Tíminn - 04.01.1991, Blaðsíða 7

Föstudagur4. janúar 1991
Tíminn 7
VETTVANGUR
Þórarinn Þórarinsson:
Fáum mönnum er Kári líkur
Ég hefí mér til mikillar ánægju lesið fyrra bindið af ævi-
sögu Hermanns Jónassonar eftir Indriða G. Þorsteinsson.
Stfísnilld Indriða nýtur sín hér vel, en meira þykir mér þó
um vert, að honum hefur tekist að draga upp rétta mynd af
persónu Hermanns, án þess oflofs sem oft vill einkenna
slíkar sögur. Lesendumir fá hér glögga mynd af einum
fremsta stjómmálamanni íslendinga á þessari öld.
Það er skemmtileg tilviljun að
fyrir tæpum aldarfjórðungi ritaði
ég í bók mína Sókn og sigra frá-
sögn af fundum Hermanns og
Magnúsar Guðmundssonar í
Skagafirði 1934 og var það lesið yf-
ir af Hermanni og leiðrétt að svo
miklu leyti sem þurfa þótti. í þeirri
frásögn er m.a. að finna þessa frá-
sögn af fundum á Sauðárkróki:
„Skagfirðingar fylgdust með þess-
um fundum af miklum áhuga og
áttu oft skemmtileg innskot. Þegar
Magnús sagði, að Hermann hefði
laumast í reyknum úr bardagan-
um 9. nóvember 1932, greip einn
fundarmanna fram í: „Magnús lík-
ir Hermanni við Kára. Það er vel til
fundið."
Þeir, sem hafa sagt Indriða af
fundinum, sleppa frásögn af þessu,
en mig minnir að Hermann væri
einna ánægðastur með hana. Sýn-
ir það ef til vill að á síðasta aldar-
fjórðungi hefur Kári farið að
gleymast og því hefur þetta inn-
skot þótt minna sögulegt. En Her-
manni fannst það eftirminnilegt,
enda tel ég að Kári hafi verið sá
fornmaður, sem hann vildi hvað
helst líkjast.
Kári var einna vígfimastur nor-
rænna manna á sínum tíma. Hann
kunni manna síst að varast spjóta-
lög andstæðinga sinna og að svara
þeim með banahöggi, að því er
Njála segir. Hermann tamdi sér
það ungur að læra á keppinauta
sína, ef svo mætti segja, bæði
hvaða brögð þeirra væru hættu-
Iegust og mest þyrfti að varast og
hvaða brögð þeir kynnu best að
varast. Hann hafði yndi af því, þeg-
ar hann var hættur að glíma, að
lýsa því fyrir yngri mönnum,
hvernig honum hefði heppnast við
sókn og vörn í kappglímu og sýna
þannig fram á að kraftur og fimi
skiptu ekki öllu máli, heldur þyrfti
einnig að þekkja andstæðinginn
og kunna á hann.
Indriði lætur að því liggja, að
Hermann hafi hætt að glíma vegna
þess að hann fékk ekki verðlaunin í
Konungsglímunni 1922. Vel má
vera að það sé rétt, en hann hafði
ekki verið látinn vita af því að um
fegurðarglímu en ekki kappglímu
væri að ræða. Sunnanmönnum,
sem stjórnuðu glímunni, var alltaf
heldur lítið um aðkomumenn.
Guðmundur Kr. Guðmundsson,
sem fékk fegurðarverðlaunin, var á
þeim tíma glæsilegasti og drengi-
legasti glímumaður sunnan-
manna. Þeir Hermann og Guð-
mundur Kr. urðu góðir vinir og
sfðar flokksbræður.
En Kári Sölmundarson var fræg-
ur fyrir fleira en vígfími sína.
Brennu-FIosi lýsir honum svo:
„Fám mönnum er Kári líkur, og
þann veg vildi ég helst skapfarinn
vera sem hann er.“
Lýsing Indriða á Hermanni sýnir
glöggt að hann hefur ekki síður
þjálfað skap sitt en líkama. Ég
minnist í því sambandi ummæla
Guðmundar f. Guðmundssonar er
hann lét falla nokkru fyrir andlát
sitt, þegar ég spurði hann hvernig
honum hefði fallið við Hermann,
en þeir áttu saman sæti í ríkis-
stjórn. Ummæli hans voru eitt-
hvað á þessa leið:
„Hermann var réttsýnn og sann-
gjarn og mann orðheldnastur, en
krafðist þess líka af öðrum. Ég mat
Hermann mikils og svo hygg ég að
verið hafi um flesta eða alla, sem
kynntust honum og unnu með
honum.“
Kári átti þáð fimi sinni og skjót-
leika að þakka, að hann komst einn
undan úr Njálsbrennu, en eftir það
hefndi hann félaga sinna jafnt inn-
anlands og utan. Hann vildi engin
fégjöld taka fyrir Þórð son sinn,
sem lést í brennunni, og gat því
haldið hefndum áfram þótt aðrir
væru fébættir. Kári hélt áfram að
eltast við brennumenn þangað til
að þeir Flosi og Kári höfðu lokið
suðurgöngu til Rómar, sem þeir
fóru hvor í sínu lagi. Flosi bauð þá
Kára til sín og gaf honum nokkru
síðar bróðurdóttur sína, Hildi-
gunni Starkaðardóttur, sem var
ekkja Höskulds Hvítanesgoða, sem
þeir Njálssynir höfðu vegið að
ósekju. Hildigunnur hafði hvatt til
þess, að hefndum yrði komið fram
á Njálssonum og þannig orðið völd
brennunnar. Þau Kári og Hildi-
gunnur eignuðust þrjá syni og hét
einn FIosi. Á þeirri frásögn lýkur
Njálssögu og mun það álit fleiri en
okkar Matthíasar Johannessens að
enginn annar en Sturla Þórðarson
hefði getað valið Njálu svo skáldleg
sögulok.
Meðal þess, sem ég þóttist finna í
löngum kynnum við Hermann, var
það, að hann fann á sér ókomna at-
burði. Ég minnist þess t.d. frá
þeim tíma er Steingrímur sonur
hans var við nám erlendis, að í
hvert skipti, sem hann fékk bréf frá
honum, hringdi hann til mín og
las fyrir mig langan kafla úr bréf-
inu. Af þessu fann ég, að Hermann
vissi, að framtíð sonar hans yrði
önnur og meiri en hann var að búa
sig undir með námi sínu, þótt raf-
magnsverkfræðin hafi þar orðið
honum á margan hátt gott vega-
nesti.
Við ítarlega frásögn Indriða af
kosningabaráttunni í Strandasýslu
þykir mér rétt að bæta örstuttum
þætti Kristjáns Guðlaugssonar,
sem íhaldsmenn í Strandasýslu
höfðu valið til framboðs. Eftir að
framboð hans var ráðið, létu for-
ingjar íhaldsflokksins í ljós við
hann, að hann ætti ekki að reyna
að ná atkvæðum af Tryggva, sem
hefði þó afþakkað slíkan stuðning.
Kristján var ungur og mikill bar-
áttumaður og hafði fyrirmæli for-
ingja sinna að engu, heldur safnaði
liði af miklu kappi. Á fundum veitt-
ist hann mest að Tryggva, því hann
leit á TVyggva sem aðalkeppinaut-
inn en gætti þess ekki fyrr en of
seint, að straumurinn lá til Her-
manns. Ég kynntist Kristjáni ekki
fyrr en síðar, en fann þá, að hann
áleit Hermann hafa sótt kosninga-
baráttuna með miklum hyggind-
um. Hann deildi ekki nema lítil-
lega á Tryggva persónulega og hélt
því fram að Framsóknarflokkurinn
ætti enga samleið með Sjálfstæðis-
flokknum. Tryggvi varðist einnig
klókindalega og sagði að góðir bar-
dagamenn byrjuðu ekki orustu
með því að höggva af sér aðra
höndina, en það gerði Framsókn-
arflokkurinn með því að hafna al-
veg samvinnu við Sjálfstæðisflokk-
inn. En þessi rök áttu ekki hljóm-
grunn hjá yngra fólki þá. Fyrir
kosningarnar 1937 hafði Gísli
Guðmundsson fundið svar við
Hermann Jónasson.
þessari röksemd og sagði það reglu
Framsóknarflokksins að vinna eft-
ir málefnum.
Kristján fékk 143 atkvæði eða
nær 100 atkvæðum fleira en Sjálf-
stæðisflokkurinn fékk 1931, en
1933 hafði TYyggvi verið sjálfkjör-
inn. Tryggvi fékk aðeins 12 at-
kvæðum fleiri en Kristján, en Her-
mann fékk 359 og sigraði því með
yfirburðum næstum öllum á óvart.
Þó hafði Ólafur Thors skorað hann
á fund á Hólmavík og reynt að
stöðva strauminn til Hermanns,
en árangurslaust.
Það var ljóst á fundum að TVyggvi
gekk ekki heill til skógar. Hann
hafði farið í langt kosningaferðalag
sumarið 1926 og komið í flest
kjördæmi landsins og haldið víða
stóra fundi, m.a. hinn fræga
Sveinsstaðafund. Ferðin stóð í 6
vikur og var nær eingöngu farið á
hestum, víða farið yfir stórfljót og
erfiða fjallvegi. Eftir ferðina lagðist
Tryggvi og var veikur lengi. Eftir
kosningaferðalag í Strandasýslu
1927 lagðist hann enn og lá lengi.
Leit út um tíma að honum myndi
ekki takast að mynda stjórn Fram-
sóknarflokksins og Alþýðuflokks-
ins og vildu sumir þingmenn að
Jónas Jónsson myndaði stjórnina í
staðinn, en hann harðneitaði. Svo
fór að Tryggvi komst á fætur og var
sæmilega hress næstu árin. Eftir
þingrofið 1931 veiktist hann aftur
og bættu æsingarnar sem því
fylgdu ekki úr skák. Veikindi hans
ágerðust það mikið að hann baðst
lausnar fyrir stjórnina sumarið
1932. Hann hafði ekki náð sér fyrir
kosningarnar í Strandasýslu 1934.
Hann sagði við Hermann nokkru
eftir kosningarnar, þegar þeir
ræddust við í vinsemd: „Það er
ekki víst það hefði farið svona ef ég
hefði ekki haft gat á maganum."
Hermann Jónasson hófst ungur
til valda á skömmum tíma, án þess
að sækjast eftir því. Hann átti ekki
von á því, að Jónas Jónsson myndi
draga sig nær óvænt í hlé vegna
andúðar jafnaðarmanna og benda
á Hermann sem arftaka sinn. Réð
þar sennilega mest, að Vilmundur
Jónsson hafði rætt við Jónas dag-
inn áður og lagt til, að þeir drægju
sig báðir í hlé, því að þeim myndi
vegna illa í stjórn, sem ætti líf sitt
undir helsta andstæðingi Jónasar,
Ásgeiri Ásgeirssyni, en ekki var vit-
að þá um afstöðu Magnúsar Torfa-
sonar sem gerði stuðning Ásgeirs
óþarfan. Tillögu Jónasar um Her-
mann var strax vel tekið í þing-
flokknum og réð þar vafalaust
mestu, að hann þótti hafa reynst
vel sem lögreglustjóri, og einkum
þótti hann sýna bæði festu og
gætni í þeim átökum, sem fylgdu
fundinum 9. nóvember. Þá vildi
Ólafur Thors sem dómsmálaráð-
herra beita varalögreglu, en Her-
mann neitaði sem lögreglustjóri.
Fulltrúaráð Sjálfstæðisflokksins í
Reykjavík, sem þá hét foringjaráð
að erlendri fyrirmynd, krafðist
þess þá að Hermann yrði rekinn,
en Ólafur sýndi þá gætni að hafa þá
kröfu að engu. Hermann óx mjög
af þessum afskiptum og þótti sýna
að hann væri traust leiðtogaefni. Á
þessum tíma var góð samvinna
milli Framsóknarflokksins og Al-
þýðuflokksins og tókst þá vinátta
milli Hermanns og Finnboga Rúts,
sem síðar átti eftir að hafa mikií
áhrif á íslenska sögu.
í ritdómum um bók Indriða hafa
fjölmiðlamenn grafið upp gamla
sögu eftir Arnór Sigurjónsson þess
efnis, að Hermann hafi sagt hon-
um að hann hafi skotið kolluna.
Þegar sagan kom fyrst fram trúði
henni enginn sem hafði fylgst með
kollumálinu á sínum tíma og
þekkti Hermann. Saga Arnórs
hlýtur að vera sprottin af einhverj-
um misskilningi, sem erfitt er að
dæma um nú, hvernig orðið hafi
til. Hins vegar er upprifjun hennar
nú gott dæmi um atferli fjölmiðla-
manna, sem eru tilbúnir að trúa
öllu, hversu öfgafullt og rangsnúið
sem það er, ef hægt er að láta það
þjóna einhverjum tilgangi.
wm
FRIMERKI
íslensk f rímerki
Þrítugasta og fimmta.útgáfa bók-
arinnar „fslensk frímerki" er kom-
in út á forlagi ísafoldarprent-
smiðju. Höfundur bókarinnar er
Sigurður H. Þorsteinsson skóla-
stjóri, sem jafnframt átti sextugs-
afmæli á árinu, svo eiginlega er
þetta tvöföld afmælisútgáfa.
Að þessu sinni er bókin 120 blað-
síður og í henni eru skráð öll út-
gefin íslensk frímerki og verðlögð,
frá upphafi frímerkjaútgáfu í land-
inu. Þá eru einnig skráðir sér-
stimplar, hliðarstimplar, árssett og
gjafamöppur. Auk þess er í bókinni
ritskrá yfir allar þær frímerkja.-
fræðilegar greinar, sem birst hafa f
bókinni á liðnum árum. Þá er enn-
fremur í bókinni ritskrá yfir helstu
greinar og bækur er höfundurinn
hefir skrifað um íslensk frímerki.
í formála bókarinnar segir m.a.:
„Þegar undirbúningur minn að
þessari útgáfu verðlistans hófst,
gerði ég mér ljóst að langt var síð-
an að jafn mikil verðhækkun hafði
orðið á íslenskum frímerkjum.
Þetta eru að því leyti sérstök gleði-
tíðindi, að hér er um raunhæfa
verðhækkun að ræða, langt um-
fram það sem er almenn verð-
hækkun á öðrum innlendum
markaði. Þar með má telja lokið
þeim öldudal, sem verð íslenskra
frímerkja hefir verið í undanfarin
tólf ár. Þó skal engu spáð um hvort
jafn ör hækkun verður á næstu ár-
um.“
Eins og undanfarin ár eru allar
myndir frímerkjanna í lit, sem ger-
ir bókina mun aðgengilegri og
skemmtilegri að vinna með.
Bókinni hefir verið dreift í frí-
merkjaverslanir og bókabúðir, auk
þess sem má panta hana beint frá
ísafoldarprentsmiðju, sem hefir
verið útgefandi bókarinnar frá
upphafi.
ÖIl sígild merki hafa hækkað að
mun í þessari útgáfu, en einnig
mörg merki úr lýðveldinu, eins og
t.d. Evrópuútgáfur. Þá hafa einnig
þjónustufrímerkin hækkað nokk-
uð. Einstök merki jafnvel marg-
faldast í verði. Við endurskoðun
verðlagningarinnar hefir verið
stuðst við verð sem íslensk frí-
merki hafa selst fyrir á erlendum
frímerkjauppboðum, að því er
varðar sígildu merkin frá 1873 til
lýðveldistímans.
Safnarar munu hafa beðið með
nokkurri óþreyju eftir að þessi út-
gáfa bókarinnar staðfesti verð-
breytingar þær er átt hafa sér stað
á íslenskum frímerkjum.