Tíminn - 17.08.1991, Side 4

12
HELGIN
Laugardagur 17. ágúst 1991
Hin hörkulega fímtn ára áætlun í átt til iðnvæðingar nægði ekki til.
Árið 1930 kom Stalin þvi í gegn að samyrkjuvæða 25 milljónir
venjulegra bænda í 600.000 þorpum í Rússlandi - ekki á fimm ár-
um eða tíu, heldur á einu eða í mesta lagi tveimur árum. Áður en
tókst að fá hann til að slaka á klónni hafði þessi tilraun hans kost-
að 11 milljónir manna lífið. Þetta var stríðsaðgerð stjórnvalda gegn
eigin þegnum sem átti sér ekkert fordæmi.
Sex milljónir án
atvinnu
Árið 1930 skipti líka sköpum fyrir
Hitler. Fram að þeim tíma hafði
honum tekist að safna að sér fylgi
sem síðar átti eftir að verða kjarn-
inn í Nasistaflokknum, en honum
hafði ekki tekist að ná því fjöldafylgi
sem hann þurfti. Gæfan snerist
honum í vil þegar kreppan skall á
og sex milljónir Þjóðverja urðu at-
vinnulausar og þjóðin í miklum
vanda. Nú hafði skapast það and-
rúmsloft sem var móttækilegt fyrir
ofsafengnar árásir Hitlers á kerfið
— hægri róttækni, andlýðræðisleg-
ur andsósíalismi og andi ofstækis-
fullrar þjóðernishyggju vann loks
fylgi fjöldans. Ádeilumaðurinn Tuc-
holsky afgreiddi Hitler með þessum
orðum: „Maðurinn er ekki til. Hann
er bara hávaðinn sem hann skapar."
En hávaðinn var, samt sem áður,
það sem máli skipti. í kosningunum
1928 fékk Hitler 800.000 atkvæði,
en árið 1930 voru þau orðin 6,5
milljónir, og hann tvöfaldaði fylgi
sitt í kosningunum 1932.
Hann var ekki bara einstakur lýð-
skrumari. Það sem keppinautar
hans flöskuðu á var að hann var líka
slægasti stjórnmálamaður Þýska-
lands. Eftir að honum mistókst að
steypa stjórninni árið 1923 komst
hann að þeirri niðurstöðu að það
væri vonlaust verk að komast til
valda með byltingu gegn ríkinu,
hann yrði að halda sig innan ramma
laganna og komast til valda eftir
pólitískum leiðum. Hann gæti þá
komið á byltingu sinni með aðstoð
ríkisvaldsins.
Líkt og Stalín græddi Hitler á mis-
tökum þeirra sem vanmátu hann.
Hinir hægri flokkarnir álitu að þeir
gætu neglt hann niður í samsteypu-
stjórn þar sem hann yrði kanslari
en nasistar hefðu aðeins tvö önnur
atkvæði í stjórninni. Von Papen,
pólitískur hrossakaupmaður sem
gekk frá samningnuum, gerði ein
mestu mistök aldarinnar þegar
hann fullvissaði félaga sín um að
„það er enginn hætta. Við höfum
ráðið hann í hlutverk í okkar leik.“
Þeir urðu gjörsamlega ráðvilltir,
þegar Hitler var kominn í embætti
og er saman blandaðist ofbeldi nas-
ista á götunum og taumlaus notkun
Hitlers á neyðartilskipunum. Eftir
hálft ár höfðu þeir verið reknir og
allar hinir stjórnmálaflokkarnir
ásamt verkalýðshreyfingunni bann-
aðir. Hitler kom lögum í gegnum
þingið sem færðu honum alger yfir-
ráð og nú var hann kominn í þá að-
stöðu að geta hrint áformum sínum
í framkvæmd með ríkið á bak við
sig.
Blekkingameistarinn
Magnaður persónuleiki Hitlers
greiddi leiðina fyrir „Hitlersgoð-
sögnina". Hún var mynduð af al-
mennri trú á Hitler sem bjargvætt
og studd var af háþróuðum áróðri
Goebbels og áróðursráðuneytisins.
Hitler tók sig mjög alvarlega og
með árangri sem Nietsche hafði
einnig séð fyrir. „í öllum miklum
blekkingameisturum," skrifaði
hann árið 1878, „er merkilegt ferli
að verki sem þeir eiga vald sitt að
þakka. í blekkingunni sjálfri, með
öllum sínum undirbúningi, hræði-
legri röddinni, framsögn og lát-
bragði, eru þeir undirlagðir trúnni á
sjáfa sig. Það er þessi trú sem talar,
svo sannfærandi, líkust kraftaverki,
til mannfjöldans."
Þar sem Stalin skorti hæfileika
Hitlers til að halda tryggð stuðn-
ingsmanna sinna, reiddi hann sig á
óttann. Haft var eftir honum að
hann tæki ótta fram yfir sannfær-
ingu. „Sannfæringar taka breyting-
um, óttinn endist.“ En óttinn er líka
tvíeggjað sverð. Hitler leyfði liðs-
oddum sínum — Göring, Goebbels,
Himmler — að ráða miklu án þess
að óttast svik, Stalín gat engum
treyst og sá óvini í hverju horni.
Svetlana, dóttir hans, skrifaði síðar:
„Þegar „staðreyndir" sannfærðu
föður minn um að einhver sem
hann þekkti vel hefði reynst „illa“
tók hann andlegum hamskiptum. Á
því stigi varð allt sem hafði áður
gerst að engu. Það var eins og ára-
löng vinátta og sameiginleg barátta
fyrir sama málstað hefði aldrei verið
neitt. „Svo þú hefur svikið mig,"
hvíslaði einhver djöfull í huga hans.
„Ég þekki þig ekki einu sinni leng-
ur.“
Stalín þjáðist af innra óöryggi sem
skapaði sívaxandi þörf fyrir viður-
kenningu. Rót þessa óöryggis virð-
Persónleiki Hitlers styrkti trú þjóöarínnar á aö hann væri bjargvættur
Þýskalands.
Hitler og
Stalin
neyttu allra
bragða til
þess að
koma áætl-
unum
sínum
fram og
tryggja
völd sín.
Mannslíf
voru lítils
metin í
þeim hild-
arleik.
Tvær hliðar
harðstjórnar
ist hafa verið sú gremja sem Hitler
fann fyrir í garð annarra í hópnum
umhverfis Lenín, svo sem Trotskys
og Bukharins, sem höfðu búið er-
lendis, voru kunnugir öðrum þjóð-
um og töluðu erlend tungumál og
voru hagvanir í samræðum um
flokksfræðin er léku svo stórt hlut-
verk í marxískri pólitík. Stalín
reyndi að tileinka sér það síðast-
nefnda, gekk jafnvel svo langt að
sækja sér kennslu í rökþróunar-
kenningum Hegels hjá Jan Stern,
heimspekingi sem hann lét hand-
taka og skjóta tíu árum síðar.
Áróðursvél sett í gang
Stalín fékk ekki ósjálfrátt þá frels-
araímynd sem Hitler hafði öðlast.
Mótleikurinn var áróðursvél sú er
hann kom í gang og hóf hálfhikandi
að snúast þegar haldið var upp á
fimmtugsafmæli hans í desember
1929. Fyrirsagnir í blöðum voru
t.d.: Undir viturlegri stjórn hins
mikla, ofursnjalla leiðtoga okkar og
kennara..." o.s. frv. og Stalín var nú
stöðugt lagður að jöfnu við hinn
mikla forvera sinn. Ljóðræn hylling
í Pravda lýsti yfir að: „Nú er við töl-
um um Lenin erum við í reynd að
tala um Stalín.“
Stalín vissi fullvel hvernig þessar
lofræður voru til orðnar, en neitaði
allri ábyrgð á þeim og mótmælti
þeim endrum og eins og sagði þær
vandræðalegar. Lítillætið, sem Len-
ín hafði verið eðlislægt, var hluti af
þeirri ímynd sem hann vildi skapa.
Undir lok fjórða áratugarins varð
hver skóli, verksmiðja og samyrkju-
bú að senda heillaóskir á afmælis-
degi Stalins. Enginn var undanskil-
inn, ef menn mátu líf sitt einhvers.
Allir urðu að sanna hollustu sína við
opinber tækifæri. Áróðursvélin var
komin á óhugnanlegan skrið á sjö-
tugsafmæli hans árið 1949 þegar
kommúnistaleiðtogar alls staðar að
úr heiminum, þar með talinn Mao
Tse- tung, sameinuðust í lofsöng
um þennan alheimssnilling. Stalín
var of vel gefinn til að gleypa þetta
hrátt, en hann krafðist — og þarfn-
aðist sálfræðilega — þessarar hyll-
ingar, eins og zarinn hafði hlotið
áður fyrr.
Samstæður
Það eru greinileg sammerki með
aðferðunum sem Hitler og Stalín
notuðu til ná völdum: flokksræðið,
öryggislögreglan, samblanda áróð-
urs og ógnar. Báðir höfðu mikið
vantraust á öllum sjálfstæðum at-
höfnum einstaklinga og hópa, öll-
um athöfnum varð að vera stjórnað
af flokknum eða ríkinu. Robert Ley,
foringi verkamannafélags nasista
sagði að „eina einkaathöfn fólks
væri að sofa.“
Það varð þjóðarósiður í báðum
ríkjunum að Ijóstra upp um ná-
granna sína og samstarfsmanna og
stjórnin náði til hugsana manna
ekki síður en athafna. Blöð, útvarp
og kvikmyndir voru undir ná-
kvæmu eftirliti og listum og bók-
menntum var ætlað að styðja
stjórnarfyrirkomulagið. Hitler og
Stalín sýndu sömu andúð gagnvart
allri tilraunastarfsemi í þeim efn-
um, svo sem nýbylgjunni í listum
sem blómstraði í Sovét- Rússlandi
og Weimar-Þýskalandi á þriðja ára-
tugnum. Hitler fordæmdi Kultur
Bolshewismus, Stalín réðst gegn
„formstefnu" og „borgaralegri ein-
staklingshyggju“.
Þýskalands nasismans bar þó eng-
in merki ósveigjanlegrar heildar-
uppbyggingar. Hitler var jafnmikið
á móti skrifræði og hann var á móti
lýðræði. Þegar hann var útnefndur
„hinn mikli leiðtogi þýska ríkisins"
1934 samþykktu lögfræðingar
stjórnvalda að völd hans byggðust
ekki einungis á stöðu hans, heldur
einstæðum hæfileikum hans sem
persónu. Leiðtoginn Adolf Hitler
kom í stað ópersónulegra stjórn-
valda.
Þegar Hitler hafði komið sér í
þessa aðstöðu var hann ákveðinn í
að ríkið skyldi ekki verða stofnana-
vætt. Hann kom í veg fyrir áform
um að semja nýja stjórnarskrá.
Hann kaus að halda hinni gömlu
ásamt ríkjandi lögum, sem hann
braut og breytti að vild með neyðar-
ráðstöfunum. En um leið kom hann
á fót kontórum sem voru algerlega
undir hans stjórn og voru reknir af
mönnum sem hann vissi að létu sig
reglur og viðtekna starfshætti engu
skipta. Hann leyfði Himmler og
Reinhard Heinrich hershöfðingja að
hafa sína hentisemi og innlima Ge-
stapo og sakamálalögregluna í SS-
veldi sitt. Hann útnefndi Göring
forsvarsmann fjögurra ára áætlun-
arinnar um að búa fjárhag ríkisins
undir styrjöld. Hann studdi Fritz
Todt, (sem stóð fyrir Todt áætlun-
inni er hófst á byggingu þýsku hrað-
brautanna) í embætti yfirmanns
hergagnaframleiðslunar. Arkitekt
Hitlers, Albert Speer, settist í þá
stöðu að Todt látnum. Þannig
myndaðist stjórnkerfi utan hins al-
menna stjórnkerfis sem var alveg á
valdi Hitlers og til urðu lög sem
giltu jafnhliða þeim sem ríktu inn-
an hins hefðbundna og opinbera
kerfis.
Hitler gerði ekki minnstu tilraun
til að draga úr þeirri ringulreið sem
þetta skapaði eða til að leysa þær
heiftúðugu deilur sem tóku upp
mikinn tíma æðstu manna nasista-
flokksins. Hann hafði engan áhuga
á stjórnsýslu og hélt sig því frá
henni. Hann leit á sjálfan sig sem
upphafinn Ieiðtoga hvers hlutverk
væri að móta hugarfar þjóðarinnar
og sýna henni fram á mikilleik sinn.
Ekki mátti falla blettur á foringja-
ímyndina með því að blanda sér í
stjórnunardeilur eða taka umdeild-
ar ákvarðanir sem yfirleitt teljast til
daglegra starfa ríkisstjórna. Þetta
gaf honum frjálsar hendur til að
einbeita sér að utanríkismálum og
undirbúningi fyrir stríð án þess þó
að afsala sér rétti til að blanda sér í
öll mál sem vöktu á einhvern hátt
áhuga hans. Vald hans var persónu-
legt og gerræðislegt.
Árið 1939 gilti þetta um Stalin
engu síður en Hitler, þó svo að að-
ferðir þeirra væru ólíkar og þeir
hefðu komist til valda eftir mis-
munandi leiðum. Báðir byrjuðu ár-
ið 1934 með fjöldamorðum.
Það voru enn margir innan Nas-
istahreyfmgarinnar sem vildu sjá
hina póiitísku byltingu Hitlers frá
því 1933 teygja sig yfir í þjóðfélags-
og efnahagskerfið, brjóta upp stóru
samsteypurnar og útvega atvinnu
og þá reisn sem nasistarnir höfðu
sóst eftir. Krafan um nýja byltingu
var háværust með SA, „brúnstakk-
anna“, í þeim geira nasistaflokksins
sem var hálfgerður her, en þeim
hafði verið gefið laus taumurinn til
að fremja ofbeldisverk á götum úti
eftir að flokkurinn komst formlega
til valda. Draumur stjórnanda
þeirra, Röhm, fyrrverandi majórs,
var að koma mönnum úr SA í flest-
ar yfirmannastöður innan þýska
hersins.
Hitler var alveg ákveðinn í að önn-
ur bylting yrði framkvæmd, en ekki
með marxiskum formerkjum þar
stétt væri att gegn stétt, heídur með
því að sameina þjóðina í að fram-
kvæma draum hans um hreint ger-
manskt stórveldi í Rússlandi. Þessi
Seinnl hluti greinar eftir Alan Bullock