Tíminn - 05.11.1988, Blaðsíða 7

Laugardagur 5. nóvember 1988
HELGIN
- rætt við
Guðmund Andra
Thorsson, en
skáldsaga hans,
„Mín káta angist“
ervæntanleg
eftir helgina
„Ég held að það sé ofmetið hve
nútíminn sé óskiljanlegur og
erfitt að henda reiður á nonum.“
(Tímamynd Gunnar)
„Þetta var eina nafnið sem mér
datt í hug. Margir vinir mínir og
kunningjar sem lesið höfðu handrit-
ið að sögunni voru búnir að koma
með uppástungur um nafn og sum
kannske miklu snjallari og hljóm-
meiri - en ég fann bara að það voru
ekki nöfnin á einmitt þessa sögu.
„Mín káta angist" var nafnið sem ég
fann að hún átti að heita og mér
finnst þessi titill skemmtilega
klunnalegur. En ég held að skýringin
á því hvað í nafninu felst verði að
bíða lesenda að skilgreina. Hins
vegar get ég skýrt frá því að bókin
er um ungan mann, 25 ára gamlan,
sem kominn er úr þorpi úti á landi,
sem ég tilgreini ekki hvar er. Af
ýmsum ástæðum heldur hann til
Reykjavíkur, ætlar að fara að læra
íslensku til þess að læra að verða
skáld og rithöfundur. Hann fer að
sækja tíma og hittir þá stúlku þar,
hann væflast um og skoðar, rifjar
upp og hugleiðir - hann er alltaf að
hugleiða eitthvað, síðan spinnst
þetta áfram. Þetta er ósköp ómerki-
legur söguþráður; hefur svo sem allt
saman heyrst áður. En það eru ekki
margar sögur sem henda manninn.
Maðurinn fæðist og deyr og það er
það sem gerist í milli þessara höfuð-
staðreynda, sem allt snýst um. Aftur
á móti eru til ýmsir mátar að segja
þessar sögur og hver máti er sprott-
inn af sínum tíma og er einskonar
athugun á honum. Það sem átti við
í gær á ekki við í dag. Flest verður
að klisjum, þegar margir hafa farið
um það svipuðum tökum.
Því finnst mér að það að segja
sögu heldur hófsamlega og á agaðan
hátt, allt að því meinlætalegan, sé
næstum nýstárlegt núna - ég forðast
hátimbraða byggingu, nenni ekki að
tönnlast á því við fólk á hverri síðu
að það sé að lesa sögu, en legg meiri
áherslu á að kalla fram kenndir og
hughrif, ég vil hafa skap í stílnum,
andrúmsloft í sögunni."
Klassisk spurning, Guðmundur, -
ertu lengi búinn að iðka ritstörf?
„Nú veit ég ekki hvað á að tína til.
En þegar ég var sjö, átta og níu ára,
lifði maður að sjálfsögðu í leikjum
og einn af þeim leikjum var „rithöf-
undaleikur“. Hann fólst í því að
maður settist í stól og bullaði, en
jnóðir mín skráði eftir mér. Þetta
voru ákaflega agaðar sögur, sem
byrjuðu kannske svona: „Einu sinni
voru þrjár systur, sem hétu Ása,
Signý og Helga ..og svo var það
sú sagan og frumleiki höfundar ekki
mikill. En þetta gæti bent til að
maður hafi haft þetta meir í sér en
maður gerði sér grein fyrir. Ég hef
alltaf haft gaman af að skrifa, var um
hríð afkastamikið sendibréfaskáld.
Það er alveg sérstök tegund af ís-
lenskum stílistum sem hafa lagt
stund á sendibréf og ég er ekki frá
því að margir bestu stílistar minnar
kynslóðar hafi glitrað fyrst og fremst
í sendibréfum.
Svo vandist ég á að skrifa ritgerðir
í háskóla og að því kom að ég fór að
skrifa gagnrýni, greinar hér og þar,
og fann að það hentaði mér frekar
vel. Síðar gerðist það tvennt að ég
hóf störf hjá forlagi og tók að
kynnast fleiri rithöfundum, og þá
var ekki um annað að ræða en að
hætta að vera gagnrýnandi - ég hef
engan áhuga á að taka þátt í neinum
frægðarmiðlunarfélögum. Þá var
tímabært að huga að einhverju nýju,
líta í nýjar áttir. Maður á ekki nema
eitt líf og reki maður sig á vegg, fer
maður að eins og köngulóin og
stefnir í nýja átt.“
Margir af þinni kynslóð hafa verið
fyrirferðarmiklir á ritvellinum og
marga þeirra muntu þekkja vel.
Ertu félagi í „skáldaklíku,“ eins og
menn orðuðu það hér einu sinni.
„Kannske - og varla þó, minn
nánasti vinahópur telur líffræðinga,
stjórnmálafræðinga og þannig
menn. Eftir að ég kom úr háskóla og
þá ekki síður eftir að ég tók við
ritstjórn Tímarits Máls og menning-
ar, kynntist ég mörgum rithöfundum
og skáldum. En ég var svo lánsamur
að þegar ég byrjaði að skrifa gagn-
rýni, fyrst í DV og svo í Þjóðviljann,
þekkti ég nánast enga rithöfunda,
þ.e. ég átti alls enga rithöfunda
að vinum og varð því ekki sakaður
um að skrifa kunningjadóma. En
svo breyttist þetta og ég átti orðið
mjög óhægt um vik að skrifa
„krítík", var kominn út í horn með
það, svona félagslega.
Ég er hins vegar úr Menntaskólan-
um við Tjörnina, sem síðar hét við
Sund, og þar ríkti bókmenntalegt
andrúmsloft og þaðan hafa rithöf-
undar komið, sem ég finn kannske
til skyldleika við, vegna svipaðrar
reynslu. Þeirra á meðal eru þeir
Einar Már Guðmundsson og Einar
Kárason, sem þó voru nokkuð á
undan mér. Reyndar voru þeir ekki
skólaskáldin þarna. Ég man eftir
miklum og ágætum yrkingum Hall-
gríms Thorsteinssonar og Stefáns
Jóns Hafstein og Sveinbjarnar I.
Baldvinssonar, sem gaf út bók á
þessum árum. I skólanum var þá
líka mikil róttækni og það var rót-
tækni af því tagi sem er forvitin.
Þetta var ekki norsk-kínverska
heimatrúboðið, sem þó var áberandi
á þessum árum líka. Menn voru í
stöðugri leit. Rétt áður en ég kom í
skólann komu þar út stór bók-
menntablöð og í þeim held ég að
fyrst hafi birst á íslensku sögur eftir
t. d. Garcia Marquez og rætt um hið
s.-ameríska töfraraunsæi. En í um-
talsverð kynni við rithöfunda komst
ég sem sé ekki fyrr en seinna þegar
ég tók þátt í því með skáldum á borð
við Gunnar Harðarson og Sigfús
Bjartmarsson að hleypa af stokkun-
um bókmenntatímaritinu Teningi,
sem enn kemur út. Hvort ég aftur á
móti hafi innvígst í skáldaklíkur -
nei, þannig mundi ég ekki orða það.
Ég lendi milli vita, sem kannske
er hlutskipti minnar kynslóðar, sem
er ’57 kynslóðin. Þetta er kynslóðin,
sem lendir á milli kynslóða. Hún er
skynsöm og laus við öfgar, í rauninni
heldur leiðinlegt fólk, ekki nógu
litríkt. Á undan okkur eru fyrst
hippar og þá miklir kommúnistar,
þar sem menn voru ýmist trotskyist-
ar eða máóistar. Þetta var ’68 kyn-
slóðin, sem þó kom ekki fram fyrr
en eftir 1970. (68 kynslóðin var
engin ’68 kynslóð, hennar uppreisn
var helst í því fólgin að láta ófriðlega
á fylliríum). En á eftir okkur af ’57
kynslóðinni kom svo „uppa kynslóð-
in“, sem allt lagði upp úr klæðaburði
og ytri stíl, og einstaklingurinn
skyldi hanna sjálfan sig - málið er
ekki hvað þú gerir, heldur hvernig:
ef þú ert bæði ljótur og leiðinlegur
má alltaf bjarga því með útlitsfiffum,
fremur en með markvissum lestri
góðra bóka - þetta er blygðunarlaus
sjálfshönnun undir kjörorðinu „Ég
sem það gerir, hún deyr. En það’er
erfitt að sporna við þessu - menn
Iæra í háskólum að setja fram sitt
mál með allra handa neðanmálsat-
hugasemdum, fyrirvörum og því um
líku og þá er alltaf hættan að þetta
fólk sé einungis að skrifa hvert öðru
sendibréf.
Ekki síst með þetta í huga hef ég
áhuga á að skerpa og endurvekja
þjóðfélagslega umræðu í ritinu. Það
var að vísu aldrei tímaritinu að
kenna að hlutur hennar minnkaði,
heldur hnignaði henni af öðrum og
stærri ástæðum. Það dugir ekki að
trega þá tíma, þegar menn voru
vissir í sinni sök varðandi sósíalism-
ann og Sovétríkin - tímaritið er ekki
þannig að þú opnir það og fræðist
um hvað þér eigi að finnast, það
gefur ekki línu. En þetta er vinstri
sinnað tímarit, eins og hver maður
veit, og á árunum milli 1970 og 1980
voru vinstri menn mjög vígreifir og
fullir hugmynda. En á yfirstandandi
áratug hafa þeir ekki verið það. Þeir
hafa verið í varnarstöðu og einbeitt
sér að því að verja velferðarkerfið,
sem sjálfsagt er, en slíku fylgir engin
sýn. Þessi vörn hefur líka stundum
lýst sér í fáránlegum myndum, máls-
vörn fyrir sjálfvirkan fjáraustur, þar
sem einhverjir hlunkar í ráðuneytum
halda um budduna."
Mikill fjöldi af ungum höfundum
leitar til þín með Ijóð eða sögur til
birtingar. Hvernig finnst þér þeim
takast að glíma við samtímann í
verkum sínum?
„Hér er stórt spurt. Jú, til mín
koma margir og á öllum aldri. En
hvað unga höfunda snertir þá finnst
mér þeim takast svona upp og ofan.
Nei, ég held ekki að okkar tími sé
erfiðari að fjalla um en aðrir tímar.
Það hefur verið vandi að fjalla um
alla tíma. Ég held að það sé ofmetið
hve nútíminn sé óskiljanlegur og
erfitt að henda reiður á honum. Hins
vegar er sá tími liðinn að hægt sé að
semja skáldsögur sem rúmi allt þjóð-
félagið, geri öllum hugmyndum og
hræringum skil. En það á ekki að
þýða að ástæða sé til að leggjast í
eitthvert hugarvíl. Enn er hægt að
búa til bókmenntir sem hafa skír-
skotun til veruleikans.
í bókmenntum er hægt að fara
tvær leiðir: menn geta byggt á veru-
leikanum, en mega þó ekki ganga of
nærri honum, því þá er ekki lengur
um bókmenntaverk að ræða, heldur
skýrslu. Svo er hægt að búa til eigin
málheim, en það er það sem mörg
ljóðskáld nú keppa að og er ef til vill
hið eftirsóknarverðasta markmið
hvers skrifandi manns. Að búa til
heim þar sem orðin hafa sína sér-
stöku, innbyrðis merkingu og verkið
svífur og glitrar. En þetta er ekki
öllum hent. Margir eru að leitast við
þetta - og of margir að minni
hyggju. Menn gera sér varla grein
fyrir þeim ógurlegu kröfum sem
þetta gerir til orðaforða, stílgáfu -
og ekki síst til lestrar. Menn mega
ekki gleyma að það er sífellt nám að
skrifa íslensku, sem er afar kröfuhart
mál og ríkt af orðum. Ætli menn sér
að að skapa fagra tónlist verða menn
að kunna á hljóðfærið og ég held að
þá kröfu vilji margir forsmá."
er eins og jólatré, ég er í hrepps-
nefndinni.“ Já, þarna lendum við á
milli vita, horfum á hvorar tveggja
öfgarnar, erum áhorfendur."
Vendum okkar kvæði í kross, Guð-
mundur. Nú ert þú ritstjóri Tímarits
MM og munt kannast við þá gagn-
rýni að tímaritið hafi slagsíðu af
bókmenntalegri „analysu“. Er það
réttmæt gagnrýni?
„Þetta er tímarit bókmenntafélags
og hefur á löngum tíma þróast út í
að verða með öðru vettvangur fyrir
bókmenntafræðinga - en þó nokkuð
öðru vísi vettvangur vona ég, en
Skírnir eða Andvari. Ég vona að við
séum með fleiri myndbrjóta, mölv-
um fleiri helgimyndir. Tímaritið hef-
ur skyldum að gegna við bókmennt-
irnar, en ég vona að það sé líflegt.
Það er a.m.k. rifist á síðum tímarits-
ins og ég dreg ekki dul á að sem
ritstjóri tel ég það mitt hlutverk að
efna til úlfúðar og illinda! En það er
fjallað um fleira í ritinu en bók-
menntir, það er auðvitað í leiðinni
sífellt verið að tala um tíðarandann
og um pólitík.
Samt skal ég játa að á þessu fyrsta
ári mínu sem ritstjóri hefur ritið
fengið að stýra sér talsvert sjálft,
bæði vegna þess að ég hef þurft minn
tíma til þess að komast inn í hlutina
og vegna hins að það hefur verið
mikið framboð af góðu efni, ekki
síst frá bókmenntafræðingum, sem
segja má að ég hafi að nokkru leyti
„sleppt lausum". Mér fannst þeir
eiga skilið að gera nokkuð myndar-
lega við þá um sinn. En það breytir
ekki því að ég tel miður að bók-
menntaumræðan hefur í æ ríkari
mæli verið að færast á „abstrakt“
svið, sem er óheillavænleg þróun.
Hún hefur hneigst til að loka sig inni
í háskólanum og bókmenntaumræða