Tíminn - 24.06.1989, Síða 9

Laugardagur 24. júní 1989
HELGIN
19
lllllllllllll||| BÓKMENNTIR lllllllllillillilllllllllllll
Allt út af gigt-
inni I Margréti
Matthías Johannessen:
f kompanii við Þórberg,
AB Rvk. 1989.
Það þótti stórtíðindum sæta fyrir
réttum þrjátfu árum þegar út kom
samtalsbók þeirra Matthíasar Jo-
hannesen og Þórbergs Þórðarsonar,
t kompaníi við allífið. Núna hefur
hún verið gefin út að nýju með
viðbótum í tilefni af aldarafmæli
viðmælandans í vetur leið. Er þar
bætt við nokkrum yngri viðtölum,
frásögn af frægri Baltikaferð og
ritgerð Matthíasar um viðmælanda
sinn. Líka hefur bókinni verið gefið
nýtt nafn og heitir hún núna í
kompaníi við Þórberg.
Reyndar kemur fram í bókinni og
var vitað fyrir að hér gerðist það að
verulega miklu meira teygðist úr
þessu efni en til stóð í byrjun. Það
var Ragnar Jónsson bókaútgefandi í
Helgafelli sem upphaflega fékk
Matthías til að taka viðtal við
Þórberg. Matthías var þá ungur
blaðamaður við Morgunblaðið og
hafði vakið á sér athygli fyrir vel
skrifuð viðtöl. Að beiðni Ragnars
tók hann að sér haustið 1958 að
skrifa viðtal við Þórberg í tímaritið
Helgafell, í tilefni af sjötugsafmæli
hans sem þá var skammt undan.
Það teygðist hins vegar úr þessu
viðtali. Þeir Matthías og Þórbergur
hittust reglubundið frá því í nóvem-
ber 1958 og fram undir sjötugsaf-
mælið í mars 1959, og úr varð heil
bók.
Að því er Þórbergur lætur viðmæl-
anda sinn svo hafa eftir sér í síðasta
samtalinu í bókinni var skýringin á
þessu sú að hann taldi sig hafa
sannreynt að Margréti konu sinni
færu jafnan að batna gigtarköstin
þegar Matthías var kominn á leið til
þeirra. Því hafi hann Iátið til leiðast
að halda áfram og gera úr þessu bók.
Svo er skemmst af að segja að
þessi litlu ummæli gefa býsna góða
mynd af þessu verki þeirra tví-
menninganna. Þetta er tveggja
manna tal, þar sem spyrjandinn
leggur allt kapp á að draga upp sem
gleggsta mynd af viðmælanda sínum.
Þórbergur var allra manna skemmti-
legastur í viðræðum, og er svo í
stuttu máli að segja að í bókinni úir
og grúir af skemmtilegum smáskrýtl-
um og hnyttnum athugasemdum á
borð við þessa.
Þessi bók hefur vafalaust ekki
hvað síst vakið athygli á sínum tíma
af pólitískum ástæðum, eða fyrir
það að „samstarfið milli blaðamanns
Morgunblaðsins og aðalkomma
landsins væri talið eitt furðulegasta
fyrirbrigði íslensks þjóðlífs um þær
mundir," eins og það er orðað hér á
einum stað (bls. 368). Nú á dögum
sætir það þó varla sömu tíðindunum
og fyrir þremur áratugum. En sann-
ast sagna mun þó vera að hér komi
töluvert fleira til en pólitíkin ein
saman, og þá ekki síst beinar bók-
menntalegar ástæður.
Matthías Johannessen er löngu
viðurkenndur sem einn færasti við-
talasmiður okkar, þótt hann hafi
minna sinnt slíkum verkefnum en
áður nú á seinni árum. Hér fer ekki
á milli mála að hann hefur nálgast
viðfangsefnið sem rithöfundur,
miklu fremur heldur en sem venju-
legur blaðamaður. Hann hefur tekið
sér fyrir hendur það listræna verk-
efni að skapa persónulýsingu Þór-
bergs Þórðarsonar í bókarformi, en
alls ekki það eitt að skrifa niður
orðrétt ummæli hans um menn og
málefni, eins og einna mest tíðkast
nú orðið í viðtalsbókum. Það segir
okkur máski töluvert mikið um af-
stöðu hans til efnisins að hann notaði
að eigin sögn aldrei segulbandstæki
í þessum viðtölum. Þvert á móti var
allt samið eftir stuttum minnispunkt-
um og persónan endurlífguð á papp-
ímum eftir því sem listrænar kröfur
útheimtu.
Þegar slíkum vinnubrögðum var
beitt af alúð og smekkvísi gagnvart
jafn einstæðum manni og Þórbergi
Þórðarsyni var naumast við öðru að
búast en að árangurinn yrði góður.
Útkoman varð sú að í þessari bók
eigum við vemlega glögga og skýra
mynd af Þórbergi, einum af fremstu
rithöfundum þjóðarinnar fyrr og
síðar.
Og við það bætist svo hitt að einn
af helstu eðliskostum Þórbergs var
fyndnin, sem ekki lét alltaf mikið
yfir sér en duldist þó aldrei og var
yfirleitt græskulaus. Þessari hlið á
viðmælanda sínum kemur Matthías
vel til skila þarna, og af því leiðir að
Kompaníið verður að telja bráð-
ekkert til
sem ekki er ómur“
Þorvarður Hjálmarsson:
Háski og skuld,
útg. höf. 1989.
Það fer víst ekki á milli mála að
hér er á ferðinni höfundur sem
búinn er að hasla sér völl sem
ljóðskáld sem taka verður eftir.
Þorvarður Hjálmarsson gaf út litla
ljóðabók, Hellinn, árið 1986, og nú
er hann kominn með aðra, Háska og
skuld.
Nýja bókin skiptist í þrjá hluta.
Fyrst fer Brunnurinn, kafli sem sett-
ur er saman af fjórum prósaljóðum.
Næst kemur Hjarnið, safn fimmtán
innhverfra ljóða. Loks er Skuld, þar
sem enn er bætt við níu Ijóðum, sem
með einum eða öðrum hætti fjalla
um fjarlæga einstaklinga eða staði,
útlenda eða löngu gengna.
Það er áfram einkenni á verkum
hans að hann er fádæma vandvirkur
á allt er varðar stíl og málbeitingu.
Hef ég fáar ljóðabækur séð á seinni
árum sem jafnast á við þessa að því
leytinu. Þá er það einnig óbreytt frá
fyrri bókinni að hann velur sér fyrst
og fremst innhverf yrkisefni, kveður
um það sem nefna mætti innri vanda-
mál mannsins, af töluverðri yfirveg-
un og gjarnan með einhvers konar
heimspekilegu ívafi.
Prósaljóðin í bókarbyrjun eru hér
áhugaverð, og enda af tegund sem
fátíða má telja í íslenskri ljóðagerð,
jafnt fyrr og síðar. Ef leita á að
sameiginlegu einkenni þeirra allra
þá mætti kannski segja að þar sé
tekist á við óttann og einangrunina
sem fyrirbæri í mannlegu eðli. Sviðs-
setningin er einhvem tíma í árdaga
mannkyns, og þar er frummanninum
stillt upp andspænis umhverfi sínu,
sem hann er í senn forvitinn um og
óttast.
Slíkt yrkisefni er hvað sem öðm
líður nýstárlegt. Við það bætist svo
að myndbeiting má hér kallast bæði
Þorvarður Hjálmarsson.
öguð og frumleg. Að því er þó að
gæta að hér er um beint framhald af
sams konar ljóðum í fyrri bókinni að
ræða, svo að marktæk þróun fram á
við sést tæplega hérna.
Ljóðin í miðkaflanum verða einn-
ig að teljast fyrst og fremst innleitin
og vekjandi, með öðmm orðum að
þau kveikja frekar tilfinningar og
umhugsun heldur en að þau skírskoti
beint til hluta eða fyrirbæra utan við
sinn eigin heim. Ég nefni sem dæmi
lítið ljóð sem þarna er og heitir
Eining:
Hver
er sá fögnuður
sem elur
laufblað á jörðu
og hljómar
jafnt í vindi
sem í holu tré
og varðveitir horfna
hluti
þegar
allt er
sem á iði
og ekkert
til
sem ekki
er ómur?
Hér er vel kveðið og yfirvegað, svo
sem endranær í bókinni. Þó er ég
síður en svo viss um að menn fari létt
með að endursegja efni ljóðsins með
fáum orðum. Það gæti vafist fyrir
manni að eiga að skýra frá því um
hvað ljóðið fjalli. Það er margrætt
og höfðar máski fremur til skynjunar
en vits.
Ekki skal því haldið fram hér að
þetta sé besta ljóð bókarinnar. Aftur
á móti má það sem best kallast
nokkuð dæmigert fyrir þann stíls-
máta sem í henni ríkir. Og úr
lokakaflanum má til dæmis nefna
ljóð sem heitir Smávinir fagrír. Ég
skil það þannig að það vísi til
Jónasar Hallgrímssonar. Þar segir
um Jónas að
þú leitaðir spora
marga nótt
í minningu dags
eftir spegli og hjarta,
að myndinni hálfu
er þér var gefin og falin.
„I brotkenndum heimi“ birtist þessi
mynd síðan og barst inn í ljóð
Jónasar, „löngunin, sýnin hefta og
sára.“ Hér er óneitanlega vísað á
smekklegan hátt til þess sársauka og
þess tilfinningaálags sem oft vill
verða fylgifiskur listrænnar sköpun-
ar. -esig
Þórbergur Þórðarson.
skemmtilega bók aflestrar, jafnt fyr-
ir aðdáendur Þórbergs sem hina sem
minna þekkja kannski til mannsins
og verka hans.
En tíminn leið og fimm árum
síðar varð Þórbergur sjötíu og fimm
ára. Þá settust þeir aftur niður
félagarnir og úr urðu nokkur viðtöl
til viðbótar, sem hér eru endurprent-
uð. Enn tveim árum síðar, haustið
1966, fóru þau Þórbergur og Margrét
í fræga ferð til Miðjarðarhafslanda
með skemmtiferðaskipinu Baltiku.
Aftur settist Matthías niður með
þeim hjónum, skráði reynslu þeirra
af ferðinni og birti viðtalið í Morgun-
blaðinu. Sú frásögn varð margfræg á
sínum tíma og er einnig endurprent-
uð hér.
Og enn bætir Matthías svo um
betur og birtir hér langa ritgerð um
skáldið sem hann nefnir Að leiðar-
lokum. Rekur hann þar ýmis atriði
til viðbótar því sem áður hafði verð
sagt um kynni hans við Þórberg og
endar á andláti hans og jarðarför.
Eru það allt góðar viðbætur við
aðrar heimildir sem til eru um síð-
ustu ár og ævilok Þórbergs Þórðar-
sonar. En tvennt vekur þó meiri
athygli en annað í þessari ritgerð.
Hið fyrra er sú áhersla sem Matt-
hías leggur þarna á hina fræðilegu
eða jafnvel vísindalegu nákvæmni
Þórbergs í öllu sem varðaði málbeit-
ingu og málvöndun. í því hefur
Þórbergur vafalaust getað sótt sér
lærdóm víða, en trúlegt má þó telja
að nám hans hjá Birni M. Ólsen
prófessor hafi haft þar rnikla þýðingu
og máski meiri en menn hafa gert sér
grein fyrir. Á þetta nám sitt minnist
Þórbergur reyndar hér (bls. 268) og
Matthías Johannessen.
segist hafa setið á fimmta ár í tímum
hjá Birni í „eddukvæðum, Carmina
Scaldica Finns, íslenskri málfræði og
bókmenntasögufyrirlestrum.“ Og
svo er að sjá að þetta nám hafi hér
dregið býsna langan slóða, að
minnsta kosti er ljóst að nemandinn
hefur allar götur síðan verið fádæma
kröfuharður um nákvæmni í mál-
beitingu, eins og Matthías nefnir hér
raunar ýmis dæmi um.
Hið síðara eru ummæli Ragnars
Jónssonar um skáldið á meðan
Kompaníið var í smíðum. Matthías
birtir hér kafla úr bréfum sem Ragn-
ar skrifaði honum eftir að hafa lesið
yfir nokkra hluta úr handritinu. Þar
koma fram ýmis ummæli sem telja
verður vægast sagt talsvert ólík því
sem vænta má að forleggjari viðhafi
um höfund sem hann gefur út eftir,
og þá fyrst og fremst í neikvæðari
tóntegund en vænta mætti. Veit ég
svei mér ekki hvort Matthías hefur
gert rétt í að birta þetta. Að vísu
hefur Þórbergur vitaskuld haft sína
galla eins og allir menn, en mega
þeir ekki fá að liggja kyrrir að
honum látnum? Eða skiptir álit
Ragnars Jónssonar á Þórbergi svo
miklu máli, núna þegar þeir eru
báðir gengnir á vit feðra sinna?
En þetta breytir þó ekki hinu að
þessi bók er grundvallarheimild um
Þórberg Þórðarson, jafnt persónu
hans sem viðhorf hans til manna og
málefna. Hún var þetta reyndar
þegar í fyrstu gerð, en í þeirri seinni
hefur miklu verið bætt við. Matthías
Johannessen á lof skilið fyrir þetta
verk, sem menn eiga vafalaust eftir
að leita mikið og oft til í framtíðinni.
-esig
Gauti Kristmannsson, formaður FSÞ, afhendir Brían Holt heið-
ursskjal í tilefni kjörsins.
BRIAN HOLT
Félag sjónvarpsþýðenda hjá
Ríkisútvarpinu hélt á dögunum
aðalfund sinn. Á fundinum var kjör-
inn fyrsti heiðursfélagi félagsins,
Brian Holt, fyrrverandi ræðismaður
Breta á íslandi. Sjónvarpsþýðendur
HEIÐRAÐUR
kusu hann heiðursfélaga vegna
þeirrar miklu og óeigingjörnu að-
stoðar sem hann hefur veitt þýðend-
um alveg frá því Sjónvarpið tók til
starfa.