Tíminn - 17.08.1991, Side 5

Laugardagur 17. ágúst 1991
áætlun krafðist samvinnu hersins
og mikils átaks við að endurvopna
Þýskaland. Á fyrsta fundi sam-
steypustjórnarinnar árið 1933 lýsti
hann því yfir að það væri algert for-
gangsverkefni næstu fimm ár að
gera þýsku þjóðinni kleift að bera
vopn að nýju. Allt, þar á meðal kröf-
ur SA-manna, skyldi víkja fyrir
þessu markmiði. Þegar Röhm neit-
aði að láta undan skipaði Hitler svo
fyrir að hann yrði skotinn ásamt
öðrum yfirmönnum SA í júní 1934.
Herforingjarnir og íhaldssamir
vinir þeirra, álitu þessar aðgerðir
merki þess að Hitler væri farinn að
róast. En þeir fögnuðu of snemma.
Áður en fimm ár voru liðin hafði
Hitler komið áætlunum sínum það
langt áleiðis að hann áræddi að taka
næsta skref og taka meiri áhættu.
Hann taldi ekki lengur þörf á sam-
vinnunni við gömlu valdamennina
sem hann hafði viðhaldið frá 1934.
Veturinn 1937-38 skipaði hann
Göring í starf fjármálastjóra í stað
Hjalmars Schacht, Joachim von
Ribbentrop í utanríkisráðuneytið í
stað Konstantins von Neurath og
sjálfan sig sem yfirmann hersins í
stað Werners von Blomberg hers-
höfðingja. Innlimun Austurríkis í
mars 1938 markaði upphaf nýrrar
og árásargjarnari utanríkistefnu og
í kjölfarið kom svo sundurlimun
Tékkóslóvakíu, sáttmáli nasista og
sovétmanna og innrásin í Pólland
1939.
Morðið á Kirov
Bylting Stalíns var hið efnahags-
lega og þjóðfélagslega umrót á ár-
unum 1929 til 1933 sem lagði
grunninn að iðnvæðingu Sovétríkj-
anna en veitti landbúnaðinum högg
sem hann hefur aldrei náð sér eftir.
Mannlegu fórnirnar voru skelfilegar
og margir innan kommúnista-
flokksins — þar á meðal Sergei
Kirov, flokksleiðtoginn í Leningrad
sem almennt var talinn líklegasti
arftaki Stalins — töldu að nú skyldi
koma tímabil slökunar og sátta.
Stalin var andsnúinn öllum slíkum
hugmyndum. Árangurslaus tilraun
til að telja honum hughvarf og jafn-
vel til að ýta honum úr stöðu aðal-
ritara upp í einhverja hærri urðu til
þess að fjandskapur myndaðist milli
hans og meirihluta flokksstjórnar-
innar. Þó svo að til opinbers klofn-
ings kæmi ekki varð tortryggni Sta-
lins að bjargfastri ákvörðun um að
tortíma þeim sem hann taldi óvini
sína.
Morðið á Kirov þann 1. desember
1934 var síðar talið hafa verið
vendipunkturinn. Hitler hafði opin-
berlega tilkynnt að hann hefði fyrir-
skipað aftöku Röhms og tekið sér
hlutverk æðsta dómara þýsku þjóð-
arinnar, en Stalín leyndi íhlutun
sinni og fyrirskipaði opinbera útför
Kirovs og var fremstur í flokki
syrgjenda við útförina.
Morðið á Kirov var gert að fyrstu
vísbendingu er leiddi til þeirrar
„uppgötvunar" öryggislögreglunn-
ar (NKVD) að feiknalegt samsæri
væri í gangi. Hefðu sumir æðstu
meðlimir kommúnistaflokksins,
miðstjórnin, herinn, ríkisrekni iðn-
aðurinn og menntamennirnir
hefðu tekið höndum saman við er-
lendar ríkisstjórnir um að steypa
sovéska ríkinu. Ákærumar sem
settar voru fram voru oft á tíðum af-
káralegum og engin sönnun fyrir
slíku samsæri kom nokkru sinni
fram. Dómar voru byggðir á sönn-
unum sem NKVD-menn fjöldafram-
leiddu og kölluðu smásögur sín á
milli. Menn sem höfðu helgað líf
sitt uppbyggingu sovéska ríkisins
voru neyddir til að undirskrifa þess-
ar játningar með pyndingum, kúg-
unum eða fölskum loforðum áður
en þeir voru teknir af lífi eða sendir
í þrælabúðir í Síberíu.
Skipun um
aftöku 3176 manna
sama dag
Þó svo að Stalín hafi gætt þess að
halda sig baksviðs hefur hlutdeild
hans í þessu síðar verið viðurkennd
í Sovétríkjunum. Vitað er að hann
undirritaði fyrirskipanir um aftöku
40.000 manna. Á einum degi, 12.
desember 1938, staðfestu Stalín og
Molotov aftöku 3.167 manna. Tor-
tryggni Stalíns var orðin að slíkri
þráhyggju að hann var reiðubúinn
til að veikja varnir Sovétrfkjanna
með því hreinlega að þurrka út alla
yfirstjóm hersins fremur en að eiga
á hættu að þeir sætu á svikráðum
sem aldrei höfðu verið sönnuð.
Skelfingarbylgja reið yfir landið.
Kvótum fyrir handtökur og aftökur
var dreift um allt land og flokksfor-
mönnum gert að framkvæma þær í
samvinnu við NKVD. Tvisvar sinn-
um hreinsaði Stalin sjálfur til innan
NKVD og bitnaði það ekki síst á yfir-
mönnum öryggislögreglunnar. Ein
áætlun, sem kann að vera of lág,
gerir ráð fyrir að á árunum 1937-
1938 hafi 8 milljónir manna verið
handteknar og að á sama tíma hafi
ein milljón verið líflátin og tvær
milljónir dáið í fangabúðum.
Það þrætir enginn fyrir að ofsókn-
arbrjálæði Stalins hafi verið algert,
en eitt af einkennum ofsóknarbrjál-
aðra manna er að þeir halda óbrjál-
aðri hugsun á öðmm sviðum Það
mun svo sannarlega erfitt að finna
einhvern sem var í návist Stalíns á
árunum 1936 til 1939 og er tilbúinn
til að halda því fram að hann hafi
verið geðveikur. Jafnvel þegar
spennan og óttinn í Moskvu voru
orðin nánast óbærileg og enginn
var óhultur, virtist hann hafa full-
komna stjórn á æði sínu og athöfn-
um.
Sálfræðilegar þarfír
Reyndar fóm sálfræðilegar og
stjórnmálalegar þarfir Stalíns sam-
an. Hann trúði því að ef eitthvað
yrði létt á þeim þrýstingi sem nauð-
synlegur hafði verið til að knýja
byltingu hans í gegn yrði það til
þess að hann ætti á hættu að glata
öllu sem áunnist hafði. Hann taldi
að rót þeirrar gagnrýni sem fram
hafði komið væri að finna í stjórn
flokksins og umræðum innan hans
sem vom leifar frá stjórnartíð Len-
íns. Þetta gaf ástæðu til að uppræta
það sem eftir var af flokki Leníns,
mennina sem hann áleit að hefðu
aldrei viðurkennt hann sem arftaka
byltingarfrömuðarins. Þeim hafði
láðst að gera sér það ljóst að þetta
var ekki lengur flokkur Leníns og
að Stalín leit ekki á sig sem fremst-
an meðal jafningja — hann áleit að
um jafningja sína væri alls ekki að
ræða. Menn þessir vom bugaðir
með linnulausum ofsóknum og
undirritaðar játningar þeirra full-
nægðu þörf Stalíns fyrir viðurkenn-
ingu á því að þeir hefðu haft á röngu
að standa og að hann sjálfur hefði
haft rétt fyrir sér.
Hinn viðurkenndi Foringi Hitler
hafði enga þörf á að dylja stöðu sína
en slíkt var enn nauðsynlegt fyrir
Stalín, ekki síst vegna ákveðinnar
andstöðu erlendis. Þó að áhangend-
ur hans gerðu sífellt meira úr hon-
um sem ofurmannlegum leiðtoga
hafði þessi arftaki Péturs mikla ekki
formlega stöðu sem leiðtogi ríkis
eða ríkisstjórnar. Hann hafði ekki
merkilegra embætti en að heita að-
alritari flokks sem hann hafði skor-
ið niður við trog um 10% Opinber-
lega vom allar mikilvægar ákvarð-
anir teknar af hæstu stjórnvöldum
Sovétríkjanna, en allir innbúðar-
menn þar vissu að ákvörðunin var
ávallt Stalíns.
Vald Stalíns var eins og vald Hitl-
ers, persónulegt og gerræðislegt.
Mistökin em að gera ráð fyrir að
Hitler og Stalín hafi ákveðið allt —
það er útilokað í stóru nútímaríki.
Það sem meint er með persónulegu
valdi er að þeir réðu því sem þeir
vildu ráða, að afskipti þeirra vom
ófyrirsjáanleg og það var engin
samkeppni eða andstaða við völd
þeirra.
Skýrasta dæmi þar um er ákvörð-
un er þeir tóku sameiginlega, þýsk-
sovéski sáttmálinn og leynilega
klásúlan um skiptingu Austur-Evr-
ópu. Enginn nema Hitler og Stalín
hefðu getað tekið ákvörðun um að
umsnúa fyrirvaralaust því hlutverki
sem þeir höfðu leikið opinberlega
fram til þess tíma— Hitler sem
HELGIN
13
varðengill Evrópu gegn kommún-
ismanum og Stalin sem leiðtogi
krossfararinnar gegn fasismanum.
Frá því í maí 1939 og fram í ágúst
sama ár fóm fram leynilegar við-
ræður um möguleika á samningum
án þess að endaleg ákvörðun væri
tekin. Það vom bréfaskipti sem
leystu málið: Hitler skrifaði Stalín
og tjáði honum að leynilega klásúl-
an sem Stalín óskaði eftir, að skipta
yfirráðum í Austur-Evrópu á milli
þeirra, gæti strax gengið í gegn ef
utanríkisráðherra hans, von Ribb-
entrop, fengi að koma til Moskvu.
Stalín svaraði að „sovéska ríkis-
stjómin hefur veitt mér heimild til
að tilkynna yður að hún samþykkir
komu von Ribbentrops." Bréf Hitl-
ers var sent þann 21. ágúst, Stalín
svaraði 22. og von Ribbentrop kom
til Moskvu þann 23. Samningurinn
og klásúlan um fjórðu skiptingu
Póllands var undirritaður sama
kvöld, án þess að einu skoti hefði
verið hleypt af. Hann var undra-
verðasta diplómatiska ákvörðunin
sem tekin hefur verið á þessari öld.
Vitanlega sagði Hitler við hers-
höfðingja sína að þetta væri allt
honum að þakka og pólitískum
hæfileikum hans. Stalín hefði getað
sagt nákvæmlega það sama.
BÆNDUR
PZ HEYVINNUVÉLAR
í HÁNA
Fengum aukasendingu af hinum margreyndu PZ stjörnumúga-
vélum á sérstöku
SÍÐSUMARSVERÐI
PZ Andex 331. Vinnslubr. 3,30 m. Kr. 134.000,- án vask.
PZ-Andex 381. Vinnslubr. 3,80 m. Kr. 163.000,- án vask.
PZ-CZ 340. Vinnslubr. 3,30 m. Kr. 161.000,- án vask.
PZ-CZ 450. Vinnslubr. 4,50 m. Kr. 231.000,- án vask.
Notið þetta einstaka tækifæri
Aðeins er um fáar vélar að ræða af hverri gerð
77/ afgreiöslu strax
HOFÐABAKKA 9 112 REYKJAVIK SIMI 91-670000