Tíminn - 23.06.1990, Blaðsíða 6

16
HELGIN
Laugardagur 23. júní 1990
Getur fámenn þjóð gengist
undir skattgjafir og lög
hins „nýja sáttmála"?
Hátíðarræða Tryggva Gíslasonar, skólameistara, í Kaupmannahöfn þann 17. júní sl.
Hér á eftir fylgir ræða Tryggva
Gíslasonar, skólameistara á
Akureyri, sem hann hélt á fagn-
aði íslendinga í Kaupmanna-
höfn þann 17. júní sl. í ræðunni
rekur Tryggvi sögu konungs-
valds á íslandi frá öndverðu og
tengir hugleiðingar sínar þeim
umræðum sem nú eru uppi um
aðild að hinu nýja Evrópu-
bandalagi.
„Það er sérkennileg tilfinning að standa
hér í Kaupmannahöfn, í hinni gömlu höfuð-
borg Islands, á þjóðhátíðardegi íslendinga.
Kaupmannahöfn hefur lengi verið tcngd Is-
landi og Islendingum. Sagt er að á engum
stað utan Þingvallar við Öxará séu fleiri „ís-
lenskir" sögustaðir en í Kaupmannahöfn.
Þúsundir íslendinga hafa búið hér frá því
ferðir hófust hingað frá íslandi á 15du öid —
og þá einkum eftir að háskóli var stofnaður
hér árið 1479. Mörgum Isiendingum finnst
eins og að koma heim að koma til Kaup-
mannahafnar, þótt þeir hafi jafnvel aldrei
komið hér áður eða aðeins verið hér gestir
fáa daga.
Það er undarlegt, þegar þess er gætt, að
margt hefúr orðið íslendingum mótdrægt hér
í Kaupmannahöfn og mörgum landa hefur
orðið hrösunargjarnt í þessari heimsborg og
hafa beðið hér skipbrot, sóað lífi sínu í fá-
nýti og endað ævi sína hér við lítinn orðstír.
Héðan var íslandi stjómað með harðri hendi
á mestu hörmungarárum þjóðarinnar, hér
höfðu einokunarkaupmenn aðsetur sitt, hér
sat einvaldurinn yfir íslandi og hingað voru
menn sendir til „betmnarvistar", eins og það
var kallað, oft fyrir litlar eða engar sakir —
og margir áttu ekki afturkvæmt héðan.
Það er því að sumu leyti undarlegt, að okk-
ur Islendingum finnst við eiga heimá hér í
kóngsins Kaupmannahöfn. Þó á það sér ef til
vill eðlilega skýringu. Kaupmannahöfn varð
höfúðborg Islendinga löngu áður en nokkurt
þorp myndaðist á íslandi. Glæstar sögur fóm
snemma af staðnum, sumar sveipaðar ævin-
týraljóma. Hingað leituðu Islendingar til há-
skólanáms um aldir og hér lærðu menn
handverk og iðnað. Héðan efldist íslensk
kaupmannastétt og hér kynntust Islendingar
vellystingum og munaði Evrópu. Og svo er
Kaupmannahöfn — og hefur lengi verið —
töfrandi borg og auk þess eru frændur okkar
Danir þægilegt og gott fólk — þrátt fyrir
allt.
En það var ekki ætlun mín að tala um
Kaupmannahöfn og ísland — eða Kaup-
mannahöfn og íslendinga — þótt freistandi
sé, heldur ætla ég — að gefnu tilefni — að
segja örlítið frá konungssambandi Islands
og Danmerkur, sem lauk með eftirminnileg-
um hætti á Þingvelli við Öxará fyrir nær
hálfri öld, hinn 17da júní 1944. Þess vegna
stöndum við hér í dag, fámennur hópur ís-
lendinga, að minnast stofnunar íslenska lýð-
veldisins — og endaloka konungdæmis á Is-
landi.
Eins og menn vafalaust muna, gengu ís-
lendingar Noregskonungi á hönd árið 1262.
Að þeim atburðum var í raun langur aðdrag-
andi, þótt ekki verði það rakið hér. Bændur á
vesturströnd Noregs höfðu flúið land á 9du
öld vegna ofíjölgunar og landþrengsla og
vegna missættis viö nýjan valdhafa og van-
trúar á breytta stjómarhætti þar sem smá-
konungar urðu að láta af völdum sínum og
Haraldur konungur hárfagri settist konungur
yfir allan Noreg. Þetta var mikil bylting frá
því sem áður var. En menn undu ekki þessari
nýju stjómskipan í Noregi og leituðu burtu
undan hinu nýja og sterka konungsvaldi. A
íslandi fundu menn ónumið land, gott land
og gjöfult, viði vaxið milli fjalls og íjöm,
veiði var í sjó og vötnum og stóð þá mörgum
fótum fjárafli landsmanna, eins og segir í
Egils sögu Skalla-Grímssonar.
A þjóðveldistímanum, sem svo er kallaður,
það er að segja frá stofnun Alþingis 930 og
fram um 1200, var blómaskeið á Islandi. ís-
lenskir bændur undu glaðir við sitt, sóttu er-
lend áhrif og erlenda menningu sunnan úr
Evrópu á eigin skipum og gátu ferðast á eig-
in spýtur og vom ekki öðmm háðir. Sumir
fóm allt austur í Garðaríki eða Rússland,
aðrir suður á Frakkland eða Spán og margir
til Noregs, Danmerkur eða jafnvel til Sví-
þjóðar, þótt þangað væri raunar lítið að
sækja á þeim tíma — eða menn fóm til Bret-
landseyja.
Og í fásinninu unnu þessir íslensku bændur
og sveitamenn afrek, sem þrátt fyrir borgar-
menningu og alla velmegun og tæknilegar
framfarir síðustu ár og áratugi eiga sér eng-
an sinn líka í samanlagðri sögu Islands: þeir
varðveittu Hávamál og önnur fom kvæði,
ortu Völuspá og dróttkvæði, gerðu sér ritmál
og málfræði, skrifuðu um heimspeki og trú-
mál, stjömufræði og læknisfræði, settu
margþætt og mannúðleg lög, þar sem óheim-
ilt var að pynda menn og lífláta — og svo
skrifuðu þessir sveitamenn íslendingasögur
og konungasögur.
Þetta tímabil er stundum kallað gullöld ís-
lendinga eða gullöld íslenskra bókmennta og
lengi hafa þessi afrek — og þó einkum þess-
ar bókmenntir — haldið nafni íslands á loft
og fyrir fátt er Island þekktara enn þann dag
í dag en þetta, þótt margt hafi vel verið gert.
Lengst af þessa tíma þjóðveldisins reyndu
Noregskonungar að seilast til valda á Is-
landi. Alþekkt er sagan um það þegar Ólafur
konungur Haraldsson, sem kallaður var Ól-
afur digri í lifanda lífi en Ólafur helgi eftir
dauða sinn, sendi Þórarin Nefjólfsson til Is-
lands með erindum sínum, eins og það var
kallað. Á alþingi á Þingvelli við Öxará talaði
Þórarinn til fólksins og sagði að Ólafur kon-
ungur sendi kveðju guðs og sína öllum höfð-
ingjum og landsstjómarmönnum og þar með
allri alþýðu karla og kvenna, ungum manni
og gömlum, sælum og veslum „og það með
að hann vill vera yðar dróttinn (konungur) ef
þér viljið vera hans þegnar, en hvorir ann-
arra vinir og fúlltingsmenn til allra góðra
hluta“, eins og segir í Heimskringlu Snorra
Sturlusonar.
Síðan falaðist Þórarinn eftir því að Norð-
lendingar gæfu Ólafi konungi „ey eða út-
sker, er liggur íyrir Eyjafirði, er menn kalla
Grímsey“, og vildi þar í mót leggja þau gæði
af landi sínu Noregi er menn kunnu honum
til at segja.
Menn svömðu í fýrstu vel máli Þórarins —
en þó var nokkurt hik á Norðlendingum.
Guðmundur ríki á Möðmvöllum ræddi um
við bróður sinn, Einar Þveræing, bónda á
Þverá í Öngulsstaðahreppi. Einar bóndi
hafði verið fámáll um erindi Ólafs konungs,
en svaraði bróður sínum, að því hefði hann
verið fáræðinn um þetta mál, að engi hefði
hann að kvatt og ráðlagði mönnum að ganga
ekki undir skattgjafir við Ólaf konung. „Ög
munum vér eigi það ófrelsi gera einum oss
til handa, heldur bæði oss og sonum vomm
og allri ætt vorri, þeirri er land þetta byggir,
og mun ánauð sú aldreigi ganga eða hverfa
af þessu landi.“
Þótt þingmenn tækju vel málaleitan Ólafs
Noregskonungs í fyrstu, neituðu þeir að lok-
um að gangast konungi á hönd og gjalda
honum skatt. Þetta var í upphafi elleftu ald-
ar, skömmu eftir kristnitöku — og leið nú og
beið. En ásælni Noregskonunga var ekki
lokið. Þeir sátu við sinn keip, létu ekki deig-
an síga, hömmðu járnið og vom í raun allan
timann við sama heygarðshomið og höfðu
ekki gefið upp vonina.
Þegar kom fram yfir 1200, söfnuðust völd í
landinu á hendur fárra manna. Deilur og
flokkadrættir mögnuðust með mönnum,
hver höndin var upp á mót annarri og að lok-
um ríkti borgarastyrjöld í landinu, sem um
sumt minnir á átökin í Palestínu eða á írlandi
nú, þótt ef til vill sé þó ólíku saman að jafna.
Við köllum þetta tímabil gjama Sturlunga-
öld, eins og þið þekkið, og segjum líka að
það ríki Sturlungaöld, þegar mikið gengur á.
En stjórnkerfi Islands var í molum, þjóð-
veldið var vanmáttugt orðið, stjómarhættir
hæfðu ekki tímanum og bestu menn þjóðar-
innar, Snorri Sturluson, Þórður kakali og
Gissur jarl Þorvaldsson, vissu ekki hvernig
bregðast skyldi við enn einu boðinu um nýtt
bandalag við norska konungsvaldið, sem þá
var sterkasta aflið á Norðurlöndum. Efna-
hagur og atvinnuhættir landsins vom á fall-
anda fæti og ógæfan blasti við.
Noregskonungar vildu hins vegar ólmir
efla ríki sitt, fá stærri markað og frjálsan
innflutning á vömm og mannafla og auka
tekjur sínar og arð. Auk þess hefur það vafa-
laust vegið þungt, er sjálfur sendimaður páf-
ans í Róm, Vilhjálmur kardínáli af Sabína,
„kallaði það ósannlegt að ísland þjónaði
ekki undir einhvern konung sem öll önnur
lönd í veröldinni", eins og haft er eftir hon-
um þegar kardínáli kom til Björgvinjar árið
1247 til að krýna Hákon gamla Hákonarson
Noregskonung. Öll lönd urðu auðvitað að
eiga sér konung og það var erfitt þá — eins
og nú — að vera öðmvísi en aðrir.
Því lögðu menn hönd á helga bók á alþingi
árið 1262 og sóm Hákoni konungi gamla
Hákonarsyni og Magnúsi lagabæti, syni
hans, land og þegna og ævinlegan skatt, eins
og það var orðað, og gerðu við Noregskon-
ung sáttmála sem við þekkjum best undir
nafninu Gamli sáttmáli. Þannig komust ís-
lendingar undir Noregskonung.
Konungssamband komst svo á milli Nor-
egs, Islands og Danmerkur árið 1380, þegar
Ólafur, sonur Hákonar Noregskonungs og
Margrétar Valdemarsdóttur atterdags, varð
konungur í þessum löndum þremur.
Laugardagur 23. júní 1990
HELGIN . -X, j7
Tryggvi Gíslason, skólameistarí
Við siðaskiptin á 16du öld jókst veldi
Danakonungs enn og með einokunarversl-
uninni 1602 og einveldishyllingunni í Kópa-
vogi árið 1662 vom völd Danakonungs á ís-
landi alger orðin.
I lok Napóleonsstyrjaldanna, við Kílarfrið-
inn 1814, fylgdi Island Danmörku, en Danir
misstu Noreg sem komst undir Svía.
Allt frá árinu 1262 til ársins 1918 — hálfa
sjöundu öld — var ísland því undir erlendri
stjóm, lengst af undir stjóm Danakonunga.
Nær sex aldir höfðu Islendingar sameigin-
legan konung með Dönum. Allar þessar ald-
ir fór flestu aftur á íslandi. Skipafloti lands-
manna grotnaði niður og ekki vom tök á því
innanlands að smíða ný skip, því hvorki var
þar timbur eða verkþekking og réttur lands-
manna ekki meiri en svo að þeir fengu ekki
að smíða skip. Löggjafarvald var tekið úr
höndum landsmanna og verslun var í hönd-
um útlendinga. Embættismenn vom útlendir
og verðlagning á útflutning háður duttlung-
um manna sem bám ekki hag landsmanna
fyrir brjósti, heldur hugsuðu um hinn stóra
markað, arð Qármagnsins og hæfilegt að-
hald. Þetta vom líka erfið ár til lands og
sjávar. Ofan á þetta bættust svo náttúmham-
farir og drepsóttir.
Það er því ekki að furða þótt illa væri kom-
ið fyrir íslenskri þjóð í upphafi 19du aldar,
þegar þjóðvakning hófst um öll lönd Evrópu
í kjölfar upplýsingar og þá ekki síst eftir
frönsku borgarabyltinguna 1789. Við upphaf
rómantísku stefnunnar gerðu menn kröfur
um aúkin réttindi. Með auknum kröfum vax-
andi borgarastéttar í Evrópu og með endur-
vakningu á réttindum einstaklingsins í anda
rómantísku stefnunnar, þar sem þjóðtung-
umar fengu veglegan sess, hófst þjóðfrelsis-
baráfta Islendinga hér í Kaupmannahöfn.
Baldvin Einarsson, Brynjólfur Pétursson,
Jónas Hallgrímsson, Konráð Gíslason, Tóm-
as Sæmundsson og Jón Sigurðsson hófu bar-
áttuna fyrir fullveldi og sjálfstæði þessa
hrakta lýðs uppi á Islandi. Og sigur vannst.
Síðastur konungur yfir Islandi var Kristján
X (1912-1947), afi Margrétar II, núverandi
Danadrottningar. Fyrsti danski þjóðhöfðing-
inn ýfir Islandi var hins vegar Margrét fyrsta
Danadrottning (1387-1412). Eftir hana kom
Eiríkur af Pommem og Kristoffer af Bayern.
Með Kristjáni I (1448-1481) hófst svo Ald-
enborgarættin til valda í hinu danska ríki og
hétu konungar Islands og Danmerkur síðan
til skiptis Kristján og Friðrik. Með Friðriki
VII (1848-1863) dó Aldenborgarættin út og
með Rristjáni IX (1863-1906) tók við ætt
Gliiksborgara. Kristján IX færði íslending-
um stjómarskrá 1874, en hann var langa-
langafi Margrétar.
Þegar leið á 19du öld fengu svo Islending-
ar smám saman aukna sjálfstjórn og aukin
völd, þótt hægt færi. Fyrst fengu íslendingar
tvo fulltrúa á stéttaþingi Dana 1830, alþingi
var endurreist 1845, verslunarfrelsi fékkst
að nýju 1854 og löggjafarþing með stjómar-
skránni 1874. Heimastjóm með innlendum
ráðherra og stjómarráði Islands komst á
1904 og hinn 1. desember árið 1918 varð ís-
land frjálst og fullvalda ríki í konungssam-
bandi við Danmörku. Árið 1929 lýsti hinn
nýstofnaði Sjálfstæðisflokkur yfir því að
hann mundi vinna að því að Islendingar
tækju að fullu öll mál í sínar hendur og gæði
landsins til afnota fýrir landsmenn eina,
jafnskjótt og 25 ára samningstímabil sam-
bandslaganna frá 1918 væri á enda.
Ekki tók Kristján konungur X því vel er ís-
land sleit konungssambandi við Danmörku,
og var það um sumt skiljanlegt. Sagði í orð-
sendingu hans til ríkisstjómarinnar 1944 að
hann gæti ekki viðurkennt lýðveldisstofnun
á Islandi meðan núverandi ástand ríkti, en
Danmörk var þá hemumin af Þjóðverjum.
Alþingi lýsti því hins vegar yfir að það væri
réttur íslensku þjóðarinnar sjálfrar og henn-
ar einnar að taka ákvarðanir um stjómar-
form sitt. Við lýðveldistökuna á Þingvelli
við Öxará barst skeyti frá Kristjáni X, þar
sem hann færði íslensku þjóðinni bestu árn-
aðaróskir og lét í ljós von um að tengsl
hennar við Norðurlönd mættu styrkjast.
Svaraði mannfjöldinn kveðju konungs með
miklum fagnaðarlátum og ferfoldu húrra-
hrópi. Þannig lauk 600 ára konungssam-
bandi íslands og Danmerkur.
En því minnist ég nú á þessa sögu íslands
og Islendinga hér í Kaupmannahöfn hinn
17da júní 1990, að einmitt þessi misseri em
menn að leita nýrra leiða í stjómskipun í
Evrópu. Sumir vilja efla hið nýja Evrópu-
bandalag, sem stofnað var árið 1957 með
sáttmálanum sem kenndur er við Róm.
Samvinna þjóða Evrópu er að aukast á flest-
um sviðum, en þó einkum á sviði verslunar
og viðskipta — og það er gott. Ófriðarblika
kalda stríðsins er ekki lengur á lofti, kalda
stríðið er á enda og við blasir betri tíð, þótt
enn séu menn óvissir um margt.
Enn þykir valdamiklum mönnum það
ósannlegt að ísland þjóni ekki undir yfir-
þjóðlegt bandalag þar sem talað er um að
láta sjálfstæði sitt til að halda frelsi sínu.
Stjómkerfi íslands er í mörgu ábóta vant og
efnahagur og atvinnulíf landsins em á fall-
anda fæti. Bestu menn þjóðarinnar vita ekki
hvemig bregðast skal við. Ef Finnar, Norð-
menn og Svíar gerast aðiljar að Evrópu-
bandalaginu, þá er það ósennilegt að ísland
standi utan við.
En hvemig getur fámenn þjóð norður við
heimskaut gengist undir skattgjafir og lög
hins „nýja sáttmála“ Evrópubandalagsins
og um leið haldið frelsi? Spyr sá sem ekki
veit og svar við þeirri spumingu verður því
ekki gefið hér. En við skulum vona að ís-
lensk þjóð, sem var undir erlendu konungs-
valdi í meir en 600 ár, geti áfram varðveitt
sjálfstæða menningu sína og tungu. Á þann
hátt getur hún best tekið þátt í fjölþættu
samstarfi Evrópuþjóða á sem flestum svið-
um. Ef Islendingar glata hins vegar þjóð-
tungu sinni og sjálfstæðri menningu, líður
íslensk þjóð undir lok. Það hefúr gerst áður
í tvö þúsund ára sögu Evrópu að þjóðir hafa
liðið undir lok og enginn sér þeirra staði
lengur. En íslensk þjóð hefur lifað í þúsund
ár við kröpp kjör. Guð gefi að hún geti lifað
í önnur þúsund ár við þá velsæld sem okkur
er boðuð.
Góðir hátíðargestir:
Gleðilega þjóðhátíð.“
vihbissukihh i mm
- ' * Mörg fyrirtæki og fjölmargir
. * iðnaóarmenn hafa nýtt sér:
' < ' i frádráttarbæran
v ■ virðisaukaskattinn auk lága
" ^ verðsins á LADA SKUTBÍL og ^
^ eignast frábæran vinnubíl,
^ ' rúmgóðan og kraftmikinn.
\Aórir telja hann einn af hentugri ~
* fjölskyldubílum, sem íboði eru.y
.x Tökum gamla bílinn upp / nyjan
og semjum um eftirstöðvar. -
__ Opið laugardaga frá kl. 10-14.
: \ • •' • \ • . ■
_/ '
VerúlistiLM
Staðgr. verð
1300 SAFÍR 4ra g....371.269,-
1500 STATION 4rag....429.763,-
1500 STATION LUX 5 g.467.045,-
1600 LUX 5 g........454.992,-
1300 SAMARA 4 g., 3 d.449.277,-
1300 SAMARA 4 g., 5 d.492.349,-
*1500 SAMARA 5 g., 3 d.495.886,-
‘1500 SAMARA 5 g., 5 d.523.682,-
1600 SP0RT 4 g.......678.796,
1600 SP0RT 5 g.......723.289,-
‘„Metallic" litirkr. 11.000,-
Ofangreint verð er miðað við að
bifreiðarnar séu ryðvarðar og tilbún-
ar til skróningar.

BIFREIDAR & LANDBUNAÐARVELAR HE
jiMíÍj' ímúla 13 ■ 108 Refklavík - síaii31230 ■ 681200
PÓSTFAX TÍMANS 687691
Olíufélagið hf. hefur nú til
afgreiðslu CHAR-BROIL 6600
gasgrill á einstaklega hagstæðu verði
Verð kr. 17.950 án gaskúts.
CHAR-BROIL 6600 er vönduð banda
rísk framleiðsla og fæst á
ESSO bensínstöðvum um land allt.
CHAR-BROIL 6600 hefur eftirfarandi
eiginleika:
• Afkastamikill 30.000 BTU
(8,8 kW) tvöfaldur brennari.
• Neista-kveikja.
• Emaléruð grillrist sem auðveidar þrif.
#1710 cm2 eldunarflötur.
• 1232 cm2 færanleg efri grillrist.
• Fellanleg járnhilla að framan.
• Tvær hliðarhillur úr tré.
• Glerrúða í loki og hitamælir.
GASGRILL
W
CHAR-BROIL gasgrill fást
einnig minni og kosta þau
13.350
staðgreitt án gaskúts.
Gaskútar fyrir grillið fást á
ESSO bensínstöðvum um
allt land.
Skiptiþjónusta á tómum
og áfylltum kútum.
Olíufélagið hf