Tíminn - 19.02.1988, Blaðsíða 12

12 Tíminn
Föstudagur 19. febrúar 1988

illlllllllllllllllllllll MINNING lllllllllllllllllllllllll^ iii lillllllllilllllllllllllilllllllllílllillilllí ill ':íi:;!iMÍIIi!ÍiliiillllllllllllÍlllllUllll|l|lllllllllll!llllll lllllllllllllllllllllllllllll
Guðmundur Jónasson
bóndi í Ási Vatnsdal
Fæddur 3. júní 1905
Dáinn 7. febrúar 1988
Á rúmlega átta mánaða tímabili
hafa þrír kunnir bændur í Vatnsdal
lokið jarðlífsgöngu sinni.
Þegar gróðurangan og litskrúð
jarðar var að komast í hámark á sl.
vori kvaddi Lárus í Grímstungu.
Réttum fjórum mánuðum síðar,
þegar gróðrarmáttur góðs og gjöfuls
sumars var að þverra, kvaddi Ágúst
á Hofi og nú kom röðin að Guð-
mundi í Ási, einmitt þegar lífsmagn
jarðar er fjötrað í bönd vetrarins og
Vatnsdalsáin líður hljóðlát undir
íshellu í farvegi sínum meðfram
löndum þessara kunnu „hölda“
sveitarinnar.
Allir áttu þessir bændur það sam-
eiginlegt að um þá var ekki hljótt
meðan þeir voru í blóma lífsins og
höfðu svigrúm til athafna á góðbýl-
um sínum, einmitt á þeim tíma sem
framfarir hafa orðið mestar í bú-
skaparsögu landsins. Saga þessara
samtíðarmanna er á ýmsan hátt
ólík, en skapaði sterk litbrigði í
samfélaginu meðan þeir voru á
mestu athafnaskeiði.
Guðmundur í Ási fæddist 3. júní
árið 1905 að Litla-Búrfelli í Svína-
vatnshreppi. Voru foreldrar hans
Jónas Jóhannsson bóndi þar og síðar
í Kárdalstungu í Vatnsdal og kona
hans Jóhanna Jóhannsdóttir. Vegna
heilsuleysis móður sinnar var Guð-
mundi, kornungum, komið í fóstur
til hjónanna Hallgríms Hallgríms-
sonar og konu hans Sigurlaugar
Guðlaugsdóttur í Hvammi í
Vatnsdal. Fékk Guðmundur þar
ágætt uppeldi á miklu ráðdeildar-
heimili en það kom í hlut einnar
dóttur þeirra Hvammshjóna að ann-
ast hinn unga svein. Sýndi Guð-
mundur henni þakklæti sitt síðar,
með því að láta dóttur sína bera nafn
hennar. Var þetta Ingunn er síðar
varð eiginkona Ágústs á Hofi.
Auk venjulegs barnaskólanáms
stundaði Guðmundur Jónasson bú-
fræðinám á Hólum í Hjaltadal undir
handleiðslu Páls Zophoníassonar og
síðar fór hann í Samvinnuskólann í
skólastjóratíð Jónasar Jónssonar.
Enginn vafi er á því að báðir þessir
skólamenn höfðu mikil og varanleg
áhrif á Guðmund, einkum þó Páll.
Ég hefi orð Guðmundar sjálfs
fyrir því að hann taldi sig taka
áhættu og færast mikið í fang er
hann, árið 1940, festi kaup á höfuð-
bólinu Ási af Sigurlaugu ekkju Guð-
mundar Ólafssonar alþingismanns.
Engir sáu þó fyrir hvað í vændum
var í efnahagsmálum þjóðarinnar,
en jarðakaupin urðu Guðmundi létt
og beinn vegur til umsvifa og efna-
legrar velmegunar. Hann hafði
nokkur ár áður búið á hluta Kornsár
í Vatnsdal, sem engan veginn gaf
honum nægilegt svigrúm fyrir vax-
andi fjölda gangandi fjár. Hafði
hann þó haft ítök á fleiri stöðum.
Urðu honum allir þessir möguleikar
rír hendi á einum og sama stað í
si og strax fullnýttir. Gerðist Guð-
mundur fljótt einn af sveitarstólpum
í Vatnsdal sökum mikils reksturs og
góðs efnahags. Hann krafðist mikils
af hjúum sínum en var þó hjúasæll
og átti hægt um vik að fara frá
heimilinu til umsýslunar félagsmála.
Var heimilishald fast mótað í hönd-
um konu hans og við hlið hennar
stóð systir Guðmundar, Sigurlaug af
mikilli sæmd meðan kraftar hennar
entust.
Guðmundur í Ási gegndi mörgum
trúnaðarstörfum um dagana. Virtist
það honum ekki óljúft og einkennd-
ust félagsmálastörf hans mjög, sem
búskapurinn, af miklum umsvifum
svo að sumum þótti nóg um á
stundum. Skulu þessi upptalin í
meginatriðum en ártala lítið getið.:
Hreppsnefndarmaður í Áshreppi,
tvö kjörtímabil og sýslunefndarmað-
ur lengi. Formaður stjórnar Veiði-
félags Vatnsdalsár meira en aldar-
fjórðung. Fulltrúi og trúnaðarmaður
Sauðfjárveikivarna í meira en þrjá
áratugi. í byggingarnefnd Héraðs-
hælisins á Blönduósi. Formaður
stjórnar Kaupfélags Húnvetninga í
fimmtán ár. Búnaðarþingsfulltrúi
um árabil. Um eitt skeið formaður
Ungmennafélagsins Vatnsdælingur
og stjórnarformaður ungmenna-
sambands sýslunnar í átta ár. í
stjórn byggðasafnsins á Reykjum í
Hrútafirði við stofnun þess. Stjórn-
arformaður í Framsóknarfélaginu í
Austur-Húnavatnssýslu um skeið og
þá í miðstjórn Framsóknarflokksins.
í>á var hann varaþingmaður Fram-
sóknarflokksins í Norðurlandskjör-
dæmi vestra og sat á Alþingi árið
1967. Hann var og formaður nefndar
er stóð að útgáfu ritsins Húnaþing
og fleira mætti telja.
Framanskráð lýsir í rauninni mjög
manninum Guðmundi í Ási. Að
hann átti trúnað sinna samtíðar-
manna, sem fólu honum svo marg-
háttuð störf. Frá ungmennasam-
bandsárum hans er í margra minni
setning er hann kallaði inn yfir fullan
salinn í gamla samkomuhúsinu á
Blönduósi, en fleiri vildu inn komast
og Húnavakan stóð yfir: „Þjappið
ykkur betur saman um miðjuna“ og
varð nokkrum fleiri inn komið. Var
hent gaman að þessu, en atburður-
inn lýsti vel kappgirni Guðmundar.
Ágúst á Hofi sagði stundum um
Guðmund „að hann reiddi upp stóru
svipuna" er honum væri mikið í
huga og var þetta líkingamál Ágústs,
sem hann var svo kunnur fyrir.
Allir, sem þekktu Guðmund í Ási
svo sem við sveitungar hans, vissu að
hann átti hlýtt hjartalag og að hann
fann mjög til með þeim sem stóðu
höllum fæti í lífinu. Má vera að í
vitund hans hafi ætíð vakað minning-
in um umkomuleysið í frumbernsku
er hann varð að fara frá móður sinni
sjúkri. Varð þessi þáttur í skapgerð
Guðmundar honum mjög til vin-
sælda.
Segja má að Guðmundur í Ási
hefði mikið veraldargengi í lífinu.
Sjúkleiki ásótti hann þó oft og ekki
síður konu hans, svo að skyggði af.
Guðmundur Jónasson kvæntist
þann 15. ágúst árið 1936 Sigurlaugu
Efemíu Guðlaugsdóttur bónda á
Sæunnarstöðum í Hallárdal og konu
hans Arnbjargar Þorsteinsdóttur.
Lifir Sigurlaug mann sinn, farin
mjög að líkamlegum kröftum og
þreki. Hún er hljóðlát kona og
fínleg. Kaus hún mjög að vera í
heimaranni er heilsa hennar leyfði.
Börn þeirra hjóna er upp komust
eru Eggert bókhaldari og endur-
skoðandi á Blönduósi og Ingunn
húsfreyja í Ási í Vatnsdal, gift Jóni
B. Bjarnasyni núverandi oddvita
Áshrepps. Vaxa nú upp í Ási fjögur
börn þeirra Ingunnar og Jóns, tveirr'
piltar og tvær stúlkur, öll á náms-'
aldri.
Guðmundur í Ási var kjörinri”
heiðursfélagi Kaupfélags Húnvetn-
inga árið 1981 og sæmdur gullmerki
samvinnufélaganna í tilefni áttatíu
ára afmælis hans 3. júní 1985. Auk-
inn sjúkleiki sótti mjög á Guðmund
síðustu misserin, svo að hann tók
vart á heilum sér. Naut hann mjög
takmarkað þess heiðurs sem samfél-
agið veitti honum og þá ekki heldur
hins milda aftanskins viðburðaríkrar
ævi, sem æskilegt hefði verið, en
samúð átti hann allra sem þekktu
hann.
Hin síðustu misseri nokkur dvöldu
þau Áshjón í Hnitbjörgum á
Blönduósi. Að lokum fór þó svo að
þau þurftu bæði á hjúkrun að halda
á Héraðshælinu. Þeim auðnaðist þó
að vera alltaf heima í Ási yfir
jólahátíðina.
Rík er í huga mínum löng samleið
með Guðmundi í Ási, sem og
hinna tveggja Vatnsdælinganna, sem
nefndir eru í upphafi þessara minn-
ingarorða. Er þeir eru horfnir af
sviðinu finnst mér „skarð fyrir
skildi“, en þeir urðu, sem aðrir, að
hlýða kallinu þegar það kom. Þannig
verða allir jafningjar við leiðarlok.
Vinátta við Guðmund í Ási varð
okkur báðum því opinskárri sem
árunum fjölgaði og við uxum upp úr
veraldarvafstri og umsvifum at-
hafnalífsins. Tímabil þetta var okkur
mikils virði og hefði mátt vera
lengra. En nú er það á enda runnið.
Ég gleðst yfir því að Guðmundur
hefur verið leystur frá þeim þrautum
sem hrjáðu hann undir leiðarlokin.
Hann andaðist aðfaranótt hins 6.
þ.m. og verður jarðsettur að Undir-
felli í Vatnsdal í dag.
Við hjónin vottum eiginkonu
Guðmundar og afkomendum þeirra
öllum samhug okkar og biðjum þeim
blessunar um ókomin ár.
Grímur Gíslason.
Guðmundur Jónasson frá Ási í
Vatnsdal, sem lést þann 6. febrúar
s.l., tæplega áttatíu og þriggja ára
gamall, verður í dag til moldar
borinn frá Undirfellskirkju.
Guðmundi man ég fyrst eftir á
heimili afa míns og ömmu, þar sem
hann gisti oft á þeim árum, þegar
hann kom til Reykjavíkur. Guð-
mundur hafði stundað nám í Bænda-
skólanum á Hólum, þegar afi minn
og nafni var skólastjóri þar og náinn
vinátta hélst með þeim upp frá því.
Ekki man ég hvort ég spurði hann
sjálfur eða hvort amma mín gerði
það, en okkur talaðist svo til að ég
fengi að koma í sveit til Guðmundar
í Ási. Ég kem fyrst í Ás í júnímánuði
árið 1950 þá sjö ára gamall. Vistin
hjá þeim Guðmundi og Sigurlaugu
konu hans, sem í daglegu tali er
kölluð Silla, var svo góð, að ég kom
þangað til sumardvalar næstu átta
árin í röð.
Mörg eru þau orðin börnin og
unglingarnir sem dvalið hafa í Ási
sumarlangt og ég get fullyrt að öll
höfðum við gott af þeirri dvöl og
hugsum til baka með hlýjum huga og
þakklæti til þeirra hjónanna Guð-
mundar og Sillu. Fyrstu árin held ég
að við höfum nú ekki gert mikið
gagn, en það lærðist með árunum og
með auknum þroska fórum við að
taka þátt í daglegum störfum, enda
nóg að gera á stóru búi.
Guðmundur var afar duglegur og
kappsamur til allra verka og vænti
þess sama af öðrum. Hann sýndi
okkur hvernig gera ætti hlutina og
valdi okkur störf við hæfi. Auðvitað
voru sum störfin skemmtilegri en
önnur og ekki alltaf jafnauðvelt fyrir
hann að skipta þeim á milli okkar.
En þegar ég lít til baka er ég
undrandi yfir hversu vel honum
tókst að fá fram starfsgleði og
ánægju með þau störf sem hann fól
okkur. Fyrir kom að Guðmundi
þætti við ekki standa nógu vel að
verki og gat þá orðið svolítið óþolin-
móður. Þá var gott að eiga Sillu að,
til þess að ræða við og í millitíðinni
hafði Guðmundur gleymt atvikinu.
Hann var mjög góður við okkur
krakkana og öllum þótti okkur vænt
um Guðmund, og bárum við mikla
virðingu fyrir honum. Seinna varð
ég var við að hann reyndist mörgum
öðrum vel og ég varð var við að
margir leituðu til hans bæði sveitung-
ar hans og aðrir.
Eftirminnilegustu og um leið
skemmtilegustu stundirnar sem ég
átti með Guðmundi, voru þegar við
fórum ríðandi í smalamennsku, eða
til að vitja silungsneta upp á heiði.
Þá lék Guðmundur á als oddi og
sagði mér frá því sem fyrir augu bar,
landslagi, náttúrunni, örnefnum og
sögum sem tengdust þeim. Ennfrem-
ur sagði hann mér frá uppvaxtarár-
um sínum sem voru mér framandi.
Líklega hefur bernska hans verið
svipuð og hjá öðrum, á þeim tíma,
sem álíka var statt fyrir. Guðmundur
ólst upp hjá fósturforeldrum í
Hvammi og lærði snemma að vinna
fyrir sér. Hann var kominn á þrítugs-
aldur er hann hafði greitt fyrir sig,
að honum fannst og eignast nægilegt
fé til þess að komast í Bændaskólann
á Hólum. Til þess að drýgja fjárráð
sín þar, vann hann með náminu, sá
um matarinnkaup og fleira fyrir
nemendur. Guðmundur var þá þeg-
ar orðin útsjónarsamur og áræðinn.
Tæplega fertugur, kaupir Guðmund-
ur jörðina Ás í Vatnsdal, sem hann
gerði að einni (stærstu og) bestu
jörðinni í héraðinu. Þar bjó hann
svo ásamt konu sinni Sillu og
börnum, þeim Eggerti og Ingunni.
Á heimilinu voru auk þeirra, þegar
ég kom þangað fyrst, margt um
manninn, m.a. Lauga systir Guð-
mundar og Jón gamli, svo einhver
séu nefnd. Eggert fór snemma til
náms í Verslunarskóla íslands og
snéri sér að bókhalds- og endurskoð-
unarstörfum, en Ingunn tók við
búinu ásamt manni sínum Jóni
Bjarnasyni, þegar Guðmundur og
Silla bregða búi fyrir um áratug
sfðan. Ég vil með þessum fátæklegu
orðum minnast Guðmundar, sem
var mér svo mikils virði og um leið
senda Sillu og Eggerti, Ingu og Jóni
og börnum þeirra mínar innilegustu
samúðarkveðjur.
Páll Zóphóníasson
Hálf öld er liðin, reyndar fimm ár
í viðbót, frá því ég fyrst kynntist
Guðmundi Jónassyni sem síðar var
kenndur við Ás í Vatnsdal. Það var
á útmánuðum vetrar að hann kom
að Hvammi og dvaldist þar í viku hjá
þeim hjónum Steingrími Ingvarssyni
og konu hans Theodóru Hallgríms-
dóttur, uppeldissystur Guðmundar.
Þeir voru alla tíð miklir vinir, Stein-
grímur og Guðmundur, og oft heyrði
ég Guðmund minnast þess hversu
Steingrímur væri mikill afbragðs-
maður. Þarna var ég heimilisfastur
þegar Guðmund bar að garði. Það
verður að segjast eins og er að strax
við fyrstu sýn líkaði mér vel við
manninn. Vinátta og trygglyndi
myndaðist þarna sem stóð alla tíð.
Hann varð síðar aufúsugestur okkar
hjóna hvenær sem hann kom á
heimili okkar. Vegna tveggja ára
dvalar í þessum norðlenska fallega
dal á árunum milli 1930-1940 kynnt-
ist ég Vatnsdælingum nokkuð vel og
alla tíð síðan höfðar þessi dalur og
fólkið, sem hann byggir, þó nokkuð
til mín, prýðis menn upp til hópa og
nokkrir afbragðs menn og þar í er
Guðmundur hvað bestur.
Guðmundur var af fátækum for-
eldrum kominn, sem ekki var óal-
gengt á fyrsta tug þessarar aldar, og
vegna þess var hann látinn í fóstur
að Hvammi í Vatnsdal. Þar byrjaði
hans fyrsta heppni, því hjá Hallgrími
og Sigurlaugu fékk hann gott uppeldi
á stórbúi þar sem mikið var umleikis
og í góðum efnum. Ég vissi að
Guðmundur dáði fóstra sinn alla tíð
og ekki síst fyrir að þar lærði hann
að nokkru á hvern veg átti að fara
að í peningamálum, gæta fengins
fjár og ávaxta það. Hallgrímur í
Hvammi var á undan sinni samtíð í
peningamálum; hann stofnaði sinn
eigin banka, lánaði út peninga til
bænda, bæði í Vatnsdal og lengra
frá. Auðvitað varð hann að taka
vexti svo útlánin gætu þrifist, en vel
kom sér fyrir bændur sem voru að
byrja búskap eða vantaði peninga
stuttan tíma. Þarna kynntist Guð-
mundur nýrri hlið á búskapnum og
með góðum árangri mun þessi hjálp-
arbúgrein hafa sýnt Guðmundi
hvernig með peninga ætti að fara og
hversu mikið atriði var að afla
þeirra. Fjármálavit Hallgríms virðist
hafa fest rætur hjá fóstursyni hans og
svo vel að honum virðist aldrei hafa
verið fjárvant; þó efa ég ekki að þar
hafi líka komið til meðfætt vit Guð-
mundar.
Guðmundur var til höfðingja bor-
inn enda dugði honum ekki minna
en þrjú höfuðból um ævina. Hann
fluttist kornungur að Hvammi á
fornt höfuðból og fyrrum sýslu-
mannssetur, stór og góð jörð sem
hefur verið tvíbýli á, allt frá því
Hallgrímur hætti búskap. Þegar
Guðmundur fór sjálfur að búa, þá
lausamaður, einhleypur, byrjar
hann sinn búskap á höfuðbólinu
Kornsá. Þar var líka gamalt sýslu-
mannssetur og líka sat þar alþingis-
maður í eina tíð. Þá bjuggu þeir
menn einir á jörðinni en í tíð
Guðmundar voru að mig minnir þrír
bændur á Kornsá. í Hvammi og
síðar á Kornsá leggur Guðmundur
drög að sínum framtíðar búskap.
Svo er það um 1940 að Guðmundur
kaupir Ás af Guðmundi Ólafssyni
alþingismanni sem þar hafði búið í
rúm fjörutíu ár. Hafi Ás í Vatnsdal
ekki verið höfuðból í tíð Guðmund-
ar Ólafssonar, ja þá varð hann það
undir handleiðslu Guðmundar Jón-
assonar sem rak þar stórbúskap alla
tíð og byggði stórt og vandað íbúðar-
hús auk allra útihúsa og þarf ekki að
lýsa því fyrir þeim sem um Vatnsdal
hafa farið - þar er allt til fyrirmynd-
ar, hvert sem litið er, og óvíða á
landinu hygg ég vera stærra eða meira
bú en var í tíð Guðmundar, nema
um félagsbú sé að ræða.
Svo ég hafi orð Ágústs á Hofi um
„höldana" bá er ekki vafi að Guð-
mundur í Ási var mesti búhöldur í
Vatnsdal á sinni tíð. Þegar býður
sýslusómi þá var að sjálfsögðu leitað
til Guðmundar í Ási. Héraðshælið á
Blönduósi var byggt á árunum 1954-
1956. Þar átti Guðmundur þátt í og
var hann alveg óþrjótandi við að
safna fé til framkvæmda. Hann gekk
þar fram af sínum alkunna dugnaði
við söfnun í sýslunni og einnig utan
hennar meðal burtfluttra Húnvetn-
inga og varð vel ágengt. Nú eru þeir
þrír burt fluttir sem mest og best
börðust fyrir því að Héraðshælið
væri reist: Páll V.G. Kolka, Guð-
brandur Isberg og Guðmundur í
Ási, en tveir af þeim nutu þar
hvíldar seinustu æviárin, þeir ísberg
og Guðmundur. Guðmundur var
góður fulltrúi sinnar sveitar og sýslu
hvar á mannþingum sem hann kom.
Hann var sannur Húnvetningur og
sem slfkur vann hann sýslu sinni vel
og var traustur málsvari alls þess
sem betur mátti fara. Sjálfsagt tí-
unda það einhverjir aðrir en einu vil
ég hér við bæta.
Það var ekki óeðlilegt með slíkan
frammámann að bent væri á hann
sem væntanlegt þingmannsefni og
var það í eina tíð gert og fór fram val
milli tveggja valinkunnra manna.
Annar gerði í því að sækjast eftir
fylgi en Guðmundur hafðist ekkert
að, í því lá gæfumunurinn. Ekki er
það óhugsandi að Guðmundur hafi
viljandi látið þetta fram hjá sér fara.
Ég get mér þess tii að þingseta hafi
ekki freistað hans, hafi ekki átt við
þennan dugnaðar- og ákafamann.
Hann sat reyndar á Alþingi einhvern
tíma sem varamaður, svo hann vissi
á hvern hátt málin þróuðust þar. En
það er annað að vera varamaður
stuttan tíma en aðalmaður; efa ég að
honum hefði fallið það. Þrátt fyrir
mikil umsvif og tímaleysi við stór-
búskap fylgdist Guðmundur vel með
þjóðmálum og lét þar ekkert fram
hjá sér fara. Öllu, sem horfði til
heilla landi og þjóð, var hann óskipt-
ur með. En svo komu upp mál, bæði
á þingum og í flokknum, sem honum
líkaði ekki við. Jafnvel hjá hans
eigin flokki; hann skynjaði oft að
betur hefði mátt fara hefði annar
háttur á verið. Það hefur vafalaust
haft áhrif á Guðmund að foreldrar
hans höfðu litlu úr að spila, það var
fátækt í landi og mörg heimili bjarg-
arlítil. Guðmundi lágu alltaf vel orð
til þess fólks sem minnimáttar var
vegna fátæktar og margt hefði hann
viljað hafa öðruvísi til hjálpar ef
hann hefði mátt ráða. Ég minnist
þess, ef efnalítill maður réðst í að
reisa bú, kaupa jörð og bústofn, að
ekkert gladdi Guðmund meira en ef
þessum sama manni farnaðist vel.
Margra stunda sakna ég þar sem við
ræddum um eitt og annað í okkar
þjóðfélagi. Stundum var það fræðsla
frá hans hendi af fundum, sem hann
var á varðandi bændastéttina, og
ævinlega lagði hann aðaláhersluna á
þau málefni sem varðaði hinn vinn-