Tíminn - 07.05.1988, Blaðsíða 3

Laugardagur 7. maí 1988
HELGIN
3
Amtmannssetrið að Möðruvöllum um daga Bjarna Thorarensen.
kreistu fast og kyrktu þjóf,
kúgun Norðurlands. “
AÐ TJALDABAKI
Fyrsta veturinn sem Jón bjó á
Bægisá var hann til húsa hjá
prestsekkjunni, Helgu Jónsdótt-
ur, konu séra Árna Tómassonar,
er áður hafði haldið staðinn.
Tók hann við jörðinni um vorið,
en byggði hana öðrum og réð til
sín unga stúlku, Önnu Ingi-
mundardóttur, 19 ára gamla.
Ekki varð hún gömul í vistinni,
þar eð hún giftist brátt og flutti
burtu. En skömmu eftir gifting-
una ól hún dóttur, Jóhönnu. Til
þess barns orti Jón seinna vísu,
þar sem hann játar undir rós að
móðir hennar hafi verið barns-
móðir sín. Þannig var hinn gamli
Adam enn ekki allur með Jóni
Porlákssyni og urðu fleiri dæmin
til að votta það.
Um vorið 1792 nytjar hann
sjálfur jörðina að nokkru og
ræður til sín nýja bústýru, Helgu
Magnúsdóttur, ættaða frá
Bakka í Öxnadal. Helga var svo
í þjónustu hans alla ævi hans.
Hún var allra kvenna fróðust og
langminnugust á ljóð og sagnir.
Helga gistist aldrei, en átti þó
tvö börn, Margréti og Jón. Var
Margrét fædd 1796, en Jón 1798.
Voru feður þeirra sagði lítils-
megandi menn þar úr sveitinni
og ólust börnin upp hjá Jóni á
Bægisá, sem hafði af þeim allan
veg og vanda. Um bæði þessi
börn orti hann vísur, sem að efni
og áferð bera fremur vitni um
ást föður en fóstra. Sennilega er
sú frægust er hann orti er Jón
litli fæddist:
„Á Bœsá ytri borinn er
býsna valinn kálfur,
vœnt um þykja mundi rnér,
mætti ég eiga hann sjálfur. “
Því er ekki að efa að Jón hefur
eftir sem áður framið „skírlífis-
brot“ eftir að hann fluttist til
Bægisár, en engin kona gerðist
til að kenna honum barn og
engin hætta á að hann missti
hempuna í þriðja sinn. Á Bægisá
naut hann líka slíkrar virðingar
og vináttu æðstu valdamanna
landsins að geistleg og veraldleg
yfirvöld hefði skirrst við að taka
hart á honum þótt eitthvað kvis-
aðist um útsláttarsemi í kvenna-
málum, enda sú tíð óðum að
líða er það var kærasta iðja
íslenskra valdsmanna að þefa
uppi með lostafullri vinnugleði
hrösunarspor meðal almúgans.
Alþýðan henti lausavísur hans
á lofti, kesknivísur hans og
klámvísur, sem svo voru
nefndar, og sú stétt sem kennd
var við bókaramennt, dáðist að
hinum miklu þýðingum hans á
verkum erlendra stórskálda. Þar
átti hann engan sinn líka, hvort
sem tekið var mið af orðsnilld
eða metramáli textans. Hann
var ekki misskilið séní sinnar
samtíðar, sem yrði að bíða þess
að fúna í gröf sinni áður en
honum væri skipaður réttborinn
sess í goðastúku íslensks skáld-
skapar. Hann var sæmdur virð-
ingarheitinu „þjóðskáld“ fyrstur
íslenskra skálda og þeir sem
lengst gengu í lofinu kölluðu
hann „Milton íslenskra.“
LEIRGERÐUR
Þegar kom fram á 19. öldina
var mestur fremdar og framfara-
baráttumaður þjóðarinnar orð-
inn Magnús Stephensen, sonur
Ólafs Stephensen stiftamt-
manns, er eitt sinn hafði haft
Jón Þorláksson að skrifara
sínum. Magnús var eindreginn
fylgjandi upplýsingarstefnunnar
og til þess að framfylgja endur-
bótaáhuga sinum hafði hann bit-
urt vopn sér í hendi, prentsmiðj-
una í Leirárgöðrum. Eitt um-
deildasta ritverk er þaðan barst
var hin Evangeliska kristilega
messusöngs og sálmabók, sem
út kom árið 1801. Hún átti eftir
að valda meiri deilum en dæmi
voru til áður á íslandi, en hún
átti að taka við af hinum gamla
„Grallara“ (Graduale) Guð-
brands biskups, sem þjóðin
hafði þá sungið úr í kirkjum
sínum í 200 ár og hafði verið
gefinn út 17 sinnum í Hólastifti
og þrisvar í Skálholti. Þjóðin
hafði tekið ástfóstri við þessa
öldnu sálmabók, en þegar leið
að lokum 18. aldar fannst geist-
legum og veraldlegum valds-
mönnum mál að breyta til.
Höfðu biskuparnir Árni Þórar-
insson, Hólabiskup og Hannes
Finnsson í Skálholti safnað nýj-
um sálmum til nýrrar bókar og
Stefán Þórarinsson, amtmaður
hafði fengið skáldið á Bægisá til
að semja marga sálma, er í
bókinni skyldu prentast. En
Hannes biskup andaðist 1796 og
er þar skemmst frá að segja að
ritstjórn útgáfunnar lenti öll á
höndum Magnúsar Stephensen
í Viðey, sem þá gekk hvað
harðast fram í að koma anda
upplýsingarstefnunnar á fram-
færi í anda hins nýstofnaða
Landsuppfræðingafélags þeirra
feðga.
Þegar bókin svo loks kom út
varð mörgum hverft við. Ekki
síst þótti mönnum taka steininn
úr er Magnús hafði útrýmt forn-
kunningja landsmanna, þ.e.
djöflinum, nær alveg úr bókinni.
Vakti þetta mikinn úlfaþyt. Þá
varð sjálft val sálmanna mörgum
mikið hneykslunarefni.
En fáir reiddust meir en skáld-
ið á Bægisá. Þeir fáu sálmar eftir
hann er í bókinni birtust, höfðu
verið aflagaðir og þeim breytt á
ýmsa lund og það af Magnúsi
sjálfum, sem aldrei þótti mikið
skáld, þótt margt og mikið væri
vel um hann. Verið hafði góð
vinátta með þeim Magnúsi áður,
en nú kólnaði hún og sendi Jón
frá sér bitrar háðvísur um bók-
ina og sendi prentsmiðjunni í
Leirárgörðum þessi orð:
„Farvel Leirgerður, drambsöm
drilla,
drottnunargjörn og öfundsjúk!
Pú skalt ei fleiru frá mér
spilla,
freyddu sem best afþínum kúk. “
Miklu fleira orti Jón til höfuðs
sálmabókinni, „Leirgerði,“ eins
og nú var farið að kalla hana og
flest var það í sama stíl og
erindið hér að ofan. Magnús
brást illa við og fékk einn vel-
unnara sinn til þess að kveða á
móti. Sá var séra Arnór Jónsson
á Hesti, sem átti 14 sálma í
bókinni. Kvæði hans nefndist
„Greppssálmur" og gekk hann
þar mjög nærri Bægisárskáldinu.
Þessi orrahríð í ljóðum stóð
nærri fimm ár. Voru skáldin þá
orðin þreytt, svo og almenning-
ur. Svo svæsin voru níðkvæði
Jóns að honum var hótað lög-
sókn og embættismissi og kaus
hann þá þann kostinn að friðr
mælast við Magnús Stephensen
og aðra andstæðinga. Hann
hvarf á brott úr þessum foruga
leik eins og miklu skáldi sómdi
með yfirbótarvísum, sem eru
eitt það fegursta sem hann orti,
iðrandi og bljúgur gamall
maður.
80 ÞÚSUND UÓÐLÍNUR
Ekki gefst hér kostur á að fara
mörgum orðum um þýðingar-
afrek Jóns Þorlákssonar. En þeir
sem kannað hafa þýðingu hans
á Paradísarmissi, sem hann þó
þýddi úr dönsku og þýsku, þar
sem ensku hafði han ekki vald á,
vilja telja að þar sem honum
tekst best upp fari hann fram úr
sjálfri frumgerðinni að skáld-
legri fegurð. Hann átti 14 ár
ólifuð er þýðingu Paradísarmiss-
is var lokið og tók hann þá til við
að þýða Messías eftir þýska
skáldið Klopstock og það afrek
auðnaðist honum að vinna fyrir
dauða sinn. Það var þá orðið 80
þúsund ljóðlínur. Sama árið og
hannlaukþvíverki, 1819,bárust
honum að bana komnum, fyrstu
skáldalaunin. Þetta voru 30
sterlingspund er komu frá Eng-
landi og konungur veitti honum
40 ríkisdala styrk er greiðast
skyldi skáldinu ár hvert meðan
hann lifði. Þau laun fékk hann
þó aldrei í hendur meðan hann
var lífs.
Sumarið 1819 var stirt og
vætusamt og Jón Þorláksson
hafðist við í lofthúsi á Bægisá.
Helga Magnúsdóttir, hin trygga
og góða, hjúkrar honum. Síðla
sumars gisti á Bægisá prestur
einn norðlenskur og svaf niðri
undir lofthúsinu sem Jón var í.
Þá var hann lagstur banaleguna.
Heyrði aðkomupresturinn að
hann lá á bæn alla nóttina. Það
var komið haust og þann 21.
október andast Jón Þorláksson.
Löngum hefur Fjölnismönn-
um verið þakkað að hafa verið
upphafsmenn að endurreisn
tungunnar, En hún var þegar
hafin. Það hafði gerst með Jóni
Þorlákssyni og þeir sem sem
kanna ljóð hans og bera saman
við skáldskap Jónasar Hall-
grímssonar munu sannfærast um
að í Jóni hafði „ástmögur þjóð-
arinnar“ átt sér fyrirmynd og
kennara í notkun málsins og
skáldlegu hugarflugi.