Tíminn - 18.02.1988, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 18. febrúar 1988
Tíminn 9
VETTVANGUR

Helgi Hannesson:
„Oður til sjómennsku(nnar)“
Tíminn færði mér fyrir skömmu,
(20. nóv. s.l.) lofræðustúf um
„ljóðabókina'" „Stormfuglar" -
nýútgefna. Og til stuðnings lofi
sínu lét höfundur fylgja - að hans
mati; besta Ijóð þeirrar bókar;
„Bakborðsmenn" svohljóðandi:
„vanrækja tilfinningaskylduna
harkan sex á norðlægum breiddum
orð þeirra köld og hörð lábarðir
hnullungar þeir vanrækja tilfinn-
ingaskylduna bráðna hægt eins og
borgarís strandaðir í konufaðmi"
Þannig lítur það út, þetta besta
Ijóð nýrrar bókar! Mig vantar til
þess greind og getu, að sjá og
finna, að það geti verið ljóð.
Fyrir 60, 70 árum hefði engum
fslendingi komið í hug, að kalla
þetta kvæði eða Ijóð. Þá áttum við
tug óðsnillinga - suma þá besta í
víðri veröld - og heilan hóp af
skemmtilegum skáldum. Þá hefði
umrætt „besta Ijóð bókar" og ann-
ar slíkur samsetningur einfaldlega
verið kaliaður bull, - eins og mér
og þorra þjóðar þykir enn í dag.
En höfundur „besta Ijóðs" villti
sumum sýn með litlu bragði: Hann
skifti 24 orðum „óðsins" í 12 línur
og þrjá orðhópa. Þannig varö hann
tilsýndar að ofurlitlu ljóði - og um
það sagði loftunga Tímans þetta:
„Hér þykir mér vel ort og af
næmleika, sem aðrir mættu taka til
fyrirmyndar".
Þegar ég las þetta varð mér að
orði: Er doktorinn að hæða höfund
„óðsins"? Eða voru þeir kumpán-
ar, að glettast hvor við annan?
Hvort sem var eða hvorugt, segi ég
það sem mér sýnist sjálfum: Það er
Ijótt af lærðum manni, að telja
þeim sem yrkja svona - trú um að
þeir séu fyrirmyndar góðskáld! Og
glæpur gegn íslenskri þjóðmenn-
ingu, að kenna börnum og ungu
fólki, að þetta og annað þvílíkt
bull, sé skáldskapur og fögur Ijóða-
gerð.
II
Til gamans mér og samanburðar
framar frásögðum sjómannsóði,
gríp ég beint úr hugskoti mínu,
fáein brot úr sjóferðaljóðum fyrri
tíðar skálda.
Fyrir þúsund og þrjátíu árum,
sagði Njáll Þorgeirsson ástmey
sinni, Hróðnýju Höskuldsdóttur á
Keldum? - frá ágjöf og austri í
einni sjóferð sinni:
„Senn jósum vérsvanni!
sextán, en brim fexti,
dreif á hafskips húfa*
hún** í fjórum rúmum. “
(*húfur = skipsúð,
**hún = haf.sjór)
Fyrir um það bil þrjú hundruð
árum, orti hagorður Eyfellingur,
líklega Oddur prestur í Holti, um
sægarpinn Einar sjó í Gerðakoti:
„Einar fer í síðhempunni á
sjóinn,
Sérdeilis ef hann er vætugróinn.
Girtur bandi, ginflakandi, ígóðu
standi,
Ijóst úr landi róinn. “
Fyrir kannski tveimur öldum
orti Breiðfiröingur - minnir mig -
þessa þjóðkunnu vísu:
„Austankaldinn á oss blés.
Upp skal faldinn draga.
Velti aldan vargi hlés.
Við skulum halda á Siglunes. “
Fyrir 150 árum orti listaskáldið
Jónas svo í Formannavísum:
„Svalt er enn á seltu,
sjómenn vanir róa.
Köld er undiralda,
árum skellur bára.
Dylur dimmu éli
dagsbrún jökulkrúna.
Svæfill sinnir Ijúfum
svanna heima í ranni. “
Fyrir 130 árum byrjaði Grímur á
Bessastöðum brag um sjóferð
Skúla fógeta þannig:
„Þrekvaxnareltirum íslandshaf
öldurnar Góu stormur.
Hafskipið faðmar og færir f kaf
fláráður Miðgarðsormur.
Brýtur kjölur í bylgjum hrygg,
svo bárurnar sáran stynja,
en laushentur Ægir lætur á brigg
löðrunga þétta dynja.
Rifna þá voðirogslitna þá stög,
stengur og viðir molast,
fyllir knör og í freyðandi lög
fjórir af hásetum skolast. “
Steingrímur Bjarnason góðskáld
frá Stapa orti um þær mundir
þjóðfrægan sjómannasöng:
„Heyrið morgunsöng á sænum
sjáið bruna fley
undan liægum byrjar blænum
burt frá strönd og cy.
Sólin skreytir skiparaðir,
skín hver þanin voð.
Söngljóð kveða sjómenn glaðir
snjallt á hvcrri gnoð. “
Ólína skáld Andrésdóttir orti
fyrir réttum eitt hundrað árum,
yndislega þulu sína, um Suöur-
nesjamenn. Sagði þar ineðal
annars:
„Sagt hefur það verið
um Suðurncsjamcnn
fast þcir sóttu sjóinn
og sækja hann cnn.
Gull að sækja í greipar,
þeim geigvæna mar
ekki nema ofurmennum
ætlandi var
Sæmd er hverri þjóð að eiga
sægarpa enn.
Ekki var að spauga með þá
Utnesja menn.“
Fyrir rúmum fimmtíu árum, orti
Örn Arnarson skáld:
„Hafið bláa hafið hugann
drcgur.
Hvað er bak við ystu
sjónarrönd?
Þangað liggur beinn og brciður
vegur.
Bíða min þar æskudraumalönd.
Beggja skauta byr
bauðst mér ekki fyr.
Bruna þú nú bátur minn!
Svífðu seglum þöndum,
svífðu burt frá ströndum.
Fyrir stafni haf og himininn. “
III
Ofar skráð átta ágrip ljóða, eru
fæst úr afbragðskvæðum, en þó öll
þrungin töframætti þeim scm ís-
lenskt rím og stuðlar gæða vel
kveðna vísu. Þessu líkt og þaðan af
betur, ortu íslensk skáld í þúsund
ár. Sum svo vel, að eigi er Ijóst,
hvort unnt er að gera betur. Hitt er
ljóst: Án Ijóðstafa nær enginn
nálægt þeim!
Ennþá eigum við ofar moldu
fáein gömul góðskáld. Snillingarnir
eru fallnir frá - og ekki hillir undir
neina nýja. En upp eru risin í
tugatali einslags gerviskáld. Lfkrar
eða sömu gerðar og þau sem Snorri
Sturluson kallaði skáldfíft á sínum
tíma. Hin nýjur'skáldfífl sýnast
hvorki nenna.né kunna að yrkja
eins og fólk með viti. Þau skástu
þeirra skrifa skiljanlcgt mælt mál í
mislangar línur - og kalla það
kvæði!! Hinir eru fleiri, sem skrifa
bull í eins til margra orða línur, án
upphafsstafa og allra greinar-
merkja - og vilja kalla vitleysuna
ljóð!!
Háskólagengnir menn gera það
líka og lofa hverjir aðra fyrir
snilli!!! En almenningur býr yfir-
leitt enn, að ættgengu óðmati sínu.
Enda vill enginn eiga né lesa þær
fölsuðu ljóðabækur.
Rímorð og Ijóðstafir eru frá
landnámstíð samofin íslenskunni.
Allt hið snjallasta í íslensku máli
er þeim stoðum stutt. Flest allt hið
fegursta af þeim rótum runnið.
Stuðlar og ljóðstafir voru fyrrum
sameign Norðurlandaþjóða, scm
allar ncma fslendingar týndu þeim
fyrir nokkrum öldum, samhliða
fornri tungu feðra sinna. Síðan eru
þeir séreign okkar - Ennþá skraut
og aðalsmerki íslenskrar Ijóða-
gerðar. Æfilangur unaðsgjafi allra
sem kunna að njóta. Styrktarstoðir
merkilegasta móðurmáls á Jörð.
Þeim má ekki glata!
Á nýári 1988
Helgi Hannesson.
BÓKMENNTIR
Nærþúsund blaðsíðna bók
Sögur íslenskra kvenna 1879-1960,
Soff ía Auður Birgisdóttir valdi sögurn-
ar og skrifaði eftirmála, Mál og
menning, Rvk. 1987.
Svo vill til að þessi bók hefur legið
á skrifborði mínu hér á ritstjórn
Tímans í nokkrar vikur. Þar er alltaf
töluverður umgangur fólks, eins og
gengur, og ég hef veitt því athygli að
nánast hver einasti maður, sem inn
til mín hefur komið, hefur gripið
bókina, handfjatlað hana og haft um
hana einhver orð. Og eiginlega án
undantekninga hafa þá fallið um-
mæli eitthvað á þá leið að þetta væri
nú meiri doðranturinn.
Þetta sýnir óneitanlega að þessi
bók er ein af þeim sem draga að sér
athygli, en ástæðan er þó ekki efni
hennar heldur stærð. Hún er nefni-
lega hvorki meira né minna en rétt
tæpar eitt þúsund blaðsíður, sem
óneitanlega er töluvert meira en
gerist og gengur um bækur, svona
almennt talað, og hvort heldur er
hér á landi eða utanlands.
Frá bókagerðarlegu sjónarmiði
fer þannig ekki á milli mála að
útgerð þessarar bókar verður að
gagnrýna. í þessu formi er hún það
stór að það gerir hana bæði óað-
gengilega og óárennilega. Þetta er
ekki bók sem hægt er að kippa með
sér upp í rúm og iesa þar. Þetta er
tæplega heldur bók sem hægt er að
sitja með í stól og halda á meðan
verið er að lesa. Þvert á móti er þetta
bók sem útheimtir að hún liggi á
borði meðan lesið er. Hvað sem
öðru líður þá held ég að það fari ekki
á milli mála að bækur á borð við
þessa eigi að gefa út í tveimur eða
þremur bindum.
Efniviður bókarinnar er aftur á
móti vissulega forx'itnilegur. Þar er
safnað saman sögum eftir konur frá
árabilinu milli 1879 og 1960. Þar fer
fyrir Torflúldur Þorsteinsdóttir
Hólm, en lestina reka þær Oddný
Guðmundsdóttir og Valborg Bents-
dóttir. Telst mér til að þarna séu 29
sögur eftir 22 höfunda. Og tíma-
mörkin valda því svo að þarna eru
ekki með ýmsir fremstu kvenrithöf-
undar okkar nú um stundir, hvorki
Svava Jakobsdóttir, Jakobína Sig-
urðardóttir né heldur þær sem síðar
hafa komið fram.
Þegar sagnavalið er skoðað vakna
aftur upp spurningar er varða stærð
bókarinnar. Sjálfar sögurnar taka
þar yfir um 900 blaðsíður, en það
sem er þar fyrir aftan er eftirmáli
útgefanda og skrár um verk skáld-
kvennanna, hvort tveggja hið gagn-
legasta efni.
En aftur á móti hefur þarna verið
farið út í að taka með heilar skáld-
sögur, og sérstaklega stingur í augu
að þar taka einar fjórar slíkar geysi-
mikið rými. Nánar til tekið eru það
Gestir eftir Kristínu Sigfúsdóttur,
138 blaðsíður, Arfur eftir Ragnheiði
Jónsdóttur, 134 síður, Eitt er það
land eftir Halldóru B. Björnsson, 65
síður, og Frostnótt í maí eftir Þór-
unni Elfu Magnúsdóttur, 213 síður.
Samtals taka þessar fjórar sögur því
yfir 550 blaðsíður í þessari bók, eða
ríflega meira en helming hennar.
Hér er að mínu viti ekki nógu vel
að staðið, enda er þetta augljóslega
aðalástæða þess hve stærð bókarinn-
ar hleypur úr öllum skorðum. Að
því er að gæta að í sýnisbók eins og
þessari er það síður en svo nokkur
frágangssök að taka upp kafla úr
stærri verkum, og má þá endursegja
söguþráðinn framan við eða aftan
við í stuttum ágripum eftir því sem
þörf krefur. Þetta hefði án efa verið
mun happasælli lausn hér og hefði
skilað handhægara og á allan hátt
markvissara verki.
Þessi aðferð hefði líka gcfið að-
standendum bókarinnar færi á að
sneiða hjá öðrum slæmum ágalla
sem á henni er, en það er að þar skuli
ekkert vera að finna eftir afkasta-
mesta kvenrithöfund íslenskan,
sjálfa Guðrúnu frá Lundi. Þetta er
afsakað í formála með því að hún
hafi eingöngu skrifað langar skáld-
sögur en ekki smásögur. Er það
vissulega skiljanlegt innan [sess
ramma sem bókinni er markaður,
þó að sigla hefði fram hjá þessu skeri
með hinni aðferðinni.
Eftirmáli Soffíu Auðar Birgisdótt-
ur aftan við bókina er aftur á móti í
heild skilgott verk. Hún greinir þar
í stuttu og samanþjöppuðu máli frá
helstu æviatriðum og bókmenntaleg-
um einkennum þeirra skáldkvenna
sem sögur eiga í bókinni. Er þar
komið fram eitt handhægasta yfirlit
um sagnagerð íslenskra kvenna á
þessu tímabili sem ég kannast við að
skráð hafi verið, og ef eitthvað væri
þá er þess helst að sakna að hún skuli
ekki ganga lengra í krufningu sinni
á einstökum verkum en hún gerir.
En þó er hér aftur þess að geta að
Guðrún frá Lundi er líka fjarverandi
á þessum stað, sem hefði þurft að
bæta úr, og það jafnt þótt ekkert sé
eftir hana í bókinni. Guðrún frá
Lundi og verk hennar eru það stór
þáttur í kvennabókmenntasögu tut-
tugustu aldar að ekki gengur að
ganga þegjandi þar fram hjá.
Og hvað sem öðru líður þá er því
ekki að neita að það er margt
fróðlegt í þessari bók. Það fer að
vísu ekki á milli mála að tímabilið
1879-1960 hafa karlarnir vinninginn
í íslenskri bókmenntasköpun. Hér
er þannig enginn Hagalín, enginn
Gunnar Gunnarsson, enginn Þór-
bergur og alls enginn Laxness. Sann-
ast sagna er að hér fer mest fyrir
sögum sem telja verður heldur ein-
hæfar og einfaldar að byggingu. Það
verður ljóst af lestri þeirra að ís-
lenskar konur í rithöfundastétt hafa
lengst af á þessu tímabili verið
ákaflega uppteknaraf hjónaböndum
og barneignum, og svo koma róm-
antísk áhrif greinilega fram þegar
þær fara að skrifa um ástina og allt
sem henni tengist. Það er helst að
frávik frá þessu komi fram í sögunni
Vonda veikin eftir Ólafíu Jóhanns-
dóttur, þar sem fjallað er um stúlku
sem verður fórnarlamb kynsjúk-
dóms. Svo verður líka greinileg
breyting með sögum Ástu Sigurðar-
dóttur, sem eru hér tvær í bókinni
og þar sem greinilegt er að höfundur
nálgast yrkisefni sín frá öðrum sjón-
arhóli en fyrr hafði tíðkast.
En hrein undirmálsverk eru hér
þó heldur ekki á ferðinni. Þvert á
móti er hér töluvert af forvitnilegum
verkum, ýmist gamalkunnum eða þá
úr bókum sem ekki hafa verið fáan-
legar lengi og því ekki á glámbekk
fyrir þá sem nú eru á miðjum aldri
°g yngri. í þeim flokki má til dæmis
telja Systurnar frá Grænadal eftir
Maríu Jóhannsdóttur, og raunar
einnig sögur sem þarna eru eftir þær
Svanhildi Þorsteinsdóttur og Svönu
Dún. Þá er þarna sagan Huldir
harmar eftir Henríettu frá Flatey,
sem trúlegahefurekki verið í margra
höndum til þessa, og einnig eru
þarna forvitnilegar smásögur eftir
tvær vestur-íslenskar skáldkonur,
þær Arnrúnu frá Felli og Guðrúnu
Helgu Finnsdóttur. Og í heildina
skoðað verður ekki annað sagt að
hér séu nánast eingöngu á ferðinni
skáldverk sem megi teljast áhuga-
verð hvert á sinn hátt, ýmist vegna
listræns gildis eða sem heimildir um
lífshætti eða hugsunarhátt á liðnum
tímum, nema hvortveggja sé.
En hitt fer þó ekki á milli mála að
yrkisefnin hér bera töluvert mikinn
keim af því að á þessu tímabili voru
það hjónabönd, barneignir og innan-
stokksverk sem gerðu sérheim
kvenna. Svo dæmi sé tekið fer hér
ákaflega lítið fyrir bæði atvinnumál-
um og stjórnmálum, sem og öðru
því sem karlarnir voru að basla við.
Og má það því trúlega skoðast sem
nokkur vitnisburður um það hver
hafi verið staða kvennanna á tveim
síðustu áratugum síðustu aldar, svo
og þeim sex fyrstu á þessari.
Að því leyti er þetta nýja safnrit
kannski fyrst og fremst lærdómsríkt
og áhugavert. Þótt vissulega hafi
orðið miklar breytingar á verka-
skiptingu kynjanna frá því að tíma-
bili bókarinnar lauk, þá er samt í
henni mikill efniviður til íslenskrar
kvennasögu. í fljótu bragði skoðað
verður ekki annað séð en sá efnivið-
ur undirstriki að þarna hafi verið
orðin þörf fyrir breytingar. Og má
það vitaskuld enn þann dag í dag
verða okkur körlunum viðeigandi
ábending. -esig