Tíminn - 04.01.1991, Qupperneq 10

10 Tíminn
Föstudagur 4. janúar 1991
MINNING
Bjöm Gunnlaugsson
Fæddur 2. júlí 1926
Dáinn 24. desember 1990
Ég sem þessar línur rita til minn-
ingar um vinnufélaga minn og vin,
Björn Gunnlaugsson, sem ég
kynntist þegar leiðir okkar lágu
saman á vinnustað Sambandsins
við Laugarnesveg í júlímánuði
1982. Þessi vinnustaður varð hans
þaðan í frá. Hann skilaði starfi sem
okkur vinnufélögunum var ljóst að
fáir gátu betur, að sjá um fjölbreytt-
an vörulager í frostgeymslunni.
Hann kom frá því að vera bóndi
norður í Skagafirði, Brimnes hét
bærinn í Viðvíkursveit. Björn var
fæddur þar 2. júlí 1926. Foreldrar
hans voru Sigurlaug Sigurðardóttir
og Gunnlaugur Björnsson. Þau
munu hafa búið á Brimnesi allan
sinn búskap. Samtímis búskapnum
kenndi Gunnlaugur við Bændaskól-
ann á Hólum og skrifaði sögu Hóla-
staðar.
Björn ólst upp í foreldrahúsum
ásamt annarri hálfsystur sinni,
önnu Jónsdóttur, frá fyrra hjóna-
bandi Sigurlaugar. Anna býr á Lauf-
hóli í Viðvíkursveit, en hin systirin,
Hulda, er búsett á Akureyri. Björn
naut barnafræðslu þeirra tíma og
fór síðan í Hólaskóla og útskrifaðist
þaðan.
í huga Björns er Ijómi yfir Hóla-
stað. „Heim að Hólum“ átti sérstak-
an hljóm og djúpa merkingu í vit-
und hans. Saga staðarins var hon-
um að sjálfsögðu vel kunn, hann
gat nefnt biskupana hvern fram af
öðrum um aldaraðir.
f fimmtíu og fimm ár átti hann
heima á Brimnesi. Hann vann að
búi foreldra sinna lengst af. Faðir
hans mun hafa verið heilsutæpur
um árabil og því mun búskapurinn
hafa hvflt mikið á Birni. Eftir að
faðir hans dó 1962 tók Björn við bú-
inu, fyrst með móður sinni. Síðar
varð bústýra hjá honum Jóna Gísla-
dóttir frá Kirkjubóli í Ketildölum.
Birni búnaðist vel og var í allgóðum
efnum er hann hætti búskap.
Birni munu hafa verið falin störf
fyrir sveit sína, bæði heima í héraði
og utan þess. Hin eðlislæga hlé-
drægni hans bannaði honum að
hafa orð á slíku.
Marga ánægjustund átti ég, sem
fólst þó í svo smárri athöfn að setj-
ast við borðið hjá Birni á matmáls-
tímum. Mér finnst núna, þegar
aldrei aftur sú stund verður endur-
tekin, að þá hafi maður þegið mest
og notið við það eitt að bíða þar til
Björn væri þess fullviss að viðkom-
andi hefði frá engu að segja og hann
fyndi umræðuefni. Sem sýndi
hversu fjarlægt það var hans gerð
að taka orðið af öðrum eða á nokk-
urn hátt að láta á sér bera. Hófsemi
þessa alþýðumanns, sem bar höfuð
og herðar yfir fjöldann, hlýtur að
vera öllum eftirminnileg sem hon-
um kynntust.
Ég kom einu sinni á heimili Björns
við Laugateiginn. Þar bar allt vott
um sérstaka reglusemi og snyrti-
mennsku. Það þarf raunar engan að
undra, sem eitthvað þekkti til
Björns. Bækur eru þar margar af
ýmsu tagi. Einnig nokkrir munir
sem hver á sína sögu. Skrín með vel
felldu loki sem Björn handlék af
nærfærni. Niðri í skríni þessu eru
vandlega innvafðir dýrgripir. Ekki af
gulli gerðir, heldur hannyrðir for-
mæðra hans sem þóttu listfengar. Á
stofuveggnum hanga tvær örlitlar
myndir. Björn fór með mig að þeim
og bros var í svipnum. Þær eru
gerðar af Sölva Helgasyni, sagði
hann, og lét stutta sögu fylgja: Sölvi
kom oft að Brimnesi til langömmu
og langafa. Einhverju sinni var
hann að sýna fólkinu myndir sínar
og þótti sjálfum mikið til um. Guð-
rún, amma þeirra systkina, þá telpa
um fermingu, spyr Sölva um hvort
eitthvað sérstakt sem hún tiltekur
fari ekki betur, gert á annan veg.
„Listamaðurinn" brást illur við,
sem hans var von og vísa, og snupr-
aði telpuna fyrir. En á næsta bæ
hafði Sölvi orð á því að Iíklega hefði
telpan hún Guðrún á Brimnesi
rósavit.
Þótt á heimili Björns séu margar
bækur, sem fjalla um margvísleg
efni og sumar fornar, þá er víst að
þær eru ekki nema hluti af því sem
hann hafði lesið. Mér finnst að
næmi hans og minni hafi verið
undravert. Hann kunni utan að
setningar úr bókum sem hann var
að lesa í það og það skiptið. Stephan
G. og önnur skáld úr hans héraði
voru honum hugstæð. Líklega væri
samt vandfundið það ljóð eftir Jón
Helgason sem hann kunni ekki að
öllu eða nokkru leyti.
Það var eitt sumar að við hjónin
mæltum okkur mót við Björn, að
vera þátttakendur í hópferð Ferða-
félags íslands um sunnanverða
Vestfirði. Við nutum þeirrar ferðar,
landið og sagan öllum hugleikin. í
náttstað að lokinni ferð um okkur
áður ókunnugt landsvæði, var rifjað
upp það sem fararstjórarnir höfðu
frá sagt. Oft átti Björn í minni sínu
sögu sem tengdist á einhvern hátt
leiðsögn liðins dags.
Frá Sjöundá á Rauðasandi, sem á
sfna sögu um ill örlög, hélt hluti
hópsins inn í Skor, eftir tæpri götu
um brattar skriður Iangt ofan flæð-
armáls. Þjóðskáldið Matthías Joc-
humsson gerir hinn afskekkta stað
minnisstæðan með eftirmælakvæði
sínu um Eggert Ólafsson, „Gamall
þulur hjá græði sat“ o.s.frv. Hinn
gamli persónugervingur skáldsins
sat þar þá og situr enn og segir
hverjum sem hlustar frá feigð Egg-
erts, hans ungu brúðar og skips-
hafnarinnar allrar. Eða svo skildist
mér á Birni er hann kom til baka og
sagði mér af ferðinni inn í Skor.
Það var einhvern laugardaginn á
jólaföstunni að Björn sagði okkur
hjónunum frá kaupum sínum á
ljósrituðu eintaki af Passíusálmun-
um, skrifað af Hallgrími sjálfum,
því hinu sama eintaki og trúar-
skáldið sendi Ragnheiði Brynjólfs-
dóttir, biskups í Skálholti. Björn
dáðist að fallegri rithönd skáldsins
og kunni skil á þeirri atburðarás er
varðveitt hafði handritið um aldir.
Megi bæn skáldsins sem fylgdi
sálminum í Skálholti, til Iflcnar
hinni ungu móður, hafa orðið vini
okkar til styrktar við endalokin.
Hann lést á Landspítalanum á að-
fangadag jóla.
Aðstandendum öllum votta ég
samúð við fráfall hans.
Beri svo blærinn kveðju hans heim
í sveitina hans. Heim að Brimnesi.
Jónas Einarsson
Kvöld-, nætur- og helgidagavarsla
apóteka f Reykjavík 4. janúar til 10.
janúar er f Ingólfspótek og Lyfjaberg.
Það apótek sem fyrr er nefnt annast
eitt vörsluna frá kl. 22.00 að kvöldl til
kl. 9.00 að morgni virka daga en kl.
22.00 á sunnudögum. Upplýsingar um
læknis- og lyfjaþjónustu eru gefnar f
síma 18888.
Hafnarfjorðun Hafnarfjarðar apótek og Norður-
bæjar apótek eru opin á virkum dögum frá ki.
9.00-18.30 og til skiptis annan hvern laugardag
kl. 10.00-13.00 og sunnudag kl. 10.00-12.00.
Upplýsingar I slmsvara nr. 51600.
Akureyri: Akureyrar apótek og Stjömu apótek
eru opin virka daga á opnunartlma búða. Apó-
tekin skiptast á sina vikuna hvort að sinna
kvöld-, nætur- og helgidagavörslu. Á kvöldin er
opið I því apóteki sem sér um þessa vörslu, til
kl. 19.00. Á helgidögum er opið frá kl. 11.00-
12.00 og 20.00-21.00. Á öðrum tímum er lyfja-
fræðingur á bakvakt. Upplýsingar eru gefnar I
síma 22445.
Apótek Keflavfkur Opið virka daga frá k. 9.00-
19.00. Laugardaga, helgidaga og almenna frl-
daga kl. 10.00-12.00.
Apótek Vestmannaoyja: Opið virka daga frá kl.
8.00-18.00. Lokaö I hádeginu milli kl. 12.30-
14.00.
Seifoss: Selfoss apótek eropið til kl. 18.30. Op-
ið er á laugardögum og sunnudögum kl. 10.00-
12.00.
Akranes: Apótek bæjarins er opið virka daga til
kl. 18.30. Opiö er á laugardögum kl. 10.00-
13.00 og sunnudögum kl. 13.00-14.00.
Garðabæn Apótekið er opið rumhelga daga kl.
9.00-18.30, en laugardaga kl. 11.00-14.00.
Læknavakt fyrir Reykjavfk, Settjamames og
Kópavog er f Heilsuverndarstöð Reykjavfkur alla
virka daga frá kl. 17.00 til 08.00 og á laugardög-
um og helgidögum allan sólarhringinn. Á Sei-
tjamamesi er læknavakt á kvöldin kl. 20.00-
21.00 og laugand. kl. 10.00-11.00. Lokaö á
sunnudögum.
Vitjanabeiönir, símaráðleggingar og tlmapantan-
ir I slma 21230. Borgarspftallnn vaktfrá kl. 08-17
alla virka daga fyrir fólk sem ekki-
hefur heimilislækni eða nær ekki til hans (slmi
696600) en slysa- og sjúkravakt (Slysadeild)
sinnir slösuðum og skyndiveikum allan sólar-
hringinn (slmi 81200). Nánari upplýsingar um
lyfjabúöirog læknaþjónustu erugefnar í slmsvara
18888.
Ónæmlsaðgerðir fyrir fullorðna gegn mænusótt
fara fram á Heilsuvemdarstöð Reykjavfkur á
þriðjudögum kl. 16.00-17.00. Fólk hafi með sér
ónæmisskírteini.
Seltjamames: Opið er hjá Tannlæknastofunni
Eiðistorgi 15 virka daga kl. 08.00-17.00 og 20.00-
21.00. laugardaga kl. 10.00-11.00. Simi 612070.
Garðabæn Heilsugæslustöðin Garðaflöt 16-18
er opin 8.00-17.00, sími 656066. Læknavakt er I
síma 51100.
Hafnarfjörðun Heilsugæsla Hafnarfjarðar,
Strandgötu 8-10 er opin virka daga kl. 8.00-
17.00, sfmi 53722. Læknavakt sfmi 51100.
Kópavogun Heilsugæslan er opin 8.00-18.00
virka daga. Simi 40400.
Keflavfk: Neyðarþjónusta er allan sólarhringinn á
Heilsugæslustöð Suðumesja. Simi: 14000.
Sálræn vandamál: Sálfræðistöðin: Ráðgjöf I sál-
fræðilegum efnum. Sími 687075.
Landspítalinn: Alla dagakl. 15 til 16ogkl. 19 til
kl. 20.00. Kvennadeildin: kl. 19.30-20.00.
Sængurkvennadeild: Alla daga vikunnarkl. 15-
16. Heimsóknartími fyrir feður kl. 19.30-20.30.
Bamaspftali Hringsins: Kl. 13-19 alla daga.
Öfdrunariæknjngadeild Landspftalans Hátúni
10B: Kl. 14-20 og eftir samkomulagi. - Landa-
kotsspítali: Alla virka kl. 15tilkl. 16ogkl. 18.30
til 19.00. Bamadeild 16-17. Heimsóknartlmi
annarra en foreldra kl. 16-17 daglega. - Botg-
arspitalinn f Fossvogi: Mánudaga til föstudaga
kl. 18.30 til 19.30 og eftir samkomulagi. Á laug-
ardögum og sunnudögum kl. 15-18.
Hafnarbúðln Alla daga kl. 14 til kl. 17. - Hvita-
bandið, hjúkrunardeild: Heimsóknartfmi frjáls
alla daga. Grensásdeild: Mánudaga ti föstu-
daga kl. 16-19.30. - Laugardaga og sunnu-
daga kl. 14- 19.30. - Heilsuvemdarstöðin: Kl.
14 til kl. 19. - Fæðingarheimili Reykjavlkur: Alla
daga kl. 15.30 til kl. 16.30. - Kleppsspítali: Alla
daga kl. 15.30 til kl. 16 og kl. 18.30 til kl. 19.30.
- Flókadeild: Alla daga kl. 15.30 til kl. 17. Kópa-
vogshæHð: Eftir umtali og kl. 15 til kl. 17 á
helgidögum. - Vífílsstaðaspítall: Heimsóknar-
timi daglega kl. 15-16 og kl. 19.30-20. - St
Jósepsspitali Hafnarfirði: Alla daga kl. 15-16
og 19-19.30.___________
Sunnuhlið hjúkrunarhelmlli i Kópavogi: hleim-
sóknartími kl. 14-20 og eftir samkomulagi.
Sjúkrahús Kefiavikurlæknishéraðs og heilsu-
gæslustöðvar: Vaktþjónusta allan sólarhrfng-
inn. Slmi 14000. Keflavik-sjúkrahúsið: Heim-
sóknartími virka daga kl. 18.30-19.30. Um
helgar og á hátiðum: Kl. 15.00-16.00 og 19.00-
19.30. Akureyri- sjúkrahúsið: Heimsóknartími
alla daga kl. 15.30-16.00 og 19.00-20.00. A
barnadeild og hjúkrunardeild aldraðra Sel 1:
Kl. 14.00-19.00. Slysavarösstofuslmi frá kl.
22.00- 8.00, slmi 22209. Sjúkrahús Akraness:
Heimsóknartimi Sjúkrahúss Akraness er alla
daga kl. 15.30-16.00 og kl. 19.00-19.30.
ReyKjavfk: Seltjamamos: Lögreglan slmi
611166, slökkvilið og sjúkrabifreiö slml 11100.
Kópavogur Lögreglan sfmi 41200, slökkvilið
og sjúkrabifreið simi 11100.
Hafnarfjoröun Lögreglan simi 51166, slökkvilið
og sjúkrabifreið simi 51100.
Keflavfk: Lögreglan slmi 15500, slökkvilið og
sjúkrabíll sfml 12222, sjúkrahús 14000, 11401
og 11138.
Vestmanneyjan Lögreglan, simi 11666,
slökkvilið simi 12222 og sjúkrahúsiö simi
11955.
Akureyri: Lögreglan simar 23222, 23223 og
23224, slökkviliö og sjúkrabifreiö simi 22222.
Isaflörður: Lögreglan sími 4222, slökkviliö sfmi
3300, brunasími og sjúkrabifreið slmi 3333.
BOtVMENNTI R______________________________
Islensk þjóðmenning
Islensk þjóðmennlng VII. Alþýðuvisindl —
Raunvfsindi og dulfræði. Rrtsþóri: Frosti F.
Jóhannsson. Höfundar Ámi Bjömsson, Jón
Hnefill Aöalsteinsson, Jón Steffensen, Páll
Bergþórsson, Þorsteinn Vilhjálmsson.
Reykjavik — Bókaútgáfan Þjóðsaga 1990.
Út eru komin 1., 5. og 6. bindi rit-
safnsins íslensk þjóðmenning og nú
er 7. bindið komið út. Rit þetta er
meira en íslenskir þjóðhættir, þetta
er íslensk menningarsaga frá upp-
hafi og er í rauninni ekki bundið við
„bændasamfélagið“ sem slíkt, held-
ur mun víðfeðmara. Enda var ís-
lenskt bændasamfélag arftaki ís-
lenskrar miðaldamenningar og
símóttækilegt fyrir áhrifum af
hverjum tíma, ekki aðeins innlend-
um áhrifum, heldur einnig samevr-
ópskum. Hugtakið „bóndi“ hér á
landi átti takmarkaðan skyldleika
við evrópskan „paysan" eða bónda,
en þar var hugtakið notað í niðrandi
merkingu.
Ritstjóri skrifar í formála: „Það
sem eitt sinn voru talin góð og gild
vísindi teljast það ekki lengur og
eins getur farið um viðurkennd vís-
indi nútímans." Hugtakið vísindi er
einnig fljótandi hugtak. Margir telja
að hugtakið verði aðeins gilt innan
efnisvísinda og hin oft barnalega
trú á eitthvað sem talið er „vísinda-
lega sannað" getur orðið þversögn
við breyttar aðstæður. Viðhorf
manna til hugtaksins breyttist mjög
eftir að Thomas S..Kuhn tók að fást
við vísindahugtakið með ritum sín-
um, einkum „The Structure of Sci-
entific Revolutions" 1962. Vísinda-
leg þekking hvers tíma er því sú
þekking sem kemur mönnum að
gagni í lífsbaráttunni, þ.e. sú merk-
ing sem býr í hugtakinu, eins og
það er notað í þessu riti. Sú þekking
er þó ekki alltaf tímabundin en gild-
ir um alla tíma. Ritstjóri getur þess
í formála, að fjalla hefði átt bæði um
lækningar á mönnum og skepnum,
en enginn fannst til að rita um dýra-
lækningar og er það skaði. Höfund-
arnir skrifa um efnisþættina með
það í huga að koma til skila þeirri
þekkingu eða alþýðuvísindum sem
vitað er að hafi verið iðkuð hér á
landi fýrr á öldum. Erlendum fabúl-
um, sem borist hafa hingað og eiga
hér enga stoð í lífi þjóðarinnar, er
sleppt.
Þorsteinn Vilhjálmsson skrifar um
raunvísindi á miðöldum og er meg-
ináherslan lögð á stjörnufræði, sem
gerði farmönnum fært að sigla milli
landa, svo og tímatal. Höfundur
rekur þróun þessara þekkingarat-
riða, heimildir eru raktar í tímaröð
og stuðst við helstu útgáfu heimild-
anna í Alfræði íslenzk I-III, sem Ká-
lund gaf út á árunum 1908-18.
Tveir Islendingar, Stjörnu-Oddi og
Þorsteinn surtur, stunduðu sjálf-
stæðar rannsóknir á grunni hefð-
bundinnar þekkingar íslenskrar og
gerðu þær breytingar sem nauðsyn
krafði, þegar tímasetning raskaðist.
Stjörnufræðin, sem íslenskir
stjörnufræðingar stunduðu, „náði
lengra og var raunhæfari en það
sem menn fengust og studdust við í
Evrópu á sama tíma".
Árni Björnsson skrifar um tímatal-
ið. Misseristalið var fullmótað hér á
landi þegar kirkjutímatalið hófst
með kristninni, en hið forna miss-
eristal og vikuviðmiðun hélst meðal
þjóðarinnar allar aldir jafnframt
tímatali kirkjunnar allt fram á 18.
og 19. öld. Þetta forníslenska tíma-
tal var á ýmsan hátt sérstætt, tím-
inn var reiknaður eða honum skipt í
misseri, sumar og vetur, og vikurn-
ar taldar innan árstíðanna. Kirkju-
tímabilið, eða hið rómverska, var
tímatal kirkjunnar ásamt misseris-
talinu. Höfundurinn fjallar um
skiptingu sólarhringsins í dægur og
eyktir. Tíminn var einnig mældur í
kennileitum. Þegar klukkur koma
til sögunnar var víða sá siður að
flýta klukkunni að sumri til svo að
annar tími gilti í sveitum en þétt-
býli. Árni lýsir rómversku tímatali
og þeim breytingum sem á því verða
í Vestur-Evrópu. Síðan lýsir hann
íslensku tímatali ítarlega og ís-
lenskri rímfræði, sem er einstök;
hann ræðir ítarlega um fingrarím-
ið. Þessi ritgerð Árna er mjög góð
úttekt á því hvernig fyrri alda menn
mældu tímann og fundu merkidaga
og sýnir vel hugkvæmni lands-
manna í þessum efnum fyrir daga
almanaka og stundaklukkna.
Jón Steffensen skrifar ritgerð um
alþýðulækningar. Hann skiptir efn-
inu niður eftir þremur trúarlegum
tímabilum, heiðnum, kaþólskum
og lútherskum. Höf. lýsir þeim
pestum sem hrjáðu landsfólkið og
þeim aðferðum sem ólærðir læknar
beittu til að varast og lækna pest-
irnar. Holdsveiki var hér lengi við
líði, auk þess sem sullaveiki, gigt,
tannskemmdir, berklar og geðveiki
lagðist þungt á landsfólkið. Höf.
rekur heimildirnar að sjúkdóms-
sögunni og „læknisdómum alþýð-
unnar". Þetta er mjög greinagóð
ritgerð. enda er höfundurinn lærð-
astur lslendinga nú á tímum um
þessi efni.
Jón Hnefill Aðalsteinsson ritar um
spádóma, en tilraunir manna til
þess að skyggnast inn í framtíðina
hafa fylgt mannkyninu frá alda öðli
og fylgja enn. Höf. fjallar um for-
spár, drauma, illsvita og góðsvita,
fyrirboða, virka spádóma og óskir.
Þessi kafli snertir þjóðsöguna og
hugtakið hjátrú.
I lokin skrifar Páll Bergþórsson
um veðurspár. Veðurglöggir ein-
staklingar voru manna þarfastir
með þjóð sem reisti svo mjög lífsaf-
komu sína á sjávarafla og sjósókn
og aflaði kvikfénu fóðurs á túnum
og engjum. Veðurspárnar voru
tengdar atvinnuháttunum, óað-
skiljanlegur hluti þeirra. Páll rekur
þetta í knöppu og skýru máli og
birtir í lokin skrá yfir merkidaga,
spár um veðurfar eftir veðri vissra
daga.
Allar þessar ritgerðir styðjast við
heimildir að undangenginni heim-
ildakönnun og höfundarnir leitast
við að gera sér grein fyrir því „að
rannsóknir vantar á því í hve mikl-
um mæli sú þekking á raunvísind-
um og dulfræðum sem komst hér á
bækur hefur verið hagnýtt af al-
menningi..." (Formáli Frosta F. Jó-
hannssonar).
Þetta rit er merkasta tilraun sem
sett hefur verið á blað „til að átta
sig“ á vissum þáttum íslenskrar
meðvitundar fyrr á tíð og allt fram
undir þetta. Levi-Strauss skrifar
einhversstaðar að menningin hefj-
ist með „steik og soðningu" en
fyrsta atriðið er þó alltaf að taka mið
og rata, átta sig á gangi árstíða og
„kennileitum" festingarinnar.
í bókarlok eru heimilda-, atriðis-
orða- og nafnaskrár. Eins og í fyrri
bindum, skortir ekkert á smekkíeg-
an frágang ritsins og þakka ber Haf-
steini Guðmundssyni, prentmeist-
ara og útgefanda, fyrir hvert bindi
sem út kemur.
Siglaugur Brynleifsson.