Tíminn - 21.08.1991, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 21. ágúst 1991
Tíminn 7
VETTVANGUR
Þórarinn Þórarinsson:
Kvöldstund með Einari 01-
geirssyni og Jónasi frá Hriflu
Einar Olgeirsson lét af þing-
mennsku 1967 eftir þijátíu ára
setu á þingi. Hann sagði mér all-
miklu áður að hann vildi ekki
standa lengur í vegi Magnúsar
Kjartansonar, sem ætti fyrir löngu
að vera orðinn þingmaður. Við
þetta tækifæri spurði hann mig
hvort ég gæti átt þátt í því að hann
gæti rætt við Jónas Jónsson frá
Hriflu í góðu tómi. í fyrstu kom
þetta mér dálítið á óvart, því að ég
vissi að lítíl vinátta var milli Jónas-
ar og Einars Ég fagnaði því hins
vegar að hafa tækifæri til að láta þá
menn hittast sem á þessari öld
höfðu verið snjöllustu áróðurs-
menn landsins og áhrifamiklir að
sama skapi. Jónas hafði byggt upp
flokkakerfl sem hafði ráðið mestu
hériendis í nær fjórðung aldar.
Einari hafði hins vegar tekist að
gera það meira og minna óstarf-
hæft með stofnun Kommúnista-
flokksins, síðar Sósíalistaflokksins
og Alþýðubandalagsins.
Ég hafði gerst blaðamaður við
Tímann um það leyti sem Komm-
únistaflokkurinn var að koma til
sögunnar. Eitt fyrsta verk mitt þar
var að aðstoða Jónas við dreifingu á
svarriti til Einars. Einar hafði skrif-
að bækling sem hét Efling komm-
únismans og andóf Jónasar frá
Hriflu. Jónas svaraði með öðrum
bæklingi sem hét: Þróun og bylt-
ing, svar til Einars Olgeirssonar.
Þetta gerðist 1933. Mér varð þá ljóst
að Jónas óttaðist Einar mest and-
stæðinga sinna og að gengi komm-
únismans gæti orðið Alþýðuflokkn-
um til falls og þar með valdakerfinu
sem Jónas hafði byggt upp. Einar
var þá nýfluttur til Reykjavíkur frá
Akureyri þar sem hann kenndi við
Menntaskólann en hafði jafhframt
byggt upp öflugar deildir í Komm-
únistaflokknum á Siglufirði og Ak-
ureyri. Það mátti búast við meira
gengi flokksins eftir að Einar var
kominn suður. Nafnið á bæklingi
Jónasar skýrði vel muninn á Fram-
sóknarflokknum og Kommúnista-
flokknum. Framsóknarflokkurinn
vildi koma sinni stefnu fram með
þróun, en Kommúnistaflokkurinn
með byltingu. Byltingin etur jafnan
börnin sín, hafði Jónas að orðtaki.
Suðurkoman reyndist Einari í
fyrstu ekki eins æskileg og ætla
mátti. Veturinn 1934 hófst mikil
hreinsun innan Kommúnista-
flokksins. Ungir menn, sem voru þá
nýkomnir frá Moskvu, gagnrýndu
mjög gömlu félagana og töldu þá
fyígja slælega ályktun þings Ai-
þjóðasambands kommúnista 1928,
Einar Olgeirsson.
en samkvæmt henni voru sósíal-
demókratar aðalþröskuldurinn
gegn valdatöku kommúnista. Þeir
væru í raun stoð og stytta auðvalds-
ins. Því átti að beina árásum gegn
þeim fyrst og fremst Að mati nýlið-
anna frá Moskvu var þessu ekki
framfylgt nægilega af flokknum, en
auk þess væri orðinn yfirfullur af
óæskilegu fólki. Þeir voru því kosn-
ir í nefnd, sem átti að hreinsa til í
flokknum. Samkvæmt því voru
fyrstu Moskvufaramir, Hendrik
Ottósson og Haukur Björnsson,
reknir úr flokknum veturinn 1934.
Vorið 1934 komu enn meiri brott-
rekstrar, en þá var Stefáni Ög-
mundssyni ásamt mörgum prent-
urum vikið úr flokknum.
Flokkurinn var því í hálfgerðri
rúst þegar gengið var til þingkosn-
inga 1934 og voru úrslitin í sam-
ræmi við það. Litlu hafði munað að
Einar og Brynjólfúr Bjamason
væru einnig reknir, en þeir fengu
harða áminningu í Verkalýðsblað-
inu fyrir tækifærisstefnu.
Það bjargaði flokknum, að ný lína
barst frá þingi Alþjóðasambands
kommúnista sumarið 1935. Þingið
hafði dregið þá ályktun af sigri nas-
ismans í Þýskalandi að það hefði
verið röng stefna að reyna að eyði-
leggja flokk sósíaldemókrata. Að
vísu hefði tekist að eyðleggja hann,
en þjóðin hefði fenið nasismann í
staðinn. Nú var því boðað að lögð
skyldi áhersla á að samfylkja með
sósíaldemókrötum, samfylkingar-
stefnan varð boðorð dagsins. Þessi
boðskapur féll Einari vel í geð og
hann beitti sér ötullega fyrir hon-
um. í þingkosningunum 1937 var
hann frambjóðandi kommúnista í
Reykjavík og náði kosningu. Það
skipti ekki minnstu máli að áhrifa-
mesti verkalýðsleiðtogi Alþýðu-
flokksins, Héðinn Valdimarsson,
hafði gengið til liðs við kommún-
ista og stofnað með þeim nýjan
flokk, Sósíalistaflokkinn. Þetta
samstarf stóð að vísu stutt, því að
Héðinn rauf það þegar kommún-
istar vildu ekki mótmæla árás
Rússa á Finnland. En Einar hélt
samt áfram baráttu sinni fyrir sam-
fylkingu sem að lokum bar þann
árangur að áhrifamesti verkalýðs-
Jónas Jónsson frá Hriflu.
leiðtogi Alþýðuflokksins þá, Hanni-
bal Valdimarsson, gekk til liðs við
kommúnista og varð Alþýðubanda-
lagið þá til.
En svo aftur sé vikið að Jónasi, þá
tók hann því með ánægju að hitta
Einar og varð niðurstaðan sú að
þeir komu heim til mín og eyddu
þar einni kvöldstund saman. Jónas
var í góðu skapi, eins og yfirleitt á
efri árum sínum, ogbar ekkert vott
um að þar mættust hörðustu and-
stæðingar íslenskra stjómmála á
sínum tíma. Jónas átti þann eigin-
leika að hann gat í samræðum látið
öllum líka vel við sig, ef hann vildi,
eins og Bemharð Stefánsson segir
um hann í ævisögu sinni. Hann gat
komið víða við og hafði alltaf eitt-
hvað á takteinum, sem féll vel að
því sem um var rætt og skýrði það
betur. Þetta einkenndi bestu
kennslustundir hans í Samvinnu-
skólanum. Minni hans var alveg
ótrúlegt og minnti á tölvur. En
hann hitti jafningja sinn að þessu
leyti þar sem Einar var. í persónu-
legum samræðum áttu þeir fáa eða
enga sér líka, þannig unnu þeir sér
marga aðdáendur.
Ég mun enga tilraun gera til þess
að rifja upp samræður þeirra, sem
vom í senn fjörlegar, fróðlegar og
skemmtilegar. Það sem ég man
helst eftir er skilningur þeirra á
þeim gamla málshætti að byltingin
étur bömin sín. Um það virtust
þeir í stómm dráttum vera sam-
mála. Einar vitnaði þar til þeirra
ummæla Lenins að ekkert afl í ver-
öldinni gæti sigrað kommúnis-
mann nema kommúnistar sjálfir,
en þar átti hann við mistök þeirra.
„En að fara út í öfgar, þótt í litlu sé,
er að hindra sigurinn," sagði Len-
in. Þetta skýrði Lenin nánar í sér-
stöku riti: Barnasjúkdómar komm-
únismans.
Þessi spádómur Lenins hefur nú
ræst. Mistök kommúnista á liðinni
tíð hafa lagt hann að velli og það
vara kommúnistinn Gorbatsjov
sem stjómaði verkinu vegna synda
fyrirrennara sinna.
Athugasemd: Eins og sést á nið-
uriagi greinarinnar var hún skrif-
uð fyrir helgi.
Jón Dan skrifar:
Tegundin: Gangandi maður
Þetta grufl er um minnihlutahóp í
útrýmingarhættu.
Fúsi frændi kemur oft í heimsókn.
Stundum er þá ungviði statt hjá mér
og starir úr sér augun af undrun.
Þegar ég sé viðbrögð barnanna geri
ég mér grein fyrir því að í raun er
Fúsi frændi sérstakur. Hann er eitt
af síðustu eintökunum af nær horf-
inni tegund. Til skýringar er ágætt
að segja frá því þegar Fúsa bar að
garði einn dag í vetur sem leið.
Hann hringdi dyrabjöllunni og ég
lauk upp fyrir honum. Tvö böm eltu
mig, bæði svo ung að ennþá veröld-
in þeim sífellt furðuefni. Fúsi heils-
ar og hristir af sér snjóinn áður en
hann stígur inn yfir þröskuldinn.
Svo togar hann af sér hanskana og
treður þeim í úlpuvasana til að
gleyma þeim ekki þegar hann fer,
tekur ofan kuldahúfuna, færir sig úr
skinnfóðraðri yfirhöfninni og heng-
ir á herðatré, vefur treflinum utan af
hálsinum og dregur síðast kulda-
skóna af hosuklæddum fótum sér.
Kemur svo inn úr anddyrinu, hárið
úfið undan húfunni og kuldarjóður í
kinnum.
Börnin taka eftir því að hann er
öðmvísi en aðrir gestir. Þau em vön
að sjá frændfólkið koma að utan
léttklætt, strákana jafnvel á skyrt-
unni einni þó um hávetur sé, húfu-
lausir og berhentir á stígvélaskóm,
fótabúnaður stúlknanna er engu
hlýlegri þrátt fyrir klofdjúpan snjó á
ómddum götum. Þetta fólk tilheyrir
annarri manngerð en Fúsi frændi.
Hann er tegundin: Gangandi maður,
það er tegundin: Akandi maður.
Ég færi þetta í tal við Fúsa. Hann
kinkar kolli.
Þarna er greinarmunurinn, segir
hann. Ég geng á milli staða og þarf
þess vegna að klæða af mér veður.
Hinir koma úr upphituðu litlu húsi
á hjólum, þeir atei í hlað og stökkva
inn, ennþá ' íætur sem bera þá
skamman Jg ef til vill endast
þeim fæturnir er.n í nokkra áratugi,
eða þar til ekki þarf lengur að stíga á
hemla eða bensíngjafa. Um leið og
þeir hverfa visna líka lappirnar und-
an eklinum, þá þarf hann ekki leng-
ur á þeim að halda nema til að stikla
um stofugólfið heima hjá sér og
tölvusalinn á vinnustað. Ef hann
notast þá ekki við rafknúinn hjóla-
stól.
En þú ert á rölti og heldur þess
vegna ganglimunum, segi ég. Og
hvernig sérð þá framtíðina fyrir þér
sjálfum? Bjarta?
Nei. Svarta. Ég er af tegund sem er
að deyja út. Senn verður mér ekki
vært á götum úti. Bflmennið ryðst
um allt og leggur undir sig hvena
gangstétt og hvern grasgeira. Ég
hrekst af hverri götunni á fætur
annarri. Ég á hvergi friðland. Þess er
raunar ekki að vænta. Varla fara
bæjaryfirvöld að gera ráð fyrir sér-
vitringi sem þrjóskast við og notar
útlimi löngu úr tísku. Horfi ég eftir
endilangri götu, til að mynda Grens-
ásveginum eða Háaleitisbrautinni,
er hvergi hræðu að sjá svo langt sem
augað eygir. Bara ökutæki sem spúa
í mig og á mig og yfir mig eitruðum
andskota. Sem stendur hef ég leitað
uppi hitaveitustokkinn þar sem
hann skýst inn f borgina austan-
verða og þræðir beina leið að brunn-
um sínum á Öskjuhlíðinni. En loftið
mengast þar líka svo mér verður
hvergi vært. Ég er í þann veginn að
bíða algeran ósigur.
Þetta er nú meira svartagallsrausið,
segi ég. Og hvað þá um bflmennið
sjálft? Andar það ekki líka að sér
eitraða loftinu?
Síður en svo. Það sér við því. Það
fær sér súrefniskút og lofthreinsi-
tæki í bflinn og híbýlin. Það fer aldr-
ei undir bert loft.
Hann dæsti.
Ömurleg framtíð, frændi sæll.
Jón Dan