Tíminn - 10.02.1990, Blaðsíða 6

14 Tíminn
I 4 r > «» l l
Laugardagur 10. febrúar 1990_
Guðmundur J. Guðmundsson formaður Dagsbrúnar um samningana og útlitið framundan:
Gömlu aðferðirnar
dugðu ekki lengur
„Svona samstaða um kjarasamninga hefur aldrei áður tekist á
íslandi. Ástæða þess held ég að sé sú að menn hafi bókstaflega
horft framan í dauðann ef verðbólgan hefði átt að fá að geisa áfram.
Auk þess er ástæðan að ýmsu leyti frjálslegri bragur milli aðila.
Jafnframt gefa bændur eftir ákveðna hluti, en samningamenn
þeirra héldu ákaflega vel á málum og sýndu mikla hæfni og
sanngirni. Gömlu reiknings- og samningaaðferðirnar þar sem
öllum kostnaði var sjálfvirkt velt út í verðlagið, þær gengu ekki
lengur. Við hefðum vitanlega viljað fá það sem við höfum misst en
hefði það orðið hefðum við ekki fengið þær tryggingar sem við
fengum,“ segir Guðmundur J. Guðmundsson.
Þessa dagana er verið að bera undir
atkvæði í verkalýðsfélögunum nýju samn-
ingana. Þar sem þegar hafa verið greidd
atkvæði um þá hafa þeir verið samþykktir
með tveggja þriðju til þriggja fjórðu hluta
yfirburðum. Við ræðum við helsta frum-
kvöðul samninganna; Guðmund J. Guð-
mundsson formann Dagsbrúnar og Verka-
mannasambands íslands.
Gjörólíkar fyrri viðræðum
„Samningaviðræðurnar nú voru gjörólík-
ar fyrri viðræðum. í upphafi þeirra mættu
menn ekki með fríðu föruneyti og alvæpni,
heldur fóru þeir hægt af stað strax í nóvemb-
er. Þá fór fram rólegt opinskátt spjall þar
sem menn veltu fyrir sér möguleikum.
Staða fiskvinnslunnar vóg þungt í umræð-
unni: Hún, öðrum greinum fremur, hafði
fengið gengislækkun árið 1989 um tæp 30%.
Megnið af fyrirgreiðslu Atvinnutryggingar-
sjóðs hefur runnið til hennar, eða 5-7
milljarðar. Ef fyrirgreiðsla Atv.trygginga-
sjóðs hefði ekki komið til þá hefði a.m.k.
annað hvert frystihús í landinu, jafnvel tveir
þriðju þeirra stöðvast og heilu byggðarlögin
flosnað upp. Þar á meðal mörg gróin
sjávarpláss þar sem gríðarmikil framleiðsla
er og verulega verðmæt framleiðslutæki, hús
og fiskiskip eru til staðar.
Menn gleyma oft ástæðum vandans: Hann
er sá að kvóti hefur minnkað um 10% tvö til
þrjú ár í röð en til að mæta því hefur gengið
verið látið síga viku- til hálfsmánaðarlega.
Vandi fiskvinnslunnar hefur einkum verið
fólginn í minna hráefni, háum vöxtum og
verðbólgu. Aðilar urðu sammála um að ef
ekki tækist að stemma stigu við verðbólg-
unni og að lækka vexti þá myndu kjör
almennings strax rýrna eftir samninga.“
Samið um heilbrigðara
efnahagslíf?
- Telurðu þá að aðilar vinnumarkaðarins
hafi staðið frammi fyrir því að semja um
óbreytt ástand, víxlverkanir kaupgjalds og
verðlags, eða að koma á nýsköpun í efna-
hagsmálum, leiðrétta ranga stjórnarstefnu
fyrri ára?
„Já, sér í lagi stjórnarstefnu all margra
síðustu ára. Ég á hér við fjárfestingar í
sjávarútvegi samhliða minnkandi kvóta og
stækkandi flota. Keypt voru skip fyrir hundr-
uð milljóna til þess að sækja í minnkandi
kvóta.
Jafnframt áttu sér stað gífurlegar fjárfest-
ingar í landi Byggðar voru verslunarhallir
hér á Stór-Reykjavíkursvæðinu og í land-
búnaðinum var sama sagan. Ég minni á
mjólkurstöðina miklu á Bitruhálsi sem mér
er sagt að geti þjónað 500 þúsund neytend-
um. Ég minni líka á stóra mjólkurstöð í
Borgamesi sem nú er notuð að þriðjungi til
að framleiða vodka og að þriðjungi til að
framleiða pizzur. Gæti verið að þessar
fjárfestingar í landbúnaðinum séu ein ást-
æða þess hve lítið bændur fá í sinn hlut?
Allt þetta var meira og minna byggt fyrir
lánsfé og þetta fjárfestingafyllerí heídur
launum fólks niðri nú og hefur verið elds-
neyti almennrar verðbólgu í landinu og
tröllriðið öllu atvinnulífi landsmanna.
Grundvöllur samninganna nú hafði verið
lagður: Atvinnutryggingasjóður og hluta-
fjársjóður hafa beinlínis afstýrt hruni og
hefðu þeir ekki komið til væri nú fjöldaat-
vinnuleysi á íslandi og gjaldþrotin miklu
fleiri. En það þurfti fleira til en fast gengi til
að þeir tækjust.
Vaxtabyrðar léttast
Vextir eru víðtækt hugtak. Menn eru
spekingslegir stundum og tala um nafnvexti,
raunvexti og fleira sem ruglar allan almenn-
ing. Það eru ekki bara vextir upp á 8-10%
um að tala, heldur verðbætur út af lánskjara-
vísitölu til viðbótar við þá. Fræðimenn tala
um nafnvexti og raunvexti. Hvað eru nafn-
vextir? Tökum dæmi um gamaldags víxil-
vexti án vísitölutryggingar. Þeir voru um
30%. Af einni milljón þurfti að greiða 300
þúsund í vexti á ári.
Með 25% verðbólgu og 9% vöxtum þarf
fólk að greiða um 340 þúsund á ári. Þetta
býr almenningur við. Þegar vísitala er reikn-
uð út er þessi kostnaðarliður aldrei tekinn
inn í hana. Það er talað um að samningarnir
nú þýði 1/2% kaupmáttarskerðingu og óvíst
sé hve mikið verðlag muni lækka. Það er
hins vegar ekki tekið með að verði verðbólga
um 8% þá þarf sá sem skuldar milljón að
greiða 155 þúsund í vexti af milljóninni sem
hann skuldar, ekki 340 þúsund.
Þetta skiptir öllu máli því að ákaflega
margt fólk, einkum ungt, skuldar mikið og
ég held að það sé gæfusamt sem ekki skuldar
meir en milljón. Vextirnir eru að drepa það
nú, en ekki bara það, heldur líka fyrirtækin.
Það eru því gagnkvæmir hagsmunir að
verðbólgunni verði komið niður.
Grundvöllur samninganna hefur verið
lagður sagði ég áðan og forsendur samning-
anna eru stöðugt gengi. Atvinnurekendur
hafa fyrirvara á um að þeir standi svo
framarlega sem að ekki verði verðfall á
útflutningsafurðum og ekki olíuverðspreng-
ing. Það hefur hins vegar aldrei orðið
verulegt verðfall á útflutningsafurðum ís-
lendinga, eða verðhækkun á olíu að ekki
fylgdi gengislækkun. Sérhver ríkisstjórn sem
þá hefur setið hefur fellt gengið við slíkar
utanaðkomandi aðstæður.
Gagnvart okkur snýr málið þannig að
kaupmáttur hefur hrapað á árinu 1989 um
7-10% auk þess sem vinna hefur dregist
saman. Þess vegna er það okkur betri
trygging en flest annað að gengið sé ekki
sífellt að falla. Þá er það brennandi hags-
munamál launafólks, einkum ungs fólks, að
vextir fari niður. Lán hafa hækkað stöðugt
þótt greitt hafi verið af þeim og þær
hækkanir í engu samræmi við kaupmátt
launa.
Stöðugt verðiag,
þáttur bænda og ríkisvalds
Viðræðurnar snerust því um að færa vexti
og verðbólgu niður en fleira hangir á
spýtunni. Lítum á verðlagsmál og búvöru-
verð. Ég tek það skýrt fram að ég er ákaflega
gagnrýninn á íslenska landbúnaðarstefnu.
Hins vegar geri ég mér fulla grein fyrir því
að meginhluti bænda er fátækt stritandi fólk.
Mönnum hættir við að ráðast á þetta strit-
andi fólk, margt skuldum vafið, þegar
landbúnaðarstefnan er gagnrýnd.
Það er alrangt að bændafólk sé ógæfa
þjóðarinnar, fólk sem ekkert hefur gert af
sér annað en að vinna. Það er annað mál en
það að illa hafi verið að skipulagi landbúnað-
armála staðið. Ég er t.d. ekki sannfærður
um að mjólkurframleiðslusvæði Reykjavík-
ur eigi að vera frá Þorskafjarðarbotni til
Lómagnúps og að búskapur fyrir austan fjall
og í Borgarfirði dragist saman. Það er sagt
að þegar mjólk er sótt til vissra staða við
ísafjarðardjúp þá eyðist þrír lítrar af olíu
fyrir hvern einn mjólkurlítra sem kemst til
neytenda. Dæmið er að vísu öfgafullt en er
þetta ekki einn þáttur í þeim milliliðakostn-
aði sem bændur tala um.
Hvað um það, búvörur fara hækkandi og
samkvæmt samkomulagi sexmannanefndar
var óhjákvæmilegt annað en þær hækkuðu
verulega á árinu. Ríkið treysti sér ekki til að
greiða þær meir niður en gert var. Þetta
hefði þýtt að allt þetta ár hefðu búvörur
verið að hækka. Endirinn varð sá að ríkis-
valdið kom til móts við fólk með því að
lækka fóðurbætisskatt sem raunar ætti að
afnema með öllu og jók niðurgreiðslur um
800 milljónir.
En þáttur ríkisvaldsins tekur til fleiri
atriða: Því miður hefur það verið plagsiður
að eftir kjarasamninga hafa opinber fyrir-
tæki verið fyrst til að hækka þjónustu sína.
Samningarnir taka til fjögurra höfuðþátta:
Gengið skal vera fast, vextir lækki, búvöru-
verð skal standa í stað, opinber þjónusta
hækki ekki og nýir skattar verði ekki lagðir
á. Bankarnir lofa jafnframt að lækka nafn-
vexti úr 30% í 22% frá 1. febrúar og frá 1.
mars niður í 18% og í aprfl niður í 14%. Þá
lækkar vaxtakostnaður af milljóninni um-
talsvert eins og ég sagði áðan.
Samningagerðin var gífurlega snúin og
erfið. Menn skiptu með sér verkum og unnu
saman í smáhópum og margir afskaplega
hæfir menn komu við þá sögu. Ég get þar
nefnt Ásmund Stefánsson og Þórarin V.
Þórarinsson. Það er sjálfsagt hægt að deila
um ýmsar skoðanir þeirra hvors um sig en
því verður ekki mótmælt að báðir eru þeir
ákaflega hæfir tæknilega.
Skref í rétta átt
Samningarnir sjálfir eru ekki algóðir. Til
dæmis lofa bankarnir ekki raunvaxtalækk-
un. Þeir lofa að leitast við það með hliðsjón
af verðbólgu. Verðbæturnar lækka hins
vegar og ef allt gengur eftir og verðbólga
verður þetta 5-7% þá rjúka vaxtaklyfjarnar
niður. Það er út af fyrir sig gífurlegt
hagsmunamál fyrir fyrirtæki og launafólk
líka sem skuldar verulega, einkanlega ungt
fólk sem hefur verið að missa íbúðir sínar.
Mér sýnist að allir vildu Lilju kveðið hafa
nú. Ég er sammála Einari Oddi þótt við
séum ósammála um flest annað, að samning-
arnir nú eru raunverulega ekki annað en
grundvöllur undir nýsköpun í íslensku efna-
hagslífi. Bresti einn hlekkur í þessu, þá
hrynur allt og gamla verðbólguskriðan kem-
ur yfir okkur.
Ábyrgðin er þung hjá ríkinu. Fari stjórn-
völd að fikta við skattlagningu og hækkun
opinberra gjalda þá springur þetta. Ef
bankarnir bregðast í vöxtunum þá gerist það
sama. Ef ríkið bregst í því að halda verði á
nauðsynjum niðri þá gerist það sama.“
Treystum ríki
og bönkum mátulega
- Er ríkinu og bankavaldinu treystandi til
að halda samkomulagið? Treystið þið þeim.
„Nei. Þess vegna verður að hafa ljóskast-
ara á hverjum þeim sem sýnir merki um að
hann ætli að bregðast. í þessum samningum
felast ekki miklar kjarabætur. í ár var spáð
5-10% kjaraskerðingu. Við náðum ekki
upp kjaraskerðingunni frá 1989 og ekki
heldur skerðingunni frá 1988 en við afstýrum
því að hún haldi áfram á þessu ári. Vissulega
geta komið utanaðkomandi áföll en rekst-
ursskilyrði grunnatvinnuveganna eiga að
geta haldist.
í þessu er þó margt ákaflega valt. Það
þýðir ekki að neita því að þetta er erfitt fyrir
ríkissjóð þótt hann hafi nú lagt ansi myndar-
lega á landsmenn undanfarin ár. Undanfarin
ár hefur einnig skapast stöðugt minni tiltrú
almennings á loforðum valdsmanna og fólk
þorir ekki lengur að taka mark á yfirlýsing-
um um að ríkisstjórnir hyggist stefna að eftir
mætti, eða eitthvað í þeim dúr.
Við erum því ekkert öruggir um efndir en
teljum að ef vel er á haldið við þessa 20
mánaða samninga þá muni skapast grund-
völlur til að bæta lífskjörin. Þetta eru
merkilegir samningar. Það er ekki aðeins að
ASÍ og VSÍ nái saman um þessa lausn heldur
einnig ríkisvaldið, bændasamtökin og bank-
arnir og ég skal viðurkenna að ríkið og
bankamir eru tortryggðir.
Erfiðast fyrst
Fyrsta skrefið verður erfiðast. Færast
vextirnir nógu fljótt niður? Koma þær
hækkanir sem ekki verða umflúnar of
snemma? Ég bind vonir við að Reykjavíkur-
borg lækki aftur rafmagnsverðið sem hækk-
að var um áramótin um 10%. Það yrði
mikilvægt atriði því að allar lækkanireru svo
gríðarlega mikilvægar til að þessi stórkost-
lega tilraun takist. Mistakist hún hinsvegar
þá þýðir ekki að reyna neitt þessu líkt næstu
þrjú til fjögur árin að minnsta kosti.
En það er ýmislegt annað sem gæti treyst
samninginn og markmið hans: Fjárhagsáætl-
anir sveitarfélaga eru miðaðar við 20-22%
verðbólgu. Fari hún niður í 10% geta þau
lækkað fasteignaskatta, þjónustugjöld. í
fylgiskjali með samningunum frá formanni
Sambands sveitarfélaga er yfirlýsing um
þetta. Hann lofar engu og segir að virðis-
aukaskatturinn kosti sveitarfélög talsvert og
eitthvað er nú til í því. En óneitanlega held
ég að sveitarfélögin hljóti að verða að koma
til móts við okkur. Allar lækkanir hafa
ómetanlegt gildi, sérstaklega nú í upphafi
samningstímans."
- Verða samningarnir samþykktir í
Dagsbrún?
Verkalýðsfélögin vilja stöðva óðaverð-
bólguna og víxlhækkanir. Félögin úti um
land vita um hryllilegar afleiðingar hennar á
atvinnu og byggðarlög. í Reykjavík er að
sumu leyti annað viðhorf: Meðal Dagsbrún-
armanna ríkir að vonum sár gremja yfir því
sem menn hafa misst og vantrú á loforð
stjórnvalda og banka. f Reykjavík er hins
vegar minna atvinnuleysi en víða úti um
land þar sem ástand er mjög alvarlegt. Ég á
því von á að Dagsbrúnarmenn verði þungir
fyrir. Hins vegar held ég að flestir skilji að
það er mesti misskilningur að lífskjör geti
ekki versnað enn og einasta færa leiðin í
stöðunni hafi verið farin.
Það er alger forsenda þess að þessi tilraun
sem samningarnir eru takist, að enginn bili
og að engir sérhópar eða hálaunahópar með
sterka verkfallsstöðu komi og knýi fram
meiri hækkanir í krafti stöðu sinnar. Þá
springur þetta,“ sagði Guðmundur J. Guð-
mundsson. Stefán Ásgrímsson