erfiðara sé að skera á milli en hjá
ýmsum öðrum skáldum. Segja má
að Hjálmar höggvi á stundum dálítið
nærri sér í níðinu ef rétt er frá hermt
hjá Símoni Dalaskáldi að tvær
vinnukonur hafi orðið barnshafandi
af hans völdum, en þær báðar dáið
frá börnunum ófeðruðum. Barna-
láni þessara vinnukvenna var hins
vegar misskipt því að annað fæddist
andvana en hitt lifði og eignaðist
afkomendur sem telja sig komna út
af Hjálmari. Hjálmar orti eftir sem
áður um manníegan breyskleika án
þess að meira umburðarlyndis verði
vart.
Uppreisnarandinn var Hjálmari í
blóð borinn. Hann á í eilífum úti-
stöðum við þá sem yfir hann eru
settir með einum eða öðrum hætti.
Á 19. öldinni fór verulega að gæta
andúðar alþýðu á yfirboðurum og
þarf ekki annað en minna á atburði
eins og norðurreið Skagfirðinga 1849
til að kynnast þeirri ólgu sem undir
bjó og kom þarna upp á yfirborðið.
Bólu-Hjálmar virðist löngum hafa
verið lítt snortinn af þeirri hugarfars-1
breytingu sem átti sér stað hjá þjóð-
inni á þroskaárum hans. Það er fyrst
undir það síðasta sem þess gætir í
ljóðagerð hans eins og Eysteinn,
dregur skýrt fram. Að þessu leyti
átti hann litla samleið með þeim
hluta þjóðarinnar sem bar uppi sjálf-
stæðisbaráttuna upp úr miðri öld-
inni. Hins vegar kastar hann strax
hnútum að Trampe greifa og hann
tekur við embætti stiftamtmanns.
Kveðskapur af því tagi féll ekki í
grýttan jarðveg hjá alþýðu manna.
Meiri hluti bókarinnar er um kveð-
skap Hjálmars, val yrkisefna, með-
ferð og kunnátta hans í hinu forna
skáldamáli, myndir og líkingamál,
bragfimi og annað það sem þótli
aðalsmerki hins aldýra skáldskapar
á öld Bólu-Hjálmars. Hér er um
mikla rannsókn að ræða á máli og
stíl, sem sótt er til handrita jafnt sem
prentaðra bóka og er þetta sá hluti
hennar sem mestur fengur er að og
leitað verður til af þeim sem lesa
vilja niður í kjölinn það sem Bólu-
Hjálmar kvað eða skráði. Höfundi
hefir tekist að skrifa gott yfirlit yfir
skáldskap Hjálmars, hins vegar er
ég hræddur um að hann ofmeti hinn
almenna lesanda að hann hafi aí
bókinni fullt gagn og gaman - nema
sá hinn sami taki sig til og lesi
bragfræði og önnur rit um Eddulist.
Bólu-Hjálmar efldist að bragstyrk við
orðkynngi heiðinnar drápu á unga
aldri, en samtímann hefir borið af
leið og hann agar ekki lengur mál sitt
við stuðlanna þrískiptu grein svo að
notað sé orðfæri skáldanna. Því
verður allt erfiðara að skilja.
Það er ekki neitt flýtisverk að
brúa þessa gjá og ég óttast að
skólakerfið eigi ekki á að skipa þeim
hagsmiðum sem geta unnið það verk
nógu fljótt og vel, en það er önnur
saga.
Höfundur lýsir því yfir í formála
að hann meti ævisögur skálda tíma-
skekkju. Engu að síður rekur hann
æviferil Hjálmars og af því að hann
gerir það verður margt skýrara svo
að lesandinn skynjar samhengið
Eysteinn Sigurðsson.
milli lífs og ljóðs. Óvíða sést þetta
betur en í því sem Hjálmar yrkir
eftir konu sína Guðnýju og það
misvindi sem var í sambúð þeirra.
Bréf Hjálmars eftir andlát Guðnýjar
bera vitni um það hugarástand sem
myndar jarðveginn sem kvæðið vex
úr. Hvergi kynnist lesandinn betur
trúarviðhorfi og trúartrausti Bólu-
Hjálmars en í því sem hann kveður
eftir konu sína. Kveðskapur Bólu-
Hjálmars hefir sérstöðu í Ijóðagerð
19. aldar. Eysteinn sýnir fram á að
hann sækir sér fyrirmyndir og er
undir áhrifum sér miklu eldri skálda
eins og Hallgríms Péturssonar og
Stefáns Ólafssonar. I minna mæli
gætir áhrifa frá þeim sem nær honum
eru í tíma eins og Eggert Ólafssyni
og Jóni á Bægisá. Samtímaskáldin
hafa hins vegar lítil áhrif á hann,
enda var honum í nöp við mörg
þeirra eins og t.a.m. Bjarna Thorar-
ensen, enda þótt þeim svipaði saman
um ýmislegt. Fjærstur honum stend-
ur Jónas Hallgrímsson, en Gísli
Brynjúlfsson náði til eyrna hans með
kvæðinu Grátur Jakobs yfir Rakel.
Á hinn bóginn urðu raunsæisskáldin
fyrst til að meta hann og leiða til
sætis meðal fyrirmanna á skálda-
bekk, og Hannes Hafstein gaf út
ljóðmæli hans og ritaði um hann.
Samt vill Eysteinn helst flokka
Hjálmar til rómantískra skálda.
Hann bendir á að rímur Hjálmars
séu eðlisskyldari söguljóðum róm-
antísku skáldanna en mörgum
rímnaflokkum og fornaldardýrkun
og fleiri rómantísk einkenni séu fyrir
hendi hjá honum. Þess ber þó að
minnast að hún var einnig fyrir
hendi hjá Eggert Ólafssyni svo að
þangað gat Hjálmar farið í smiðju
eins og hann gerir með fjallkonuna
sem víða bregður fyrir í ljóðum
hans. Hitt mun þó sönnu nær að
Hjálmar hafi verið óháðari stefnum
og straumum en flest skáld samtíðar
hans og af því leiði hvað erfitt er að
draga hann í dilk tiltekinnar bók-
menntastefnu.
Með þessu verki er ekki lengur
hægt að segja að Bólu-Hjálmar liggi
óbættur hjá garði. Hann hefir að
sjálfsögðu stuðst við útgáfu dr. Finns
Sigmundssonar á verkum Hjálmars
og getur farið fljótt yfir sögu í
æviágripinu þar seni Finnur hefur
lagt grunninn. Dr. Eysteinn Sigurðs-
son er með þesari bók að skila
afrakstrinum af áratuga rannsókn og
margháttuðum vangaveltum um
Bólu-Hjálmar og líf hans og störf.
Hann gerir hvorki að verja hann né
upphefja, heldur segir hlutlaust frá
og gætir þess að fullyrða ekki of
mikið þegar hann telur að heimild-
irnar séu ekki óyggjandi. Einnig fer
hann oft niður í saumana á munn-
mælasögn eða hálfgerðri þjóðsögu
og kannar sannleiksgildið með til-
tækum gögnum. Fræðimennska með
slíkum hætti er mjög til fyrirmyndar
og því er það trúa mín að þessi bók
verði lengi undirstöðurannsókn á
ævi og skáldskap Bólu-Hjálmars
enda þótt nýjar rannsóknaraðferðir
og nýtt mat á skáldskap skoði skáldið
frá öðru sjónarhorni en höfundur
gerir.
Aðalgeir Kristjánsson.