Tíminn - 21.05.1988, Blaðsíða 2

2
HELGIN
Laugardagur 21. maí 1988
VÍDALÍN
GEGN
VALDNÍÐSLU
ástæður þessarar athugasemdar,
er ekki erfitt að geta sér til um
að oft hafa verið léttir vasar
hinna ungu námsmanna.
Mikill atburður var það er lá
við stúdentaupphlaupinu milli
danskra og norskra stúdenta, en
þar fylgdu íslendingarnir þeim
norsku. Liðsmunur var mikill:
Danirnir um 300, en Norðmenn
80 og þeir íslensku 18. Foringi
fyrir norskum var Olaf nokkur
Klow, en fyrir íslenskum var
Páll. Peir Klow og Páll báru
saman ráð sín, nokkrum dögum
áður en átökin skyldu verða, en
þar hét Grænland (nú Grönning-
en) sem slagurinn skyldi standa
og var fyrir innan Austurport.
Hver sá skyldi ærulaus kallast
sem hleypti af byssu (Skydege-
væhr). Réði Páll því að liðið sem
hann fylgdi skyldi standa í hring
og þrengja röðina í hvert sinn
sem einhver félli, en þeir minni
máttar skyldu standa fyrir innan,
kasta grjóti og leggja korðum út
á milli hinna. Deginum áður en
stríðið skyldi hefjast frétti Maz-
ius rektor háskólans af hvað til
stæði og fékk sætt stúdenta. En
herkænsku Páls hrósaði hann og.
kvað Norðmenn og íslendinga
seint hafa orðið unna með þessu
móti og kvað íslenska njóta þess
að þeir læsu fornar sögur.
Páll hefur oft stytt sér stundir
á námsárunum við skáktafl og
kenndi tafl öðrum. Meðal nem-
enda hans var Christian Worm
síðar biskup, og lærði móðir
Christians tafl um leið. Gerði
hann kerlingu heimaskítsmát
þrívegis, áður en hann afsagði
að kenna henni lengur, þrátt
fyrir þrábeiðni hennar!
SKÓLAM EIST ARINN
Pegar Páll gekk frá prófborð-
inu, nýbakaður guðfræðingur,
gerðist það atvik að hællinn
hrökk undan skó hans og kvað
hann það vera fyrirboða: að
hann mundi heltast úr lestinni
frá þeim geistlegu - og gekk það
eftir. Hann hafði líka numið
fleira en guðfræði í Höfn og það
af þeim manni, sem kunni þau
fræði er hann kenndi. Sá var Jón
Eggertsson, er frægur varð fyrir
að sanka saman íslenskum hand-
ritum fyrir Svía. Um það leyti er
Páll kynntist honum var hann
líklega mest hataður allra ís-
lendinga af löndum sínum og
bar margt til, sem ekki gefst tóm
til að rekja hér, en frá Jóni
sögðum við hér í helgarblaði
Tímans á fyrra ári. - Jón Egg-
ertsson kenndi Páli þá list hvern-
ig hann skyldi komast til emb-
ætta og réð honum til þess að
byrja á að verða skólameistari.
Mundi þá eitt koma af öðru.
Annar aðdáandi Jóns var Árni
Magnússon, og fyllti hann flokk
þeirra fáu íslendinga er hörm-
uðu þennan berserk látinn 1689,
þótt Kristín Svíadrottning gæfi
scx hundruð ríkisdali til útfarar
hans og sagt að rætt hafi verið
uin að gera hann að borgarstjóra
í Gautaborg! Af Jóni Eggerts-
syni er talið að Árni hafi smitast
af fornfræða og handritasöfnun-
aráhuganum.
Og Páll hafði ráð meistara
síns: þegar hann hélt frá Höfn
1689 búinn miklum og góðum
bókakosti að andvirði 300 ríkis-
dala, hafði hann veitingu fyrir
rectoratinu við Skálholtsskóla
upp á vasann!
var stofnað 1684. Fyrsti stiftamt-
maðurinn var Ulrich Christian
Gyldenlöve (sem aldrei kom til
íslands). Hann hafði þó sinn
fulltrúa á íslandi og var það
amtmaðurinn, en embætti hans
var stofnað 1688 og settist fyrst-
ur í það Kristján Möller. Er hér
var komið voru þessir æðsta
valdið yfir lögmönnunum.
Sigurði Björnssyni líkaði vel
að fá með sér aðstoðarmann
(Páll var fyrsti varalögmaður á
Islandi) og þó enn betur að svo
valinn maður skyldi hreppa
starfið. Þá var rétt nýlega orðinn
lögmaður norðan og vestan Lár-
us Gottrup og hafði hann enn
engan varalögmann, - ekki fyrr
en 1707, er stórbokkinn Oddur
Sigurðsson var gerður varalög-
maður hans, en hann kemur
mjög við söguna hér á eftir.
En skólameistaranum í Skál-
holti höfðu dugað vel ráð Jóns
Eggertssonar. Honum farnaðist
vel í varalögmannsembættinu og
þegar Sigurður fór frá 1705, var
hann umsvifalaust gerður að lög-
manni sunnan og austan.
Garður, bústaður Hafnarstúdenta um daga Páls Vídalíns.
„ÞÁVERÐÉGEI
PRESTUR í ÁR“
Skringilegt ástand ríkti við
Skálholtsskóla þegar Pál Jóns-
son Vídalín bar þar að garði
1689. Þá var þar skólameistari
Þórður nokkur Þorleifsson, en
nafni hans, Þórður Þorláksson,
var biskup. Biskupinn var
heilsuveill og gat lítið fylgst með
skólahaldinu og varð að reiða
sig mikið á Þórð skólameistara,
og hafði hann að líflækni sínum.
En ekki var allt sem sýndist!
Þórður skólameistari var of-
drykkjumaður, sem rækti skól-
ann með eindæmum illa, svo allt
rak á reiðanum og gat hann
dulið biskupinn þessa sem lækn-
ir hans. Sá hann svo til að
karlinn komst varla nokkru sinni
úr rúminu og ofbauð fólki þetta
ófremdarástand. Tók því bisk-
upsfrúin, Guðríður, sig til eitt
kvöld og sat fyrir meistara í
einhverjum myrkum göngum.
Gerði hún sér upp ókunnuglega
rödd og spurði hve lengi biskup-
inn mundi verða veikur. „í viku
skal hann enn liggja, kerli mín!“
svaraði Þórður þá.
En árið 1691 tók Páll við
skólameistaraembættinu og
gegndi hann því í sex ár. Skipti
þá mjög til hins betra um alla
reglu, kennslu og aga, er svo vel
lærður maður og vandaður tók
við. En fátækt skólans og staðar-
ins var mikil og olli hún því að
Páll var ekki við skólann lengur.
Sem dæmi um það nefndi hann
að eitt sinn er hann lá veikur í
hálfan mánuð, var honum ekki
fært annað til matar en lítið
stykki af lundabagga.
Hann var Þórði biskupi betri
en enginn og aðstoðaði hann við
að prenta nýjan Grallara og
þýddi fagra sálma úr dönsku og
latínu, þar á meðal sálminn
„Jesú þín minning mjög er sæt.“
Vann hann þýðinguna á einum
næturtíma og drakk pela mjaðar
á meðan og var svo sálmurinn
lesinn upp yfir borðum næsta
dag. Stóð þá biskupinn upp og
þakkaði honum grátandi fyrir
og sagði að þessi sálmur mundi
verða sunginn í kristilegri
kirkju, þá báðir þeir væru orðnir
að moldu.
Foreldrar hans bæði skrifuðu
honum og hvöttu hann til þá er
hann heimsótti þau að gerast
prestur, en það vildi hann ekki.
Þó komu þau honum til að sækja
um Staðarstað, en kallið var
veitt öðrum og andvarpaði Páll
þá af feginleik. Þá sagðist hann
hafa verið fegnastur að vakna af
vondum draumi er honum
fannst Þórður biskup ætla að
leggja hendur á höfuð honum
við prestvígslu.
En loks kom að því að hann
þurfti ekki lengur að óttast þessi
örlög. Hann sótti um Dalasýslu
1697 og hlaut sýslumannsemb-
ætti þar sama ár - 16 dögum
seinna bættist ný upphefð við:
Konungur Kristján fimmti gerði
hann að varalögmanni sunnan
og austan hjá lögmanni Sigurði
Björnssyni.
ÍSLENSKIR VALDSMENN
Allt frá 1280 og til 1800 voru
lögmennirnir tveir æðstu hand-
hafar innlends valds á fslandi
með ýmsa erlenda pótintáta yfir ■
sér og voru það hirðstjórarnir
frá 14. öld og fram á þá 17., eða
þar til stiftamtmannsembættið
LITILL EIGINMAÐUR OG
STÆÐILEG EIGINKONA
Hér er rétt að lýsa Páli ögn og
víkja að einkahögum hans.
Hann var meðalmaður á hæð í
minna lagi, grannur á unga aldri,
svo að hann kom að sér álnar-
kvenbelti þá hann var tvítugur
og nokkur ár eftir. Hann kvænt-
ist Þorbjörgu Magnúsdóttur úr
Vigur á ísafjarðardjúpi og segir
sagan að henni hafi þótt lítið til
slíks rindils koma í fyrstu. Var
það vegna þess að ættmenn
hennar voru allir digrir og föngu-
legir, en Magnús faðir hennar
átti nóg með að ganga spölinn
frá fjörunni í Ögri upp að kirkj-
unni þar, því þá var hann löður-
sveittur vegna offitu. Hann var
og matmaður gríðarlegur og þá
hann dó er sagt að það hafi gerst
með þeim hætti að hann sprakk,
svo fitulækirnir runnu eftir
skálagólfinu. Ekki var föður-
bróðir Þorbjargar, sem Oddur
hét, síðri. Engir hestar báru
hann nema einn skjóttur, því
aðra sligaði hann. Er hann var
klausturhaldari á Stað í Reyn-
isnesi varð hann að ganga spöl-
inn út í kirkjuna í þrem áföngum
og rennsvitnaði þó mestu frost
væru!
Kauphöllin, „Börsen“. Þessi bygging var nýleg, vart 40 ára,
þegar Páll Vídalín kom til Hafnar.
Páll var dökkur á brún og brá
ungur, með svart slikjuhár, en
brúkaði hárkollu er hann eltist.
Nefið var hátt og beint, en þó ei
þunnt. Hafði hann hreinan og
skýran svip, sem Jón Grunnvík-
ingur segir minnt hafa á myndina
af Guðbrandi biskupi. Er hann
cltist þjáði hann mikill bjúgur í
fótum og enn augnveiki, svo
hann .var löngum sjónlítill á
elliárum sínum. Hann gekk dag-
lega í innislopp (Schlaffrock) og
hafði töflur á fótum og skinn-
húfu svarta á höfði, ef enginn
heldri gestur var aðkomandi.
Hann sagði að ef nokkur ætti
skilið að komast til himnaríkis,
þá væri það sá er fundið hefði
upp „Schlaffrock og töflur."
Fjögur börn áttu þau Þorbjörg
er upp komust og átti hann í
miklum raunum út af einu
þeirra, dóttur sinni Hólmfríði.
Hana vildi fá Halldór prestur
Hallsson á Breiðabólsstað, en
Páll vildi með engu móti. Sótti
prestur eftir stúlkunni eigi að
síður og varð af ógurlegt hatur.
M.a. voru Páli kenndir galdrar
og draugasendingar á séra
Halldór, sem allur almúgi lagði
trú á og varð Páli mikil skapraun'
að. Gekk svo langt að hann
neitaði að taka nokkra þjónustu
af séra Halldóri og milli þeirra
spruttu málaferli, sem reyndu
mjög á báða aðila. Það var
Halldór sem auðnaðist sú sæla
að míga yfir kistu Páls lögmanns
að honum önduðum.
Hann var rómaður kennari,
bæði er hann kenndi við Skál-
holtsskóla og þá er hann hafði
nemendur hjá sér heima í Víði-
dalstungu, enda svo fjöl-
menntaður að sagt var að hann
hefði kunnað utan að fimm bæk-
ur Livíusar. Segir Jón Grunn-
víkingur frá kennslustundum á
lögmannssetrinu, þar sem nem-
endur stóðu upp við borðin á
matmálstímum og ruddu upp úr
sér fræðunum, meðan Páll
hlýddi á. Þar mátti engin kona
bera á borð heldur gerðu nem-
endur það sjálfir eftir kúnstar-
innar reglum.
JARÐABÓKIN MIKLA
Árið 1699 kom til ríkis í
Danmörku Friðrik konungur
fjórði. Með nýjum einvaldi
kviknuðu vonir með fólki um að
betri tímar væru í vændum og á
íslandi var afráðið að senda
konungi bænaskrá, þar sem rak-
in væru ótal vandræði lands og
þjóðar. Til ferðarinnar valdist
Lárus Gottrup, lögmaður, og
varð árangur af sendiförinni sá
að skipaðir voru tveir fulltrúar
„commissarii", sem bæði skyldu
fara í saumana á allra handa
valdníðslu embættismanna og
gera manntal og meta allar jarðir
á landinu. Til þessa völdust þeir
Árni Magnússon og lögmaður
Páll Vídalín. Er þessi saga svo
vel kunn að varla er verjandi að
lengja mál um þetta í ágripslegri
blaðagrein. En það var mikið
vald sem þeir Árni og Páll fóru
með á þessum árum, og jarða-
bókina unnu þeir við til 1712.
Ekki mun Páll hafa uppskorið
mikil laun síns erfiðis, en langar
og erfiðar ferðir komu niður á
heilsu hans er fram í sótti.
Ýmislegan málarekstur bar
þeim félögum að höndum, en þó
var Páli sparað hið þyngsta í
þeim sökum þar til eftir að
jarðabókinni var lokið og hinn
virðulegi vinur hans og áhrifa-
maður, Árni Magnússon, farinn
úr landi. Erfiðasta málið var
málareksturinn vegna Jóns
Hreggviðssonar og höfðu bæði
Árni og Páll mikla fyrirhöfn
vegna þess. Pegar loks hillti
undir að stappinu lyki og Jón
Hreggviðsson gat snúið frjáls
maður til íslands, ortu þeir báðir
„commissarii" vísu um Jón. Vísa
Árna er flestum vel kunn, en