Tíminn - 21.02.1991, Side 11

10 Tíminn
Fimmtudagur21. febrúar 1991
Fimmtudagur 21. febrúar 1991
Tíminn 11

; i i •.
:
■
:
Ný skýrsla frá Þjóöhagsstofnun um áhrif evrópska efnahagssvæðisins á fslenskan sjávarútveg:
SJÁVARÚTVEGURINN HEFUR LÍTINN
ÁVINNING AF AÐILD ÍSLANDS AÐ EES
„Sjávarútvegur er að mestu leyti undan-
þeginn því frelsi í viðskiptum sem verið er
að innleiða í EB á sviði iðnaðar og þjón-
ustu. Þær takmarkanir á viðskiptum með
sjávarafurðir og aðföng veiða og vinnslu,
tollar og styrkir til sjávarútvegs í EB fela í
sér kostnað fyrir íslendinga. Líkur eru á að
íslendingar muni þurfa að bera stóran
hluta af þessum kostnaði áfram, jafnvel
þótt þeir gerist aðilar að EES (evrópska
efnahagssvæðinu). Af þessum ástæðum má
ætla að ábati íslensks sjávarútvegs af því að
tengjast EB/EES verði minni en sá ábati
sem aðrar þjóðir gera ráð fyrir í þeim grein-
um iðnaðar og þjónustu sem eru öflugastar
í þeirra löndum. Vegna mikilvægis sjávar-
útvegs hér á landi má ætla að beinn þjóð-
hagslegur ávinningur íslendinga af því að
tengjast EB/EES verði minni heldur en
aðrar þjóðir gera sér vonir um.“
Þetta er niðurstaða í skýrslu sem Þjóð-
hagsstofnun hefur unnið að beiðni ríkis-
stjórnarinnar um áhrif evrópska efnahags-
svæðisins á íslenskan sjávarútveg. Þegar
hefur komið út skýrsla frá Byggðastofnun
um áhrif evrópskrar samvinnu á byggða-
þróun á íslandi. Von er á fleiri skýrslum um
áhrif aðildar að EES og EB á aðrar atvinnu-
greinar.
Það sem hér fer á eftir er allt unnið upp úr
skýrslu Þjóðhagsstofnunar. Þær ályktanir
sem dregnar eru í greininni eru úr skýrsl-
unni.
Greinarhöfundur vill segja frá eigin brjósti
varðandi meginniðurstöðu skýrslunnar
sem vitnað er til hér að ofan, að þó að ábati
íslensk sjávarútvegs af því að gerast aðili að
EES sé lítill kann ábati annarra greina að
vera einhver. Ekki er líklegt að íslenskur
sjávarútvegur beri skaða af því að tengjast
EES vegna þess að þar með er hann ekki að
tengjast sjávarútvegsstefnu Evrópubanda-
lagsins. Aðild íslands að EB og sjávarút-
vegsstefnu bandalagsins mundi hins vegar
án efa skaða íslenskan sjávarútveg.
Evrópsk samvinna
þýðir meiri þjóðartekjur
Á undanförnum árum hafa þjóðir V- Evr-
ópu aukið frelsi í viðskiptum, bæði innan-
lands og milli landa. ísland er þar engin
undantekning. Þegar fjallað er um þessa
þróun skiptir mestu máli átak EB að koma
á sameiginlegum innri markaði árið 1992.
Að baki þessari þróun er trú á að aukið
frelsi í viðskiptum leiði til meiri hag-
kvæmni í framleiðslu og neyslu og trú á að
aukin samkeppni leiði til meiri hagkvæmni
og hagvaxtar. Með innri markaðinum ætlar
EB að auka frelsi í viðskiptum og brjóta
niður þá múra sem hindra samkeppni á
einstökum markaðssvæðum. Við þessar að-
stæður verða fyrirtæki, sem nú framleiða á
óhagkvæman hátt í skjóli lítillar sam-
keppni, annaðhvort að hagræða hjá sér eða
hætta framleiðslu. Sérfræðingar EB telja
að með því að banna alls kyns aðferðir til að
draga úr samkeppni innan EB og með því
að stærri markaður gefi færi á að nýta bet-
ur þá stærðarhagkvæmni sem víða sé að
finna, þá gefist færi á að auka þjóðartekjur
þessara landa um 4-5%. Táka verður fram
að þessi prósentutala er ekki óumdeild.
Sumir telja að hún sé of há, en aðrir að hún
sé jafnvel of lág.
Því fer hins vegar fjarri að EB vegsami
frelsi á öllum sviðum viðskipta. Bent hefur
verið á að EB byggi varnarmúra kringum
sig í þeim tilgangi að draga úr samkeppni
frá ríkjum utan EB, einkum frá Japan og
Bandaríkjunum. Innri markaður EB á held-
ur ekki að vera alfrjáls á næsta ári, a.m.k. á
það alls ekki við um landbúnaðar- og sjáv-
arútvegsmál. Framleiðendur og fyrirtæki í
þessum atvinnugreinum njóta mikillar
verndar í formi tolla og reglugerða (einkum
heilbrigðisreglugerða) og fá mikla styrki í
mörgum löndum. Helstu ástæður fyrir
þessu eru svipaðar í flestum löndum. Þarna
er um að ræða atvinnugreinar sem hafa
veruleg áhrif á þróun byggðar á viðkvæm-
um svæðum, auk þess sem þessar greinar
framleiða matvæli.
íslenskur sjávarútvegur
stæði vel að vígi
í samkeppni á
alfrjálsum markaði
Ólíklegt er að viðskipti með sjávarafurðir
verði á næstu árum eða jafnvel áratugum
jafnfrjáls og viðskipti með iðnaðarvörur og
þjónustu. Það er þó ástæðulaust að útiloka
að slík þróun eigi sér stað. Hægt er að
hugsa sér að í framtíðinni verði búið að af-
nema alla tolla og sérgjöld á innflutning á
sjávarafurðum, búið væri að afnema alla
styrki, hreinlætis- og heilbrigðiskröfur
væru þannig að ekki fælist í þeim óbein við-
skiptahindrun, öllum, innlendum aðilum
jafnt sem erlendum, væri frjálst að setja á
stofn fyrirtæki í fiskvinnslu og fiskveiðum í
öllum löndum. Aflakvótar eða veiðileyfi
væru seljanleg bæði innanlands og til er-
lendra aðila og heildarkvótinn væri ákvarð-
aður þannig að hámarksafrakstur fengist af
fiskistofnunum.
Margt bendir til þess að íslenskur sjávarút-
vegur stæði sig vel við þær aðstæður sem
að ofan var lýst. íslenskur sjávarútvegur býr
yfir mikilli sérþekkingu, íslensk fyrirtæki
standa mjög framarlega í tæknivæðingu í
sjávarútvegi og markaðssamtök í sjávarút-
vegi hafa mikla þekkingu og reynslu og eru
viðurkennd fyrir að vera ábyggileg og með
fyrsta flokks vöru. Ekki er ólíklegt að ef
veiðiheimildir í heiminum gengu kaupum
og sölum myndu íslensk útgerðarfyrirtæki
geta keypt veiðiheimildir við strendur ann-
arra landa. Jafnframt bendir fátt til þess að
erlend útgerðarfyrirtæki, án styrkja og
verndaðra heimsmarkaða, gætu boðið bet-
ur en íslensk fyrirtæki í veiðiheimildir við
ísland.
íslensk fiskvinnsla geldur þess að vera
langt frá mörkuðum, en nýtur þess að vera
nálægt fiskimiðum. Ef til vill koma þessi at-
riði til með að skipta minna máli í náinni
framtíð.
Ólíklegt að EB reyni að
hindra aðgang íslenskra
sjávarafurða að EB
Sjávarútvegur er lítil atvinnugrein í EB.
Framlag greinarinnar til landsframleiðslu
EB-ríkjanna er 0,14% og einungis á Spáni
og Portúgal nær sjávarútvegur því að vera
um það bil 1% af landsframleiðslunni. Til
samanburðar má nefna að sjávarútvegur á
íslandi skilar um 16% af landsframleiðsl-
1972 1974 1976 1978
Loönu landað í Vestmannaeyjum á dögunum.
Tfmamynd; Inga
unni og 70% af vöruútflutningnum. En
þótt sjávarútvegur EB sé hlutfallslega lítill,
þá er hann mun stærri en sjávarútvegur
hér á landi. Fiskafli EB-ríkja hefur verið
rúmlega 4 milljónir tonna, eða sex- eða sjö-
falt meiri en afli íslendinga. Þessi afli næg-
ir þó ekki til að fullnægja eftirspurninni
innan bandalagsins og flutti EB að meðal-
tali inn meira en 4 milljónir tonn af fiski til
manneldis á árunum 1984-1986.
Fyrirsjáanlegt er að markaður fyrir fisk í
EB muni aukast á næstu árum, sennilega
mest vegna minni afla eigin skipa. Ef EB
tekst ekki að ráða við ofveiðina má telja víst
að verð á sjávarafurðum verður hátt á
mörkuðum í EB. Staða þeirra sem flytja inn
fisk á markaðinn verður sterk. Af þeirri
ástæðu má ætla að þegar á heildina er litið
sé lítil hætta á því að EB beiti beinum eða
óbeinum viðskiptahindrunum til að tor-
velda innflutning. Þegar litið er til lengri
tíma er mun erfiðara að segja til um hver
innflutningsþörf EB verður og þar með
hver staða þess verður gagnvart þeim ríkj-
um sem flytja út sjávarafurðir til EB. Þar
mun skipta miklu hvort mikilvægar fisk-
veiðiþjóðir ganga í EB, svo og þróunin í A-
Evrópu og samskipti EB við þær þjóðir.
Á seinni árum hefur sífellt meira af ís-
lenskum fiski farið á EB- markað. Árið 1972
fóru um 10% af sjávarafurðum íslendinga
til EB- ríkja, en í dag er þetta hlutfall kom-
ið upp í 70%. Hér skiptír að sjálfsögðu máli
að ríkjum í EB hefur fjölgað á þessu tíma-
bili.
Án bókunar 6 hefðum
við þurft að greiða
4,6 milljarða í tolla
til EB á síðasta ári
EB-ríkin hafa sameiginlega tolla á sjávar-
afurðum frá ríkjum utan bandalagsins, en
frávik frá þessum sameiginlegu tollum hafa
verið ákveðin bæði með fjölþjóðlegum
samningum (t.d. GATT) og með tvíhliða
samningum við einstök ríki. Almennt má
segja að sú stefna sem birtist í ytri tollum
EB stefni að hráefnisinnflutningi með því
að hafa lægstu tollana á óunnum fiski en
hæstu tollana á mikið unnum afurðum eins
og lagmeti og kavíar.
Island hefur tvíhliða viðskiptasamning við
EB og kveður bókun 6 með þeim samningi
á um þær tollaívilnanir sem ísland nýtur
innan EB. Þessi samningur var gerður árið
1972 og tók gildi 1. aprfl 1973. Bókun 6 tók
ekki gildi fyrr en árið 1976 vegna landhelg-
isdeilunnar sem þá stóð. Þessi samningur
er uppsegjanlegur í heild með árs fyrirvara,
en ekki er hægt að segja upp einstökum at-
riðum hans, eins og t.d. bókun 6, sérstak-
lega. Þessi samningur er íslenskum sjávar-
útvegi tiltölulega hagstæður. T.d. þurfa ís-
lendingar að greiða mun minna í tolla af út-
flutningi til EB, af þeim afurðum sem
bókun 6 fjallar um, en helstu keppinautar
okkar, Norðmenn og Kanadamenn.
Af þeim vörum sem greiddur er innflutn-
ingstollur af til EB er saltfiskur langmikil-
vægastur og hefur verið allt frá 1985 þegar
Portúgal og Spánn gengu í EB, en í þessum
löndum eru mikilvægustu saltfiskmarkaðir
íslendinga. Ytri tollur á flattan fisk er 13%,
á söltuð þorskflök 20% og á ufsaflök 16%,
en undanþágur eru frá þessum tollum sam-
kvæmt ákveðnum reglum. Þannig er heim-
ilt að flytja út 25 þúsund tonn af flöttum
saltfiski inn í EB tollfrjálst á hverju ári sam-
kvæmt ákvæðum GATT-sáttmálans. Auk
þess hefur EB sjálft ákveðið að heimilt sé að
flytja inn ákveðið magn á lægri tolli en
13%. Bæði magnið og tollurinn hafa verið
breytileg frá ári til árs. í ár er magnið 55
þúsund tonn og tollurinn 7%. Það hefur
einnig verið mismunandi hvernig þessir
innflutningskvótar, sem allir aðilar sem
flytja saltfisk til EB geta notað sameigin-
lega, hafa nýst íslenskum útflytjendum. Á
árinu 1989 var mikið framboð á saltfíski og
kláraðist GATT-kvótinn á fyrstu dögum árs-
ins og nokkur hluti lenti í 13% tolli. Á ár-
inu 1990 var framboðið minna og lítið sem
ekkert lenti í 13% tolli.
Árið 1988 greiddu fslendingar samtals
1.540 milljónir króna í tolla vegna inn-
flutnings á sjávarafurðum til EB, þar af
voru 991 milljón vegna saltfisks og 302
milljónir vegna fersks fisks. Árið 1990
greiddum við samtals 1.843 milljónir í
tolla, þar af 760 milljónir fyrir saltfisk og
540 milljónir fyrir ferskan fisk. Útflutning-
ur á ferskum flökum til EB hefur aukist gíf-
urlega á síðustu árum. Árið 1988 fluttum
við ferskan físk til EB fyrir 116 milljónir, en
í fyrra nam þessi útflutningur 1.400 millj-
ónum.
Ef við nytum engra tollaívilnana og bókun
6 væri ekki í gildi hefðum við þurft að
greiða 2.257 milljónir í tolla árið 1988 og
4.660 milljónir í fyrra. Það ár hefðum við
t.d. þurft að borga 2.730 milljónir í tolla af
frystum fiski ef bókun 6 væri ekki í gildi. Ef
engir tollar væru á þessum afurðum og
verðið á þeim myndaðist við venjulegar að-
stæður á frjálsum markaði er líklegt að
framleiðendur á íslandi fengju enn hærra
verð fyrir afurðir sínar. Sé tekið tillit til
þessa má áætla að tollgreiðslur íslenskra
útflytjenda til EB hafi numið 6,5 milljörð-
um í fýrra og er þá miðað við að bókun 6
hafi ekki verið í gildi.
Sjávarútvegsstefna
EB er að hrynja
Sjávarútvegsstefna EB grundvallast á
sömu ákvæðum Rómarsáttmálans og land-
búnaðarstefna EB. Líkt og landbúnaðar-
stefna EB felur sjávarútvegsstefnan í sér
fjölmörg ákvæði sem leiða til frávika frá
lögmálum markaðsviðskipta og frjáls flutn-
ings vinnuafls og fjármagns sem EB er að
koma á. Umfangsmikið styrkjakerfi er við
lýði og engin áform eru uppi um að breyta
því. Grunnur að núverandi sjávarútvegs-
stefnu EB var lagður 1983. Stefnan var
mörkuð til 20 ára eða til ársloka 2002, en
ákvæði eru um endurskoðun fyrir árslok
1992.
Frá árinu 1983 hefur stjórnun veiða á
flestum mikilvægum tegundum innan EB
byggst á aflakvótum. Heildaraflakvótinn er
ákveðinn fyrir eitt ár í senn og honum er
skipt niður á einstök ríki. Þessi skipting á
að taka mið af veiðum viðkomandi ríkis
undanfarin ár. í öðru lagi á hún að taka mið
af mikilvægi fiskveiða fyrir viðkomandi
svæði og í þriðja lagi á hún að taka mið af
tapi eða hagnaði viðkbmandi ríkis vegna út-
færslu landhelgi strandríkja í 200 mílur
sem átti sér stað á áttunda áratugnum.
Árangur af sjávarútvegsstefnu EB hefur
ekki orðið eins og vonast var til. Ekki hefur
tekist að minnka fískveiðiflotann og ofveiði
er mikil. Mjög erfitt er að gera sér grein fyr-
ir hversu miklum afla er landað í EB. Opin-
berum tölum er ekki treystandi. Tölurnar
eru mjög oft lægri en raunveruleg veiði.
Tálað hefur verið um 30-40% mun í þessu
sambandi. Mörg dæmi eru um að sam-
þykktur kvóti hafi verið tugum prósenta
hærri en það sem fiskifræðingar íögðu til
og að afli hafi einnig farið tugi prósenta
fram úr samþykktum aflakvóta.
Þegar til lengri tíma er litið virðist senni-
legt að þau lögmál viðskipta sem verið er að
innleiða í iðnaði og þjónustu EB muni
einnig ná til sjávarútvegs og landbúnaðar.
En það er engin ástæða til að útiloka að nú-
verandi sjávarútvegsstefna EB geti breyst til
hins verra fyrir hagsmuni ríkis sem ræður
yfir gjöfulum fiskimiðum eins og ísland.
Innan EB eru útgerðarmenn og sjómenn
lítill, en pólitískt sterkur þrýstihópur. Það
getur breyst. Það er einnig ljóst, og á
kannski eftir að koma enn betur í ljós á
næstu árum, að núverandi sjávarútvegs-
stefna EB hefur mistekist. Þess vegna er
ekki ólíklegt að menn vilji reyna nýjar leið-
ir.
EB styrkir sinn
sjávarútveg um 60-68
milljarða á ári. Áformað
er að auka styrkina
Sjávarútvegur í EB nýtur gífurlega mikilla
styrkja. Það er tiltölulega auðvelt að henda
reiður á framlögum EB til sjávarútvegs en
erfiðara er að kanna nákvæmlega hversu
miklir styrkir eru greiddir úr sjóðum í ein-
staka aðildarlöndum þess. Sérfræðingar hjá
EFTA hafa tekið saman skýrslu um styrki til
sjávarútvegs í EB og áætla að heildarfjár-
hæð styrkjanna hafi verið 60-68 milljarðar
íslenskra króna á síðasta ári. Sömu aðilar
áætla að þetta samsvari 10-15% af verð-
mæti þess fiskafla sem landað er í EB.
Innan EB eru nú uppi stórtæk áform um
að auka mjög framlög til sjávarútvegs, og
þá sérstaklega til fiskvinnslunnar. Mark-
miðið er að hjálpa vinnslufyrirtækjum til
að fjárfesta í búnaði sem nauðsynlegur er
til að þau fullnægi þeim kröfum sem gerð-
ar eru í nýjum reglugerðum EB um heil-
brigði og hollustuhætti. Samkvæmt þess-
um áætlunum á að fjárfesta 170 milljarða
króna í vinnslu og markaðsstarfsemi fyrir
fiskafurðir á árunum 1991-1993. Af þessari
upphæð á helmingurinn að koma frá einka-
aðilum og helmingur frá opinberum aðil-
um. Þetta samsvarar 15% aukningu á fram-
lagi EB til sjávarútvegs. Þessi aukning
kæmi þá til viðbótar á framlagi á síðasta ári
en þá hækkaði það um 20% frá árinu 1989.
• ■