Tíminn - 19.05.1989, Blaðsíða 1

Gunnar Gunnarsson rithöfundur var fæddur 18. maí
1889. Hann átti því aldarafmæli nú fyrir fáum dögum.
Gunnar var Austf irðingur, en fluttist ungur til Danmerkur.
Þar hjó hann strandhögg að fornum sið í dönskum
bókmenntaheimi. Hann setti ekki fyrir sig þá erfiðleika
sem fylgdu því að hefja sagnaritun á erlendu tungumáli.
Á tiltölulega fáum árum náði hann þeim árangri að verða
einn af víðlesnustu höfundum í Danmörku, og skáldsög-
ur hans voru þýddar á fjöldamörg önnur tungumál.
Gunnar Gunnarsson lést í Reykjavík 21. nóvember
1975, þá aldraður maður. Eins og menn vita valdi hann
sér legstað úti í Viðey og hvílir í kirkjugarðinum þar
ásamt konu sinni og syni.
Árið fyrir andlát Gunnars átti
Jónas heitinn Guðmundsson rithöf-
undur við hann nokkuð langt viðtal
sem birtist hér í Tímanum á 85. ára
afmælisdegi hans. Þar fer Gunnar
meðal annars nokkrum orðum um
skáldsagnaritun sína, en það var
formið sem hann ræktaði langmest á
akri skáldskaparins. í þessu viðtali
spyr Jónas hvort skáldsagan sé lif-
andi tjáningarform á dögum
sjónvarps, leikhúsa og voldugra fjöl-
miðla. Gunnar svarar þessu þannig:
„Skáldsagan er ódrepandi -
hrannir tískunnar hrynja af henni
ósnortinni sem forngrýtisdranga í
ólgusjó síbreytilegrar tísku.“
Jónas spyr aftur:
„Er líklegt að þú hefðir, ef þú
værir ungur nú, snúið þér að kvik-
myndagerð eða leikhúsverkum?"
Og Gunnar svarar:
„Kvikmyndagerð áreiðanlega
ekki - svo fremi ég væri sá sem ég
er. Af leikritagerð er ég ekki alsak-
laus, en það er og verður skáldsagan
sem á hug minn og hjarta og sem ég
lifi og anda í, enda ódauðleg, svo
fremi mannkynið þráast ekki í fyrir
alla muni að fyrirfara sjálfu sér.“
Skáldsagnahöfundur
í þessum fáu og vel meitluðu
orðum felst í rauninni ákaflega góð
lýsing á öllu höfundarverki Gunnars
Gunnarssonar. Sem skáld var hann
fyrst og síðast sagnahöfundur, þótt
eftir hann liggi raunar einnig bæði
ljóð, leikrit og ritgerðir margs konar.
En það er sem sagnamanns og
meistara á því sviði sem hans er
framar öðru minnst nú á dögum.
Gunnar fæddist á Valþjófsstað í
Fljótsdal. Hér heima var hann sem
unglingur um tíma í námi hjá nálæg-
um presti, en 1907 hleypti hann
heimdraganum og fór til tveggja
vetra náms í Lýðháskólanum í
Askov í Danmörku. Þar með var
hafin búseta hans í Danmörku, sem
stóð í 32 ár. Þar kvæntist hann 1912
danskri konu, Franziscu, fæddri
Jörgensen.
Arið 1938 keypti Gunnar svo
jörðina Skriðuklaustur í Fljótsdal,
og fluttu þau hjón heim árið eftir.
Þar voru þau síðan búandi í tæpan
áratug, eða til hausts 1948. Þá fluttu
þau til Reykjavíkur, reistu sér þar
hús og bjuggu þar alit til dánardags.
Gunnar var virkur rithöfundur
alla ævi. En samt sem áður fer það
ekki á milli mála að árin í Danmörku
verður að telja blómaskeiðið á ferli
hans. Þá frumsamdi hann nánast
allar þær sögur sem hvað mest halda
nafni hans á lofti. Eftir að heim var
Icomið voru afköst hans við frum-
samdar skáldsögur þó einhverra
hluta vegna ólíkt minni en áður. Og
síðustu æviárin fékkst hann fyrst og
fremst við það verkefni að þýða
sögur sínar á íslensku. Það var þó
vissulega þarft verk, og fyrir vikið
liggja þær nú flestar fyrir í aðgengi-
legum útgáfum með eigin hand-
bragði höfundar á móðurmáli hans,
hnitmiðuðu og meitluðu.
Með því að skoða útgáfuár bóka
Gunnars telst mér svo til að á
Danmerkurárunum, nánar til tekið
árin 1912 til 1937, hafi hann sent frá
sér fulla tvo tugi af skáldsögum í
frumútgáfum. Þó skal tekið fram að
í því tel ég Sögu Borgarættarinnar
fjórar bækur, og Fjallkirkjuna fimm,
eða eins og þær komu út í fyrstu
útgáfum á dönsku. Og eru þá ótaldar
margar styttri sögur, bæði smásögur
og aðrar sem máski mega teljast á
mörkum þess að mega heita stuttar
skáldsögur.
En eftir að Gunnar Gunnarsson
fluttist til íslands fæ ég á hinn bóginn
ekki séð að hann hafi sent frá sér
nema þrjár frumsamdar skáldsögur.
Þær eru Heiðaharmur, árið 1940,
framhaldið Sálumessa, tólf árum
síðar, árið 1952, og loks Brimhenda,
1954. Á þeim árum sinnti hann þó
mörgu öðru, svo sem tveimur heild-
arútgáfum, annarri á öllum verkum
sínum en hinni einungis á skáld-
sögunum. Og er þá ógleymt þýðing-
unum á þessum verkum sem ég gat
um og komu út í bókaformi nokkuð
jafnóðum og þær urðu til.
Nýrómantíkin
Að því er að gæta í þessu sam-
bandi að á fyrstu áratugum aldarinn-
ar var að mörgu leyti töluvert öðru
vísi umhorfs í norrænum bók-
menntaheimi, þar með talið íslensk-
um, heldur en er nú á dögum. Fyrir
aðeins fáum áratugum hafði þá kom-
ið fram hin svo kallaða raunsæis-
stefna, sem á sinn hátt má telja
undanfara síðari tíma verka af teg-
und þjóðfélagsádeilna og beindist
kannski einna helst að þvi að taka
málstað smælingja og yfirleitt alira
þcirra sem Iftils máttu sfn í samfélag-
inu. Á fyrsta og öðrum áratug aldar-
innar var raunsæið að vísu farið að
dala, en þó fjarri því dautt úr öllum
æðum.
Aftur á móti var þá risin upp ný
stefna, sem með hæfilegri einföldun
má kalla nýrómantík og gengur
venjulega undir því nafni í íslenskri
bókmenntasögu. Hún var í rauninni
nátengd þeim breytingum hér
heima, sem um þær mundir voru að
eiga sér stað í þjóðfélaginu, með
fyrstu myndun umtalsverðs þéttbýlis
og þar með tilkomu eiginlegrar borg-
arastéttar.
1 heild má þó segja það um
norrænar bókmenntir þessara tíma
að f þeim hafi verið ákaflega áber-
andi margs konar innhverfar hug-
myndir, sem beindust framar öðru
Gunnar Gunnarsson 85 ára árið
1974. (L]ósm. Timlnn, Gunnar.)
að innri tilfinningum og sálarlífi
fólks. Þetta kemur meðal annars
greinilega fram, reyndar í margs
konar myndum, í skáldskap okkar
hér heima fyrstu áratugi aldarinnar,
og slfkar hugmyndir eru einnig, að
því er ég fæ best séð, mjög ríkur
þáttur f skáldsögum Gunnars Gunn-,
arssonar frá Danmerkurárunum.
Þetta birtist ekki hvað sfst í þvf hvað
honum er þar tamt að leita inn á við
í lýsingum sögupersóna sinna, kryfja
tilfinningalíf þeirra, afstöðu þeirra
til góðs og ills, tilgangsins í tilverunni
og til hugsjóna hvers konar, svo sem
varðandi framfarir til handa landi oe
þjóð. S
Og svo fer það vitaskuld ekki á
milli mála heldur að ísland og ailt
sem íslenskt er gerir í rauninni allan
grunntón í þessum sögum. Gunnar
Gunnarsson varð í rauninni aldrei
danskur rithöfundur. Hann var með
þessum bókum fyrst og síðast að
túlka íslenska reynslu fyrir dönskum
lesendum.
„Hrannir tískunnar hrynja
af henni ósnortinni"
Á aldarafmæli Gunnars Gunnarssonar rithöfundar