Tíminn - 21.07.1990, Blaðsíða 2

10
HELGIN
Laugardagur 21. júlí 1990
:r'
T
Hólabiskupsdæmi og verður ekki
sagt að Harboe hafi verið ánægður
með þau kynni sem hann fékk þar af
trú manna og siðgæði. Á sjálfu bisk-
upssetrinu var aumlegt umhorfs, hús
nálega kolfallin, vegna vanhirðu, og
innstæða staðarins úr sér gengin,
bæði kvikfé og húsbúnaður. Ráðs-
maður stólsins, sem var umsjónar-
maður um þetta, var maður áhugalít-
ill og lét allt sigla sinn sjó. Skjalasafn
stólsins var í óhirðu og varði Harboe
löngum tíma til þess að koma reglu á
það, svo að unnt væri að ganga að
skjölum og handritum í réttri röð.
Ekki fundust skjöl ýmis er þar áttu að
vera. Svo var um öll stjómarráðabréf
til Steins biskups. Latínuskólinn þar
var og báglega staddur. Kennsluað-
ferðir voru úreltar og ekki hafði ver-
ið reynt að laga þær að kröfúm tím-
anna, kennslubækur fomar og úr sér
gengnar, en skólaagi horfinn. Rektor
var þá Sigurður Vigfússon hinn
sterki, „íslandströll", en kennari Þór-
oddur Þórðarson, nokkuð óeirðasam-
ur maður, þó að honum léti kennsia
sæmilega. Sigurður hafði þá verið
rektor 17 ár, lítt hæfúr vegna van-
þekkingar, enda skilningsdaufúr á
skólamál. Með lagni fékk Harboe því
til vegar komið að Sigurður lét af
skólastjóm af fúsum vilja 1742 og
fékk þá Harboe í stað hans til for-
stöðumanns í skólanum Gunnar
skáld Pálsson er síðar varð prestur í
Hjarðarholti. Mun og Harboe hafa
stutt að því að Sigurður fékk síðar
Dalasýslu. Þótti þegar breytt um til
batnaðar í skólanum, enda var Har-
boe enn um hrið nálægur og gat haft
gætur með því hveiju ffam yndi,
bæði um kennslu og um ffamferði
skólasveina.
Þá er að geta eftirlits Harboes með
kennimönnum. Sumarið 1742 fór
hann í yfirreið um meginhluta
Hegraness-, Vaðla- og Þingeyjar-
þings, en sumarið 1743 um Húna-
vatnsþing og nokkur útkjálkahéruð í
hinum prófastsdæmunum, er hann
hafði ekki fengið sinnt sumrinu fýrr.
Hann hafði ekki visitatíur að útkirkj-
um, heldur lét sóknarmenn þeirra
sækja til höfúðkirknanna. Kynntist
hann þann veg öllum prófostum og
prestum biskupsdæmisins og yfir-
heyrði bæði þá og sóknarmennina
um hagi hverrar sóknar, um sambúð
kennimanna við söfnuði sína, og
kynnti sér skyldurækni presta í emb-
ættisverkum. Hann lét alla sóknar-
presta og aðstoðarpresta flytja pred-
ikanir við visitatíur og yfirheyra böm
og unglinga í kristnum ffæðum.
Þessar visitatíur vom heldur vel sótt-
ar af sóknarmönnum. Dró nokkuð til
að menn fýsti að sjá þenna umsjónar-
mann, með því að ýmsar sagnir
höfðu af honum gengið í fyrstu. En
hvarvetna kom í sama stað niður:
Harboe vann sér vinsældir allra.
Hann beitti þeirri aðferð að víkja
engum presti vegna þekkingarskorts,
ef söfhuðir óskuðu að mega halda
honum áffam. Þá var prestur að Hofi
á Skagaströnd, Ámi Davíðsson, og
þótti hann fáffóður. Fyrir hann lagði
Harboe þá þraut að leysa úr spum-
ingum ffæðakversins „Ponta“, eftir
nokkum viðbúnað. Varð nokkur
dráttur, en svo fór að honum var leyft
að halda stöðu sinni. Nábúaprestur
hans var síra Jón Bjamason á Holta-
stöðum. Hann þótti bæði fáffóður og
rækta lítt embætti sitt sem sómdi.
Honum bauð Harboe að fela aðstoð-
arpresti prestsþjónustu í báðum
sóknum sínum. Á Knappsstöðum í
Stiflu var síra Halldór Pálsson. Hann
var svo illa að sér að Harboe taldi
hann óhæfan 1 kennimannastétt, en
hann var maður vinsæll og báðu
sóknarmenn hans um að fá að halda
honum. Harboe lét það eftir þeim og
dró þar einkum til að prestur þessi
var ffábitinn drykkjuskap. Þyngst
féll Harboe ofdrykkja í fari kenni-
manna, enda talsvert algeng um þær
mundir. Ekki veik hann þó neinum
ffá prestskap fyrir þær sakir, en þann
hátt hafði hann á, að hann tók þá, er
breyskir vom í þessum efnum eins-
lega fýrir og hvatti þá í bróðemi til að
bæta ráð sitt, enda hæfði illa að þeir,
er vera skyldu fýrirmyndir öðram,
gerðu sig seka um slíkt. Þess skal
getið að þá var síra Þorvarður Bárð-
arson, nokkuð kunnur maður, prestur
að Kvíabekk og þótti heldur drykk-
felldur og þá óeirinn, er hann var að
drykkju. Harboe fór á fúnd prests og
ræddi við hann. Féll vel á með þeim
og lét Harboe svo ummælt að eigi
myndu allir síra Þorvarði ffemri, þótt
betri væra taldir. Og hélt síra Þor-
varður prestskap, en hann var raunar
vel gefinn maður. Er ekki um það að
orðlengja að Harboe hlaut ástsældir
allra í Hólabiskupsdæmi, þeirra er
nokkur skipti þurftu að hafa við
hann. Jafnvel þeir er mest höfðu
kviðið komu hans, töldu góðan engil
hafa yfirgefið Hólabiskupsdæmi er
hann hvarf þaðan alfari. Það vitni
bera mætir menn Harboe að mjög
hafi skipt til hins betra við komu
hans í Norðurland og prestar þar eftir
rækt miklu betur embættisstörf sín
ýmisleg, einkum bamaffæðslu og
húsvitjanir, en þessi störf hvor
tveggja hafði Harboe mjög brýnt fýr-
ir kennimönnum.
Nú bar svo við að Jón biskup Áma-
son í Skálholti andaðist á öndverðu
ári 1743. Og er það spurðist til Kaup-
mannahafnar tók kirkjustjómarráðið
þann kost að ffesta einnig veitingu
Skálholtsstóls, þangað til Harboe
hefði lokið eftirlitsstarfi sínu um land
allt. Var því þá ekki enn lokið nyrðra
og gat Harboe eigi fýrr en á næsta ári
hafið yfirreið sína um Skálholtsbisk-
upsdæmi. Var nú Harboe þar í nýju
erindisbréfi falið sams konar vald
sem hann hafði ffá upphafi haft
nyrðra. Ekki vita menn hversu Jón
biskup Amason tók sendifor Harboes
til landsins, en hitt er víst að Harboe
gætti þess vandlega, jafúan er hann
þurfti að skipta við Jón biskup, að
sýna honum verðugan sóma, enda fer
hann lofsamlegum orðum um fram-
komu biskups við sig. Frá Hólum fer
Harboe 11. júní 1744 austur í Múla-
þing og var kominn að Vallanesi 27.
júní. Meðan á þessu stóð hafði hon-
um verið veitt biskupsembætti að
Niðarósi (1743). Vildi hann því
hraða sem mest dvöl sinni hérlendis.
Tók hann því upp annan hátt um eft-
irlit í Skálholtsbiskupsdæmi en
nyrðra, gerði sér ekki ferð í hvert
prestakall, heldur kvaddi presta í
hveiju prófastsdæmi til fúndar við
sig á ákveðnum stöðum, en dvaldist
þar síðan nokkra daga og átti tal við
presta. Prestum í Múlaþingi stefndi
hann saman í Vallanes og að Hálsi í
Hamarsfirði. Hafðist hann við í
Vallanesi frá 27. júní til 10. júlí, en að
Hálsi 11.-14. júli. í Skaftafellsþingi
stefndi hann prestum fýrir sig í
Bjamanes (varþar 16.-21. júlí) og að
Ásum í Skaftártungu (var þar 24.-28.
júlí). Mun hann síðan hafa haldið til
Skálholts. Haustið 1744 er hann í
Skálholti og 12. okt. stefúdi hann
þangað til fúndar við sig öllum prest-
um, er til ferðar vora færir, úr Rang-
árþingi, Ámesþingi og Kjalames-
þingi. Vorið 1745 lagði hann leið
sína vestur og reið um Vestfirðinga-
fjórðung allan. Hafði hann þar fúndi
á ýmsum stöðum með kennimönn-
um, 28. maí í Stafholti, 9. júní í
Snóksdal, 18. júní að Reykhólum og
að lyktum í Vatnsfirði. Hafði hann þá
farið um land allt á fjóram sumram
og fengið þann veg ágætt tækifæri til
þess að kynnast högum landsmanna,
einkum í trúarefúum, og var það að-
alerindi hans.
Húsaginn
Harboe hafði á fýrsta vetri að Hól-
um fengið svo góða þekkingu í ís-
lensku að hann skildi málið vel á bók
og allt sem talað var, en lengstum var
honum ótamt að tala íslensku og
veigraði sér við því, nema til væri
neyddur. Spumir Sunnlendinga af
framkomu Harboes nyrðra urðu til
þess að greiða götu hans syðra, enda
fékk hann betri viðtökur þar en í
fýrstu nyrðra. Og miklu betri vistar-
vera fékk hann í Skálholti en að Hól-
um, því að á húsakynnum var mikill
munur.
Um áhuga Harboes og árangur ferða
hans og rannsókna ber vitni hinn
mikli fjöldi fýrirmæla frá konungi er
að tillögum hans kom fram til um-
bóta trúarefnum og siðum lands-
manna og öðra því er ábótavant þótti
i landinu. Þau fýrirmæli sem konung-
ur setti um helgidagahald, um heim-
ilisaga, um stofnun hjúskapar, um
húsvitjanir, um fermingu og viðbún-
að bama til hennar, birtar á áranum
1742-6, vora allar rannar frá Harboe
að efni til. Dómurinn um allar þessar
aðgerðir er vitanlega mestmegnis
bundinn við þá tíma og þann jarðveg
er þær sprattu af. Enginn, sem hefir
tíðarandann og háttu aldar í huga,
mun fá neitað því að þær horfðu allar
til siðferðilegra bóta, enda yfirleitt
vel tekið af landsmönnum, þótt sum-
ar féllu ekki öllum alls kostar vel í
geð, svo sem afnám á sumum alþýð-
legum skemmtunum og samkomum
er átt höfðu sér langan aldur með
þjóðinni. Ymis atriði hinnar nýju
helgidagalöggjafar sóra sig í ætt heit-
trúnaðarstefnunnar, eins og henni
hagaði í nágrannalöndunum og mið-
uðu að því að setja ákveðinn helgi-
blæ á líf einstaklinga, jafht hvers-
dagslega sem um helga daga. Urðu
þá ýmsir þjóðlegir kirkjusiðir að
þoka, ef ekki áttu stoð í ritningunni.
Svo var um helgihald á jólanótt,
sumardaginn fýrsta og vetrardaginn
fýrsta. Var sumt þetta talið óþarft,
sumt leifar úr kaþólskum sið eða
jafnvel heiðni. Konungsboð 29. maí
1744 ræðir um þessi efni og var þá
skírdagur og fostudagurinn langi
gerðir lögheilagir dagar, þó svo að í
illum áram skyldi þá daga heimilt að
róa til fiskjar. Þá var og bannaður
heitdagurinn fomi eða einmánaðar-
samkoma, en hún hafði um ómunatíð
verið haldin norðanlands þriðjudag-
inn fýrstan í einmánuði og var mark-
miðið að miklu leyti fijáls styrktar-
starfsemi við fátæklinga; þótti þetta
helgihald andstætt því sem tíðkaðist í
löndum konungs. Norðlendingar
tóku ekki afnámi heitdagsins þakk-
samlega. Þeir rituðu kirkjustjómar-
ráðinu 1755 og beiddust þess að fá
hann aftur lögleyfðan. Gekkst fýrir
þessu einkum Sveinn lögmaður
Sölvason og rituðu með honum und-
ir bænarskjalið 8 aðrir veraldlegri
fýrirmenn. En ekki bar það nokkum
árangur.
Harboe tók upp tillögu Jóns biskups
Amasonar um hömlur á flutningi
brennivíns til landsins, og fór lof-
samlegum orðum um stefnu hans í
þessu máli. Tók hann upp tvö erindi
Jóns biskups til konungs um þetta
efni, frá áranum 1733 og 1735, og
skírskotaði til þeirra í nýju erindi til
konungs. Fer hann fram á það að fúll-
komið bann verði lagt á brennivín, en
ef það þyki ógerlegt vill hann fá
hömlur settar við sölu þess og refs-
ingar lagðar við óhófi í drykkju, og
þá fýrst og fremst á embættismenn.
Ef sýslumaður komi dralckinn til
þings, varði 10 rd. í fyrsta sinn, þre-
faldri sekt í annað sinn og hafi fýrir-
gert embætti sínu ef þetta kemur fýr-
ir i þriðja sinn. Ef prestur gerist sekur
um slíkt hið sama við guðsþjónustur
eða í skriflastól skyldi kæra til pró-
fasts, svo að sakaraðili verði dæmdur
frá embætti, en þeir er hylma yfir eða
þegja um slíkt skulu sektaðir harð-
lega. Um almenning vildi hann fá
þau ákvæði sett að ef maður.kemur
drakkinn til skrifta eða gerist drukk-
inn eftir skriftir, skuli honum dæmd
opinber aflausn, fjögurra marka sekt
til fátækra manna, og settur skal hann
frá sakramenti, þangað til hann hefúr
bætt ráð sitt svo sannað sé. Þeir sem
koma drakknir til kirkju eða þings
skulu settir í gapastokk í fjórar stund-
ir. Ef stúdent (prestsefhi) verður upp-
vís að drykkjuskap skyldi ekki mega
veita honum embætti eða vígslu fýrr
en nokkur ár væra Iiðin og sé þá
sannanlegt að hann hafi bætt ráð sitt.
Skyldi þetta ganga jafht yfir alla
stúdenta, hvort sem betur eða verr
væra að sér. En tillögur Harboes í
þessu efúi strönduðu á sama skeri
sem tillögur Jóns biskups Ámasonar,
réttindum verslunarfélagsins.
Fátt um fína drætti
í klerkastétt
Svo hafði verið ráðgert að Harboe
fýndi og benti stjóminni á mann er
telja mætti gott biskupsefni norðan-
Iands. Hugði hann í fýrstu að hentug-
ast myndi að leita meðal prófastanna,
en við nánari kynni þótti honum þeir
lítt bera af öðram kennimönnum.
Officialis eftir Stein biskup Jónsson
var síra Þorleifúr Skaflason að Múla,
mikilmenni í öllum greinum, en fom
í háttum, prýðilega gefinn og vel að
sér, en ekki þótti hann fjárgæslumað-
ur og lítt taldi Harboe fræðslu al-
mennings i prestakalli hans ffemri en
annarstaðar; það barst og Harboe til
eyma að hann væri drykkfelldur. Síra
Bjöm Magnússon, er áður getur, tel-
ur Harboe með öllu óhæfan; sé hann
að vísu reglumaður en þekkingarlítill
og leggi litla stund á að efla guðs-
heiður, enda sé það einkenni þeirra
manna sem mest stundi vegsemd
sjálfra sín. Síra Sæmund Magnússon
í Miklabæ telur hann of makráðan og
lítt einbeittan. Einna mest telur hann
til gildis síra Þorsteini Ketilssyni að
Hrafhagili og nefnir hann meðal
fimm kennimanna í Norðlendinga-
fjórðungi, er skari ffarn úr öðrum að
áhuga, skyldurækni 'og þekkingu.
Hinir vora síra Ormur Bjamason á
Mel í Miðfirði, síra Stefán Einarsson
að Laufási, síra Jón Þorleifsson,
Skaftasonar (þá kirkjuprestur að Hól-
um) og síra Jón Jónsson að Hofi á
Höfðaströnd. Er það þá tillaga Har-
boes að svo ffamarlega sem biskup
skuli skipaður þá þegar, verði síra
Þorsteinn fýrir vali, en með því að
hann sé maður ekki metorðagjam,
muni beinlínis verða að leggja fýrir
hann að taka við stöðunni, fara utan
og taka vígslu. Síra Stefán Einarsson
þykir honum álitlegt biskupsefni, en
telur það þó nokkum galla á honum
að hann hafði orðið að fá uppreisn
fýrir of bráða bameign með konu
sinni. Kveðst Harboe með góðri sam-
visku ekki geta bent á fleiri en þessa
tvo. Þetta var 1742. En ári síðar vík-
ur Harboe aftur að þessu atriði í til-
lögum sínum og hneigist hann þá
helst að þeirri tillögu Jóns Thorcilli-
usar að til biskups verði tekinn
danskur maður eða norskur, en beið-
ist þó jafnffamt fastlega undan því að
sér verði falið embættið. Ekki hefur
kirkjustjómarráðinu litist þessi leið
hentug, því að í næstu tillögum sín-
um (1744) leggur Harboe það til að
síra Stefán Einarsson verði biskup.
En þegar til kom reyndist síra Stefán
ófáanlegur til þess að taka við emb-
ættinu.
Verkalok
Þeir Harboe og Jón Thorcillius luku
starfi sínu hér sumarið 1745 og fóra
utan í ágúst þá. Höfðu þeir þá verið
hér 4 ár. Mátti kalla að mjög hafi ver-
ið skipt um við brottför Harboes og
fýrstu viðtöku. Átti hann hér hvar-
vetna vini, er hann fór í burt, enda
reyndist hann til æviloka (d. 1783)
hinn mesti vinur íslendinga, þar er
hann fékk því við komið, ekki síst
eftir að hann var orðinn Sjálands-
biskup. Kom það einkum ffam í
harðindum þeim er landið varð fýrir
síðar. Eins studdi hann mjög íslend-
inga sem nám stunduðu í háskólan-
um í Kaupmannahöfh um daga hans
og til hans leituðu. Kirkjumál lands-
ins lét hann auðvitað einnig mjög til
sín taka jafnan eftir þetta og beitti
áhrifúm sinum þar samkvæmt sann-
færingu sinni. Það var meðal annars
til hans að rekja að konungur setti
fýrirmæli um að stofna í háskólanum
sérstakt trúgæslunámskeið handa ís-
lenskum guðfræðingum, þótt ekki
yrði af. Þá var og ffá honum rannið
konungsboð 4. maí 1759. Varþar lagt
fýrir biskupa landsins að velja árlega
að minnsta kosti einn efnilegan
námssvein til læringar í einhveijum
latínuskólanna á Sjálandi; skyldu
þeir fá fúllan námsstyrk, en hverfa
heim aftur er námi væri lokið, svo
landið nyti þeirra.
Að öðra leyti er þess að geta um ár-
angurinn af þessari sendiför Harboes
að sum ákvæðin í fýrirmælum þeim
sem frá honum vora rannin vora svo
löguð að lítt þótti henta að beita þeim
og féllu þau þá niður sjálfkrafa. En
margt tillagna hans var til bóta. Svo
var um skólaskipanina sem sett var
1743, ef henni heföi verið beitt svo
sem til var ætlast. Sama má segja um
húsvitjanir og um viðbúnað við
fermingu bama. Hér til má enn nefúa
erindisbréf til biskupa 1. júlí 1746 og
er það enn að nokkra í gildi. Þá vora
og fýrirmælin um prestþjónustubæk-
ur rannin frá Harboe og er mein að
því að þeim var ekki fýlgt alstaðar.
Fyrirmælin um helgihaíd og húsaga
vora auðvitað ávöxtur hinnar ríkj-
andi trúarstefúu og hlutu að standa
jafúlengi sem hún, en hún var raunar
jafnan veik hérlendis. Samverka-
maður Harboes, Jón Thorcillius, átti
jafúan heima í Kaupmannahöfú eftir
þetta, enda var hann vel virtur þar og
gerðist fjáður.
Harboe vígðist til embættis síns sem
biskup í Niðarósi í mars 1746 og
hafði þá fúndist biskupsefnið fýrir
Norðlendinga, því Halldór Brynj-
ólfsson vígðist sama dag biskup að
Hólum. Reyndist hann nýtur og dug-
andi í embætti.
Með Harboe og þeim umbótum í
trúar- og menntamálum er hann átti
frumkvæðið að urðu svo merk tíma-
mót í þessum efúum í íslensku þjóð-
lífi að hans mun ávallt minnst meðal
þeirra erlendra manna sem íslending-
ar eiga hvað mest upp að unna í sögu
sinni.
ftffiídit
QSmm

;> y
uuesfjan
2C
^íant>e.
m 3. 3««« scnuo 174«-
Prcctt <« iDColum 1 ^tuíífflOol Sltmo 1746.
Titilsíða tilskipunarinnar um húsagann á islandi