Tíminn - 21.01.1989, Blaðsíða 2

Tíminn - 21.01.1989, Blaðsíða 2
Laugardagur 21. janúar 1989 12 HELGIN ■ STJÓRINN honum nokkurn styrk til námsins. Mun hann ekki hafa haft annað fé með höndum þegar hann sigldi, en það sem hann hafði sp&rað saman frá því er hann útskrifaðist og getur ekki hafa verið mikið. Hafnarár Benedikts Benedikt lét í haf með skipi því er „Sankti Johannes" hét, 8. september 1785. Hreppti skipið harða og langa útivist, hrakti meira að segja suður í Spánarhaf og kom loks til Hafnar undir árslok, eftir nær fjögurra mán- aða siglingu! Verður hver að nota það hugarflug sem honum er gefið til að setja sér fyrir sjónir það vos og harðræði sem menn hafa mátt þola í slíkum leiðangri. Tók hann þegar að búa sig undir aðgönguprófið við háskólann og var skráður í stúdentatölu hinn 27. febr- úar 1786 með 2. einkunn og er þá í innritunarskránni nefndur (á latínu) Benedictus Johannes Gröndahl. Hann hefur því tekið sér Gröndals- nafnið jafnskjótt og hann kom til Hafnar. Tók hann þar með að búa sig undir heimspekiprófið og naut við það kennslu vinar síns úr Hóla- skóla, Geirs Vídalíns, sem líka að- stoðaði Stefán Stephensen, son Ólafs amtmanns, sem tekið hafði próf um leið og Gröndal með sömu einkunn. Getur Stefán um Benedikt í bréfi sem hann skrifaði heim og kveðst efa að Benedikt muni standa sig öllu betur en hann sjálfur og bætir svo við: „Vinnur hann það mest með ástundunarsemi og ekki ber hér svo mikið á hans stóru gáfum sem á íslandi." Virðist kenna nokk- urs metnaðar í ummælum þessum og að Stefán vilji gera lítið úr gáfum þessa fyrrverandi þjóns föður síns og telja sig honum jafnsnalian eða fremri. En ummælin sanna það að Gröndal hefur haft orð á sér fyrir góðar og miklar gáfur. Gengust þeir Stefán undir heimspekiprófið seint í desember og fengu báðir fyrstu eink- unn. Næstu tvö árin stundaði Gröndal nám af kappi í gömlu málunum, latínu og grísku, ásamt fagurfræði, en tók ekki próf í þeim greinum. Hafði hann ætlað sér að fá embætti það í náttúrusögu og sagnfræði, sem stofna átti við Hólavallaskólann í Reykjavík. En svo fór að embættið var aldrei veitt, því stjórnin horfði í þann kostnað sem af því mundi leiða. Þessi vonbrigði urðu til þess að Gröndal hætti við nám í gömlu málunum, sem hann síðar iðraðist eftir, og sneri sér að lögfræði. Taldi hann að þau fræði gæfu meiri von um embætti. Á Hafnarárunum átti hann við mjög þröngan fjárhag að búa, þótt hann fengi starf á vegum nefndar þeirra sem gera átti úttekt á verslun íslands og Finnmerkur. Þá hafði hann dálitla aukagetu sem ritari Lærdómslistafélagsins og sneri á ís- lensku ýmsum ritgerðum í ritum þess og þýddi sitthvað. Merkast þar á meðal er „Musteri mannorðsins" eftir enska skáldið Alexander Pope, en þýðing Benedikts var 190 erindi undir fornyrðilagi. Pótti hún vel af hendi leyst, þótt Benedikt muni hafa þýtt úr jsýsku, þar sem hann var lítt að sér í ensku, en talaði og ritaði þýsku jafn vel og dönsku. í mars 1791 andaðist á íslandi Björn lögmaður Markússon. Þessi tíðindi urðu til þess að Benedikt flýtti sér nú sem hann mátti að Ijúka lögfræðinni og tókst það þegar sumarið 1791. Sótti hann þá þegar um varalögmannsembættið hjá ný- skipuðum lögmanni sunnan og aust- an, Magnúsi Ólafssyni og hlaut veit- ingu fyrir því 19. ágúst. Segir þó að þeir synir Ólafs stiftamtmanns haft eftir megni reynt að koma í veg fyrir þetta og var það aðeins upphafið að ýmsu mótlæti sem Benedikt varð fyrir úr þeirri átt um dagana. Kuldaleg heimför Ekki gerðu veðrin á Atlantshafi það endasleppt við Benedikt Gröndal: Hann lét í haf hinn 26. september 1791 á póstskipinu Svöl- unni (Die Schwalbe). Gekk ferðin skelfilega, því þótt þeir væru ekki nema 10'vikur á leiðinni í stað 15 á útleiðinni, var veðrið með þeim ódæmum að skipverjar gátu ekki kveikt upp eld í sjö vikur. Þegar þeir loks náðu landi var það með þeim hætti að skipið strandaði í klettum milli Kálfatjarnar og Bakka á Vatns- leysuströnd í norðankafaldi og frost- hörku. Komust þó menn allir lífs af, en flestir meiddir og þjakaðir og sumir kalnir. Gröndal var hörku- maður á þeim árum og gekk með fylgdarmanni lítt klæddur frá skips- fjöl og ætlaði inn á Nes. Gengu þeir yfir Vatnsleysuheiði og inn svo- nefndan Almenning, uns skammt var eftir til Óttarsstaða í Hraunum. Þá gafst Gröndal upp af kulda og langvinnu vosi. Lagðist hann fyrirog sofnaði svo fast að hann varð ekki vakinn. Fylgdarmaður hans fór til Óttarsstaða og náði í hjálp. Var þá Gröndal fluttur til bæjar, kalinn á tám og fingrum. Þó hresstist hann brátt svo að hann fékk komist að Görðum á Álftanesi til Markúsar prófasts Magnússonar og var þar um veturinn. Náði hann sér meira að segja það fljótt aftur að hann gat setið erfi Meldahls amtmanns á Bessastöðum 10. desember. Um hrakning sinn og skipbrot orti Bene- dikt svo: Benedikt kom og braut sitt far búðarvos hann átti þar og sultar, syngur: efnum spillti öldumar ekkert hann að landi bar nema frosna fingur. Skal honum lukkan hafa horn í hverri síðu, þar til norn á spotti springur? eða gefast auðna forn að hann rétti lítið korn sá vesalingur. Blásnauður varalögmaður Sumarið 1792 var Gröndal á Lambastöðum hjá vini sínum Geir Vídalín og reið það sumar til Alþing- is og var einn dómenda í yfirréttin- um. Um þær mundir hafði Ólafur stiftamtmaður í huga að gera hann aðstoðarmann Skúla gamla landfóg- eta gegn hálfum launum. Gengu um þær mundi miklar sögur um ýmsa óreiðu á reikningum karls. En Hann- es biskup Finnsson lagðist gegn þessu og hefur líklega ekki viljað að hróflað væri við Skúla síðustu ár hans. Haustið 1792 sigldi Gröndal til Hafnar að sækja um amtmannsemb- ættið í suðuramtinu eftir Meldal, en sú ferð varð árangurslaus, því emb- ættið var veitt Ólafi stiftamtmanni sem aukageta árið á eftir. Hafði Magnús Stephensen líka ritað róg um Gröndal til að sporna gegn því að hann fengi embættið og sagði Bjarni amtmaður Þorsteinsson að það hefði verið „eitthvert hið skammarlegasta prívatbréf af vissum manni (þ.e. Magnúsi) er ég held skrifað verði á annars manns bak“. Kom Gröndal heim aftur 1783 og Vogar við Mývatn. Hér fæddist Benedikt Gröndal. hafðist við á Lambastöðum til 1795 atvinnulaus, því engin laun fylgdu varalögmannsembættinu. 1795 fluttist hann frá Lambastöð- um til Bessastaða og gerðist ritari nýskipaðs amtmanns í vesturamtinu, Vibe. En árið á eftir fór hann að Elliðavatni og reisti þar bú. Þá var hann kvæntur Þuríði Ólafsdóttur frá Frostastöðum í Skagafirði. Hún var 3 árum yngri en hann og hafði í 16 ár verið þjónustustúlka hjá Ólafi stiftamtmanni. Hafði hún komið þangað 17 ára og kynnst Benedikt þar. Þuríður var fríð sýnum og' Sigurður Pétursson, sýslumaður og skáld. Þessi hrekkjalómur og háðfugl fór mjög í taugarnar á Gröndal, er þeir voru samvistum í Nesi. gervileg, greind vel og tápmikil og talin merkiskona. Á öllum þessum góðu kostum þurfti hún að halda er stundir liðu fram, því Benedikt var lítill búmaður eða framkvæmdamað- ur, eins og fyrr er vikið að. Hann var aðeins eitt ár á Elliðavatni, undi þar ekki og fluttist að Bakka á Seltjarn- arnesi 1797. Þar var hann í eitt ár, en fluttist þá að Nesi við Seltjörn og bjó þar í torfhúsi, sem Magnús lyfsali Ormsson léði honum. Þar fékk hann með grasnyt nokkra, svo hann gat haft 2 kýr og örfáar kindur, enda hafði Jón Sveinsson, landlækn- ir meginhluta jarðarinnar til ábýlis. Átti Gröndal við mjög þröngan hag að búa fyrstu fjögur árin eftir að hann byrjaði búskap. Bækjur sfnar varð hann að hafa uppi á hanabjájka- lofti í Nesstofu og sat þar löpgum við lestur á vetrum. Varð hann þá oft svo kaldur að hann kenndi ekki fótanna upp að/knjám og hefur Sveinbjöm Egílsson, tengdasonur hans, það éftir konu hans að þetta hafi valdið veikindum hans, sem seirína komu fram. En þótt efnin væru rýr sýndi það sig að Benedikt var höfðingi í lund. Þau hjón styrktu til náms ungan frænda frúarinnar, Þuríðar Gröndal. Þessi drengur var Bjarni Þorsteins- son, síðar amtmaður, og átti þetta höfðingsbragð Benedikts eftir að launa sig ríkulega, því Bjarni reynd- ist þeim hjónum mikil hjálparhella og drenglundarmaður síðar, meðan veikindi Benedikts voru hastarleg- ust. Þegar Bjarni sigldi til náms fékk Benedikt honum 200 ríkisdali og var það mikið fé, ekki síst þegar þess er gætt að þröngt var í búi hjá gefand- anum. Stefánungar sýna klæmar Meðan Gröndal var varalögmaður dæmdi hann tvo dóma, sem báðir voru ónýttir í yfirréttinum og varð hann fyrir sektum í þeim báðum. Brá Ólafur stiftamtmaður honum meira að segja um hlutdrægni, en lét þess getið að hann kynni að verða hæfur dómari við æfinguna. En þess- ar ófarir munu annars að miklu hafa átt rætur að rekja til undirróðurs Magnúsar Stephensen. Hann var mjög óvinveittur nafna sínum, Magnúsi lögmanni, og hefur helst viljað bola honum frá embætti og þá Benedikt frá því að geta orðið eftirmaður hans. Mun þeim Stefán- ungum hafa þótt Gröndal vera lítill- ar ættar móti þeirra voldugu ætt. Magnús lögmaður andaðist í janúar árið 1800 og tók Benedikt þá við stöðu hans sem lögmaður á Alþingi því er þá var í annað skipti haldið í Reykjavík og var hið síðasta sinn er Alþingi var háð að sinni. En þegar landsyfirrétturinn var stofnað- ur sama ár var Gröndal skipaður efri meðdómandi - 1. assessor- með 700 dala árslaunum. Þarna rættist veru- lega úr fyrir honum, en Magnúsi Stephensen, sem var yfirdómarinn, brást ekki bogalistin að vanda. Hann kom í veg fyrir að Benedikt gæti orðið yfirdómari að honum gengnum, með því að skipa Stefán bróður sinn launalausan 1. assessor, sem fá skyldi yfirdómarastöðuna, ef til kæmi. Þetta var í meira lagi furðuleg tilhögun, en tryggði að ekki mundi Benedikt hækka frekar í tigninni. Svo var til ætlast að dómendurnir í Yfirréttinum væru búsettir í Reykjavík. ísleifur Einarsson, sem var 2. assessor, reisti sér hús það við Austurstræti, sem enn stendur. Hús- ið keypti hann frá Noregi og hýsti það lengi sjálfan réttinn. Magnús mun og hafa ætlað að setjast að í Reykjavík, en úr því varð aldrei. Gröndal vildi feginn komast úr tor- fkofanum á Nesi, en hafði ekki ráð á því. Sótti hann um 2000 ríkisdala lán til húsbyggingar, en það fékkst ekki. Þá falaði hann ýmsar jarðir í og nærri Reykjavík, en það fékkst heldur ekki fram. Varð hann því að vera kyrr í hinum lélegu híbýlum sínum. Óskemmtilegir grannar Fyrstu fimm árin sem Gröndal var í Nesi (1798-1803) voru þar samtíða honum þeir Jón landlæknir Sveins- son og Sigurður sýslumaður Péturs- son, höfundur sjónleikjanna Hrólfs og Narfa. Þeir Jón og Sigurður voru báðir svo hæðnir og kersknir í orði að ekki væri komandi að Nesi vegna háðs og spéskapar þessara manna. Sem dæmi upp á kerskni þeirra má nefna að við andlát Magnúsar lyfsala Ormssonar ortu þeir þessa stöku: Signor Magnúss sálin frökk sem vér sám defunctum (sáum dauðan - innsk.) upp til himna í einu stökk, eins og köttur, punctum. En svo breyttu þeir þessu þannig: Signor Magnúss sálin dökk sem vér sám defunctum ofan í víti í einu sökk, eins og klettur, punctum. Gröndal hefur ekki getist að slíku gemsi um látinn mann og orti þá tvær stökur „Sá hæðni“ og er hin fyrri svolátandi: Hæðnismanna hungruð görn hyggur að svelgja cuntum (þ.e. allt) svona gengur Sels við tjörn, svei því aftan, punctum. Segir Bjarni amtmaður að um- gengni þessara manna hafi verið fáleg og köld, en þó.ávallt sæmileg. Eftir lát Jóns, 1803, og brottför Sigurðar sýslumanns, voru samtíða Gröndal í Nesi þeir Tómas Klog, landlæknir, og Guðbrandur Vigfús- son, lyfsali. Féll í fyrstu vel á með þeim Klog og Gröndal, en síðar urðu fáleikar þeirra í millum. Gröndal var fertugur þegar hann fyrst komst í launaða stöðu og er auðsætt við hve þröngan hag hann hefur löngum búið. Þótt mjög rættist úr við assessorsstöðuna, þá var hann samt fátækur og hafa valdið því skuldir frá þeim árum er hann var launalaus. Bar nú ekkert til tíðinda um sinn og rækti Gröndal vel emb- ætti sitt í landsyfirréttinum. Sam- komulagið milli þeirra Magnúsar Stephensen var oftast þolanlegt á yfirborðinu, en víst fremur grunnt á því góða undir niðri. En þótt Magn- úsi væri ekki hlýtt til Gröndals, þá var honum samt enn minna um ísleif gefíð, sem var honum öllu erfiðari en Gröndal og jafnan óvinveittur allri Stephensensættinni. Skrifstofustjóri Jörundar Gröndal var maður rósamur og íhlutunarlítill um hag annarra. Helst kaus hann að geta verið með bókum sínum einn og út af fyrir sig í friði og spekt. En svo gerðust allt í einu þau

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.