Tíminn - 21.07.1990, Blaðsíða 1

Kastalaklerkurinn óttalegi
Reiði og ótti fyllti brjóst alls almennings og
æðri sem lægri guðsmanna á íslandi, er
spurðist að von væri á danska prestinum
Ludvig Harboe til landsins að vega og meta
andlega hagi þjóðarinnar. Ótti þessi var
vissulega ekki ástæðulaus, en Harboe reynd-
ist annar en menn héldu
pfaínuir af gtenfFu utfúgdut/ S'fiu
iptíS iHonqlcgre 0fcpcn/ fkal fcjngufl / Kyttí
fimu*R/2iö Pugooom/ine
Conf?nyj3tíon0
roit/ éUefum »ier ®wö <jfi £ug og
fscrafhi mitt <BuO / (Dwro et
mtn ogaöb/ecfabrttþsf/JDag rí f«u»»
0« trun/ ©qíífí ^orcöorum Æotimtg tim/ jD»rp4
emgarf/^oorofl eÆe mit/ 2i05me fItl/ ttfe toleí
(ilqjtt / 5dro*í*u (ByrnO qb pylgia’bajtc,
■21 S0otu‘ (Buo ÍÍImqittugcíi/ífg ti *»t ^ctm*
fíita ©fqp«r*tl,<pg & (Bsamafí ®uö og Wiafí/
^ooocti ©pijmðff/ ZSottg/ ^rrífcr^. ^cflsjginw
jmOq íin« rg <n/ 20Ja $e(tc/ Aciggun fjt/
X>eitct/ og »?íur JDauös prqj.
Harboe lét prenta nýja messusöngsbók handa kirkjum landsins. Hér er
upphaf sálmsins er boðið var að syngja við „Ungdomsins Confirmation"
Lúðvík Harboe. Er honum fyrst
var borinn matur á biskupssetrinu
á Hólum var tebollinn svo útbíað-
ur að hann gat varia snert á hon-
að er uppi fótur og fit einn ág-
ústdag á Hofsósi sumarið 1741, er
verslunarskipið leggst við festar. En
nú er það ekki bara tilhlökkunin, sem
tengist skipskomunni, er henni veld-
ur. Með skipinu er að sögn einn hinn
versti maður, danskur „heiðingi",
sendur að þrengja og myrkva hagi
landslýðsins með öllu móti og voru
þeir þó nógu bágir íyrir. Verri hug
leggja menn þó á þann mann sem
mesta ábyrgð ber á þessari forsend-
ingu — Jón skólameistara Torcillius.
Hann er einnig með þessu sama
skipi. Nú er báti róið að landi ífá
skipinu og menn sýna hug sinn svo
ekki verður um villst. Það upphefst
háreysti og formælingar og ókvæðis-
orð dynja á komumönnunum. 1 dyr-
um dönsku búðarinnar standa kaup-
menn og verslunarþjónar og hugsa
sitt. Þeim er ekki heldur um þessa
gesti gefið. Margt bendir til að lagðar
verði hendur á gestina, en svo fer þó
ekki... Frá Hofsósi liggur leið þeirra
til Hóla og nú gefst hinum góða
danska klerki á að líta: Látinn er fyr-
ir skömmu biskupinn á Hólum,
Steinn Jónsson, og allt er hér í örg-
ustu niðumíðslu og stjómleysi.
Fjöldi allslausra fömkerlinga er í
hvexju skoti og húsakynni niðumídd.
Tortryggnisaugu em hér síst færri en
á Hofsósi og er biskup vaknar hinn
næsta morgun hafa ókvæðisorð verið
klómð á svefnherbergishurðina hjá
honum með krit.
Þannig vom viðtökumar er Ludvig
Harboe hlaut er hann kom til íslands
að hefja þá úttekt á almennu siðferð-
isástandi, skólamálum og menntun
klerkastéttarinnar í landinu, sem átti
eftir að verða svo gagnmerk, enda
dvaldi hann hér í fjögur ár að undir-
búa tillögur sínar um úrbætur. En allt
á sér sínar orsakir og verður hér byij-
að á að greina frá þeim. Og vissulega
höfðu menn á Hofsósi rétt fyrir sér í
því að þar var „sök“ Jóns Thorcillius-
ar stór.
Úrillur rektor
Jón Thorcillius haföi verið 9 ár rekt-
or I Skálholti, maður prýðilega að sér
og áhugasamur um umbætur. Hafói
honum að síðustu ekki samið alls
kostar við Jón Amason, er þá var
Skálholtsbiskup. Meðal annars fann
hann að því sem margir aðrir sam-
tímamenn raunar nefna, hversu hag-
að væri viðurgemingi og mataræði
skólasveina. Eins var um tilhögun
sjálfrar kennslunnar. Þar höföu þeir
raunar, biskup og rektor, verið sam-
mála, en ekki getað komið sér saman
um aðferð til að ráða bót á þessu. Jón
rektor gekk þar lengra í kröfúm en
biskup; vildi hann jafnvel láta stofna
fúllkominn prestaskóla og hafa hann
í Hítardal. Bauðst hann til þess að
taka að sér forstöðu hans, ef hann
fengi veiting fyrir prestsembætti þar,
eftir lát síra Jóns Halldórssonar. Þeg-
ar Jón rektor fékk ekki komið ffam
þessum tillögum sínum, sagði hann
lausri stöðu sinni í Skálholtsskóla og
fór þvi til Kaupmannahafnar. Komst
hann þar brátt í kynni við helstu
menn í kirkjustjómarráðinu. Veitti
hann þeim vitneskju um skólamál
landsins og taldi þeim ábótavant.
Jafhframt skýrði hann nokkuð ffá
högum kirkjunnar og gerði tillögur
um þau efni. Þótti honum sem betur
mundi borgið kirkjustjóm og trúarlífi
landsins ef danskir menn eða norskir
yrðu settir í biskupsstóla hér. Þetta
leiddi til þess að kirkjustjómarráðið
tók íslensk kirkju- og skólamál til
rækilegrar íhugunar og hafði Jón
rektor með í ráðum. Varð sú niður-
staðan að hentast myndi að senda
mann til íslands, er kynna skyldi sér
þessi efni og láta síðan stjómarráðinu
í té skýrslur tim þetta, áður en fyrir-
mæli væm sett um þessi efni. í bréfi
stjómarráðsins til konungs er því
haldið ffam, að ætla megi að ýmis-
legt sé varhugavert í kirkju- og
kennslumálum landsins. Er sérstak-
lega vikið að því að of margir duglitl-
ir kennimenn og kennendur séu ^
prestastétt og skólum. t annan stað að
skólatilhögun sé mjög óhagkvæm,
með því að skólamir séu að öllu háð-
ir biskupum og geðþótta þeirra. Enn
ffemur að söluverð guðsorðabóka,
sem biskupar láti prenta, sé svo hátt
að almenningi veiti mjög erfiðlega að
eignast þær. Loks er nefht að mennt-
un presta og kennara sé heldur ófúll-
komin, með því að fáir íslendingar
geti stundað nám í háskólanum í
Kaupmannahöfn, en flestir þeirra fari
beint ffá prófborðinu í prestskapinn
og eigi ekki kost á ffamhaldsmennt-
un. Jafhffamt þessu leggur stjómar-
ráðið það til að með því að svo standi
á að Hólabiskupsdæmi sé laust við
ffáfall Steins biskups fari best á því
að ffestað verði að skipa þangað nýj-
an biskup en að í stað þess verði
sendur þangað með biskupsvaldi
nafngreindur danskur prestur, er
ferðist um landið og kynni sér trúmál
og kirkjumál landsmanna í öllum
greinum.
„Alheiðinn"
Kastalaklerkur
Sá maður sem stjómarráðið nefnir í
þessum tillögum sínum var Lúðvík
Harboe sem þá var sóknarprestur að
Kastalakirkju í Kaupmannahöfn. Enn
ffemur lagði stjómarráðið það til að
honum til aðstoðar í þessari ferð
verði ráðinn Jón rektor Thorcillius.
Þessar tillögur kirkjustjómarráðsins
hlutu eindregið fylgi konungs og
vom þessir menn síðan ráðnir til
ferðarinnar. Það var um miðsumar
1741 að þeir félagar lögðu af stað til
íslands og voru þeir komnir þangað
seint í ágúst.
Þegar það spurðist til íslands að von
væri þessara eftirlitsmanna þótti það
miklum tíðindum sæta um allar
byggðir, enda ekki fjarri því að sum-
um þætti fyrirætlan þessi tortryggi-
leg. Var jaftivel á því ymprað að til
þess væri ætlast með ferðinni að koll-
varpað skyldi fomri trú og siðgæði
en komið á í stað þess nýjum kenn-
ingum. Þá tók að ganga í milli manna
níðrit um Harboe og var þar reynt að
koma því orði á hann að hann tryði
ekki á guð, heldur væri maður alheið-
inn, hingað sendur til þess að afnema
sakramenti og prestsþjónustu. Var
þetta mest eignað síra Bimi Magnús-
syni á Bergsstöðum, síðar á Grenjað-
arstöðum, en hann var annar þeirra
tveggja sem einkum höföu rennt
auga til biskupsdæmisins og farið ut-
an til þess að bera sig eftir því, en
orðið fyrir þeim vonbrigðum að
ákveðið var að ffesta veitingu þess
fyrst um sinn. Hinn, er var keppi-
nautur síra Bjöms, var sira Halldór
Brynjólfsson á Staðastað.
Mark sendifarar þessarar var að vísu
að kynnast kristnihaldi og trúarlífi I
báðum biskupsdæmunum, en fyrst
um sinn var erindreksturinn miðaður
við Hólabiskupsdæmi, með þvi að
þar var biskupslaust. Má og ætla að
kirkjustjómarráðið hafi veigrað sér
við að láta rannsókn þessa einnig ná
til Skálholtsbiskupsdæmis, með því
að það hafi ekki viljað styggja Jón
biskup Ámason, jafhmikinn skömng
í kirkjustjóm, enda mátti búast við
því að hann ætti þá ekki langt eftir
ólifað, kominn talsvert á áttræðisald-
ur.
Heldur vom það kaidar viðtökur, er
þeir fengu Harboe og Jón Thorcilli-
us, er þeir komu fyrst til landsins,
eins og að ofan greinir, og ekki síst á
biskupssetrinu sjálfú. Má svo virðast
sem menn hafi viljað baka þeim sem
mest óþægindi. En Harboe gaf sig
ekki að því og virðist jafnvel hafa bú-
ist við slíkum viðtökum, enda er svo
að sjá sem reiði manna hafi bráðlega
meir bitnað á Jóni og honum eignuðu
menn sendiförina eða ffumkvæði að
henni og var það raunar rétt. Menn
gengu og brátt úr skugga um það að
erindi Harboes var þveröfúgt við það
sem óvinir hans höfðu í fyrstu látið í
veðri vaka, enda gátu mannkostir
hans ekki dulist þeim er kynntust
um og kjötsúpan og smjorið
krökkt af hárum.
honum. Hann var að vísu maður fast-
lyndur og einarður, en jafhffamt gæf-
lyndur og alúðlegur, svo að öllum
varð ósjálffátt hlýtt til hans. Prestar
höföu einhvem beyg af honum I
fyrstu, af orði þvi er undan fór komu
hans. En er það reyndist órökstutt og
öll ffamkoma hans bar vott um
óvenjulega mannúð og ljúflyndi,
varð hann sjálfkrafa vinsæll með
kennimönnum landsins og ýmsir, er
áður höföu haft hom i síðu hans, tóku
bráðlega að leita hans, jafnvel þeir er
fyrst höföu varkið tortryggni til hans
með landsmönnum. Framan af virð-
ist Jón Thorcillius hafa valdið Har-
boe nokkrum erfiðleikum. Jón var
maður strangur og harðlyndur og
þótti honum mildi Harboes og alúð
um of. En Harboe taldi kristilega
hógværð höfúðkost i ffamkomu
manna og fékk brátt unnið Jón á mál
sitt. Leið því ekki langt um, áður en
samvinna með þeim varð hin æski-
legasta.
Hörmulegt ástand
Þeir Harboe dvöldust nú um 3 ár í