Tíminn - 12.10.1991, Síða 8

8 Tíminn
Laugardagur 12. október 1991

Nauðsynlegt að þjóðarsátt ríki áfram, en launahækkanir koma ekki til greina. Þórarinn V. Þórarinsson, framkv.stjóri VSÍ:
Niðurskuröur ríkisbáknsins
er forsenda kjarasamninga
Þórarínn V. Þórarinsson, framkvæmdastjórí VSÍ, er í helgarviðtalinu. Nú standa
kjarasamningar fyrir dyrum og VSÍ hefur gefið út svarta þjóðhagsspá og segir að um
kjarabætur geti ekki orðið að ræða í ljósi þess hve efnahagshorfur séu dökkar. Ekk-
ert sé nú til skiptanna.
f fyrradag birti VSÍ viðhorfskönnun, sem
Gallup gerði fyrir sambandið og fjallar um
þjóðarsáttina og hugsanlegt framhald henn-
ar. 70% þeirra, sem tóku afstöðu, voru fylgj-
andi því að samið yrði með hliðstæðum
hætti í þeim samningum sem framundan
eru. Þeir, sem þannig svöruðu, voru síðan
spurðir hvort þeir væru fylgjandi nýrri þjóð-
arsátt, þótt litlar sem engar launahækkanir
fylgdu með. Já við því svöruðu nær 80%
þeirra sem afstöðu tóku.
— Vill þá landinn stöðugleika, þrátt fyrir
verðbólguuppeldi?
„Já, fólkið er farið að sjá kosti þess.“
— En þið bjóðið núll eða minna en það og
komið fram með bleksvarta þjóðhagsspá í
upphafi samningaviðræðna.
„Það er sagt að við gerum það í hvert sinn
þegar á að fara að semja, og því miður er
nokkuð til í því, en það kemur ekki til af
góðu. Undanfarin fimm ár höfum við verið
svartsýnir í spám okkar og því miður hafa
þær gengið eftir. Ef litið er til áranna 1988-
1991, þá hafa þessi fjögur ár einkennst af
stöðnun eða samdrætti í þjóðarbúskapnum.
Á þetta höfum við verið að benda. Nú eru
dökkar blikur á lofti og á það bendum við.
Við verðum að gera okkur grein fyrir því
hvert stefnir í efnahagsmálum, og leynum
því ekkert ef við sjáum að stefnan er niður á
við. Annað væri ábyrgðarleysi."
— En eruð þið ekki að mála skrattann á
vegginn til að sleppa betur út úr kjarasamn-
ingum?
„Nei. Því miður eru horfurnar afleitar.
Efnahagsspár eru orðnar tiltölulega ná-
kvæmar, og það er t.d. sáralítil óvissa um
hvernig afli verður. Nýhafið fiskveiðiár er
það fyrsta þar sem ekki er gert út á sóknar-
mark, og því er næsta ljóst hver hámarksafli
af botnfiski verður, en hann skiptir sköpum.
Eini verulegi óvissuþátturinn er loðnan.
Reiknað er með 500 þús. tonna loðnuafla.
Sumir telja að hann geti orðið meiri, sem er
óskandi, og fréttir af loðnufundi gefa vonir
um það. Við höfum ekki reynt að spá í
loðnuaflann, en látum fiskifræðingum það
eftir. Sama er að segja um útflutning á áli og
kísilmálmi: Við erum ekkert að spá um
hann, heldur spyrjum fyrirtækin sem fram-
leiða og selja vöruna. Álverksmiðjan og járn-
blendiverksmiðjan segja okkur hverjar séu
áætlaðar tekjur næsta árs, og á því byggjum
við. Þar hafa horfurnar versnað mjög á til-
tölulega fáum vikum. Við teljum að á þessu
ári muni skuldir þjóðarinnar við útlönd
aukast um 16000 milljónir, sem er um 250
þúsund kr. á hverja fjögurra manna fjöl-
skyldu, og það er síður en svo neitt fagnað-
arefni. Og ef fram heldur á næsta ári eins og
við óttumst, þá er útlit fyrir 20 milljarða
halla til viðbótar. Ef verða á framhald á
þessu, mun greiðslubyrði þjóðarinnar —
vextir og afborganir af erlendum Iánum —
hækka mjög verulega. Greiðslubyrðin er nú
20% af útflutningstekjum, en gæti, ef illa
tekst til, verið orðin 30% eftir fimm ár.
Við höfum þá sérstöðu meðal spámanna að
vonast yfirleitt eftir því að spárnar raetist
ekki, og viljum vinna að því. Spár af þessum
toga eru hins vegar nauðsynlegar til að meta
hvert óbreyttar aðstæður leiða atvinnu-
rekstur og þjóðfélög, og þær eru raunar for-
senda þess að brugðist sé við með skynsam-
legum hætti.“
— Er ekki atvinnulífið allt of staðnað og
einhæft?
„Það er rétt að of lítil framþróun hefur ver-
ið í atvinnulífi okkar síðustu ár, sem birtist
e.t.v. best í því að störfum í einkageiranum
fækkaði um rúm 6%, eða um liðlega 6000
frá 1987 til 1989. Auðvitað er þetta mikið
áhyggjuefni, því velferðin verður ekki byggð
á samdrætti í almennum atvinnurekstri. Þar
þarf þvert á móti vöxt.
Við þessum vanda hafa stjórnmálamenn
reynt að bregðast og þá oft með mikilli fjár-
hagslegri hvatningu til einhverra tiltekinna
greina, sem verða skyldu vaxtarbroddur.
Þannig var miklu opinberu fé varið til að
laða bændur til fylgis við loðdýr, með al-
kunnum afleiðingum. Þá skyldi gera stóra
hluti í fiskeldi og fleira má tína til. Þetta eru
dæmi um atvinnustefnu sem byggði á
skyndilausnum og mikilli opinberri hvatn-
ingu. í þessu felst sá misskilningur að
stjórnvöld geti, eða eigi að hafa forgöngu
um atvinnurekstur. Ég fullyrði að við stæð-
um efnalega miklu betur í dag, ef stjórnvöld
hefðu látið sér nægja að tryggja almenn
starfsskilyrði. Atvinnurekstur þarf fyrst og
fremst stöðugleika til að geta blómstrað. Ef
verðbólga hefði verið svipuð hér og í Evrópu
allan síðasta áratug, þá væri staðan önnur í
dag.“
— Skipta vextir og vaxtastefna ekki máli
fyrir atvinnuvegina? Hvað með vaxtastefnu
núverandi stjómar?
„Ég tel að mikilvægt sé að markaðsöflin fái
sem rýmst svigrúm hvar sem er, og er
hlynntur samkeppni á peningamarkaði.
Mistökin liggja í gríðarlegri aukningu eftir-
spurnar opinberra aðila eftir lánsfé. Á þessu
ári hefur eftirspurn ríkissjóðs, sveitarfélaga
og húsnæðiskerfis farið töluvert fram úr öll-
um innlendum sparnaði og er um 36 millj-
arðar. Á sama tíma er nýr innlendur sparn-
aður áætlaður 29 milljarðar. Slíkt getur ekki
endað með öðru en vaxtasprengingu. Við
bendum á að það verði einfaldlega að draga
úr ásókn hins opinbera — ríkis, sveitarfé-
laga og fyrst og fremst húsnæðiskerfisins —
á lánamarkaðinn, því það er þessi skrúfa
sem keyrir vextina svo upp, að það er engin
von til þess að menn geti reiknað minnstu
vitglóru í nokkra fjárfestingu. Engin fjár-
festing stenst þetta vaxtastig. Því er það
flestu mikilvægara að draga úr eftirspurn
hins opinbera eftir lánsfé og leggja þannig
grundvöll að lægri vöxtum. Eg hef ekki trú á
að hægt sé að hrópa vextina niður. Það verða
að vera forsendur á markaðnum.
Á fyrri hluta árs 1990 var flýtt fyrir því að
nafnvextir lækkuðu, með samkomulagi við
bankakerfið. Vextir voru ekki töfraðir niður,
heldur var búin til áætlun um þróun verð-
lagsmála, sem bankarnir trúðu á að myndi
halda og tóku þess vegna þátt í því að keyra
niður vexti með tilteknum hætti."
— Eru skikkanlegir vextir höfuðforsenda
þess að hægt sé að ganga til samninga nú?
„í raun held ég að svo sé. Á næsta ári mun-
um við fara inn í kreppu og þjóðartekjur
munu minnka um 3-6%. Spurningin er því
hvernig deila eigi byrðunum milli einka-
rekstraraðila, opinberra aðila og launafólks.
Það er ekki hægt að ganga bara að fyrirtækj-
unum í þessari stöðu, vegna þess að það er
öllu öðru mikilvægara að þau fái starfað.
Annars blasir við enn meira atvinnuleysi
strax á næsta ári. Launafólk tekur ekkert
meira á sig en sem nemur fyrirsjáanlegum
samdrætti þjóðartekna.
Hinn raunverulegi samdráttur verður því
að vera í opinbera geiranum. Þar verður að
draga úr útgjöldum og lánsfjáreftirspurn.
Þetta er forsenda þess að vextir lækki, sem
aftur er forsenda fyrir hagvexti.
Ég er því ekkert viss um að íslenskir kap-
ítalistar séu lélegir, eins og einhverjir hafa
sagt. En það eru skilyrðin, sem þeir búa við,
hins vegar. Það er ekkert auðvelt að búa við
hinar hroðalegu sveiflur sem verið hafa í
hagkerfinu lengst af.
Nú þegar samningar standa fyrir dyrum,
hefur verið talað um að komið sé að því að
launafólk uppskeri fyrir þær fórnir sem það
hefur fært. I þessari fúllyrðingu felst hins
vegar talsverður misskilningur, því þegar
launaþróun hér er borin saman við það sem
annarsstaðar gerist, þá blasir við frá upphafi
þjóðarsáttartímabilsins og til fyrsta ársfjórð-
ungs þessa árs að kaup hækkaði á íslandi
um 10%, en á sama tíma hækkaði það í
OECD-löndum að meðaltali um 5%. í Dan-
mörku, þar sem náðst hefur meiri árangur í
efnahagsmálum en í mörgum öðrum grann-
löndum okkar, hækkaði kaup um 4%. Þær
launahækkanir hérlendis, sem oft er talað
um sem litlar, eru samt tvöfaldar á við þær
sem verið hafa í samkeppnislöndum, reikn-
að í sömu mynt.
Frá 1987 hefur verið samdráttur í þjóðar-
tekjum okkar. Þessa hefúr gætt í einkaneysl-
unni, sem dregist hefur saman, enda hefur
hún að jafnaði fylgst að við þjóðarfram-
leiðsluna. Það sama gildir hins vegar ekki
um ráðstöfunarfé hins opinbera: Ríki og
sveitarfélög hafa haldið áfram að auka sinn
hlut með nákvæmlega sama hraða og verið
hafði árin fyrir 1987, algerlega án tillits til
þess hvernig búnast hefur í undirstöðu-
greinunum. Frá 1980 hefur hagvöxtur til
jafnaðar verið 2% á ári, en samneyslan hefur
á sama tíma aukist um 4,5% á ári. Það er
þetta sem ekki fær staðist."
— Það er því ríkið, að þínu mati, sem þarf
að taka sig á til að gera kjarasamninga
mögulega?
„Ég held að það þurfi mjög víðtæka nálgun
að þessu máli nú. Hlutur sveitarfélaganna er
ekki smár. Við höfum tekið saman yfirlit yfir
hvernig skatttekjur þeirra hafa þróast frá
1980-1991. Þar sést að raunhækkun skatt-
tekna sveitarfélaga á þessum tíma hefur ver-
ið 47%, sem er gríðarleg hækkun. Stað-
reynd er að þenslan hefur verið hjá sveitar-
félögunum þennan tíma. Þau verða því að
koma að málum, eigi að takast að skapa for-
sendur þjóðarsáttar á nýjan leik.“
— Sýnist þér af nýja fjárlagafrumvarpinu
að ríkið sé að taka sig eitthvað á?
„Það eru tilburðir í þá átt, en ekki nægir og
vantar mikið á. Þá virðist mér enn meira
vanta á að þingmennirnir okkar geri sér
grein fyrir því að mikilvægasta hlutverk
þeirra við þessar aðstæður er að halda aftur
af sér. Sérhver útgjaldatillaga við þessar að-
stæður er tilræði við möguleika til að lækka
vexti, tilræði við möguleika til að skapa skil-
yrði til hagvaxtar á nýjan leik, sem er það
mikilvæga nú. Það bliknar allt við hliðina á
þessu markmiði, hvort heldur það eru stór-
virki á sviði samgöngu- eða velferðarmála.
Ef ekki tekst að koma hagvexti í gang á ís-
landi á nýjan leik, þá brotna undirstöður
þjóðfélagsins undan samneysluyfirbygging-
unni sem búið er að hlaða á þær. Við erum
síst á móti því að hér sé haldið uppi öflugu
velferðarkerfi. Velferð er hins vegar ekki var-
anleg, nema hún grundvallist á öflugu at-
vinnulífi. Hættan felst ekki í því að vöxtur
opinberra útgjalda sé of lftill, heldur hinu
þveröfuga.“
— Tölur um meðallaun launþegahópa
benda til þess að fæstir vinni fyrir þeim
taxtalaunum sem samið hefur verið um.
Hvemig stendur á því og til hvers er þá ver-
ið að semja, ef ekki er samið um laun?
„í fyrsta lagi eru taxtar, sem samið er um,
að uppistöðu til lágmarkslaun. Þetta er
einkum áberandi í skrifstofustörfúm, en þar
gera ýmsir beinlínis ráð fyrir því að samið sé
einstaklingsbundið um laun. Stéttarfélögin
gæta fyrst og fremst hagsmuna félagsmanna
í stóru málunum — almennra hagsmuna
þeirra, en ekki að því hvað hver og einn á að
hafa í kaup, enda er það orðinn úreltur
hugsunarháttur. Vinnan er orðin svo marg-
þætt, og það er vinnuframlagið og hvernig
vinnan er unnin sem skiptir orðið miklu
máli, þannig að einstaklingurinn ræður
meiru um launasamninga sína en áður var.
Hann semur víða beint um kaup sitt og kjör,
en þó á þeim grunni sem kjarasamningur-
inn setur.“
— í hveijum einustu kjarasamningum er
talað um að hinir lægstlaunuðu verði að
hækka í launum, en það gerist aldrei. Er
það vegna þess að þeir sem vinna á taxta-
kaupi — strípuðum töxtum — séu hlið-
stæðir þeim, sem í nágrannalöndunum eru
atvinnulausir? Er hér dulbúið atvinnuleysi
eða falin atvinnubótavinna?
„Þar sem atvinnuleysi er um 10%, þá er
ljóst að atvinnurekendur þar hafa úr fleira
fólki að velja. Hér er mikill þrýstingur á at-
vinnureksturinn að hafa fólk í vinnu, og
menn geta sagt sem svo að þetta sé slæmt og
haldi niðri lífskjörum hinna. Það er vissu-
lega hægt að finna „félagsmálastofnanir" í
flestum fyrirtækjum, en auk þess hefur hér
verið mikil eftirspurn eftir vinnuafli og
hörgull á því. Sjálfsagt er því til fólk sem
vinnur nokkurs konar atvinnubótastörf. Það
er hins vegar langur vegur frá því að það sé
vísbending um „atvinnubótavinnu", þótt
greitt sé samkvæmt kauptaxta. Ennþá er
samið um laun fyrir fjölmörg störf, þannig
að samningurinn endurspegli kaupið að öllu
leyti. Þetta geta verið kauptaxtar, bónus-
kerfi, akkorð eða blanda af þessu. Það er
ekkert einhlítt í þessu."
— Verða einhveijar kauphækkanir mögu-
legar?
„Nei.“
— Verður ekki verkalýðshreyfingin ólm?
Vitnar hún ekki í þjóðarsáttarsamningana
sem forsendu betri kjara á næsta samn-
ingstímabili? Verður ekki allt vitlaust?
„Við finnum vaxandi skilning á mikilvægi
þess að halda í stöðugleikann og aukinn
skilning á erfiðleikum útflutningsgrein-
anna. Við vitum að á næsta ári verður þorri
fiskvinnslufyrirtækja rekinn með tapi. Þau
geta f mesta lagi hjarað við óbreytt kaup-
gjald og lága verðbólgu, því þau verða að
takast á við afleiðingar samdráttar í sjávar-
afla um 7.500 milljónir.
Á þau verður því ekkert lagt og raunar er
staða þeirra vonlaus, ef ekki tekst að skapa
skilyrði fyrir lækkun vaxta og minni opin-
berum álögum. Þetta skilja flestir og eins
hitt að fyrr á tíð var svona áföllum jafnan
mætt með gengisfellingum. Það er hins veg-
ar ótæk leið að okkar mati, sem byggir fyrst
og fremst á þeirri blekkingu að allir geti
fengið sitt: launþegar kauphækkun og út-
flutningsfyrirtækin gengislækkun til að
vega þær upp; ríkið og sveitarfélögin geti
haldið áfram útgjaldaþenslunni athuga-
semdalaust.
Við teljum að þessi leið sé ekki Iengur fær.
Tekjurnar hafa fallið og því verður að draga
úr útgjöldunum. Og skásta leiðin til þess sé
að gera það beint og án þess að beita verð-
bólgublekkingunum. Það vita það allir að
lækkun þjóðartekna fylgja lakari kjör. Valið
stendur um það hvort þetta gerist við skil-
yrði stöðugleika eða óðaverðbólgu. Við trú-
um því að stöðugt gengi, stórfelld lækkun
opinberra útgjalda og tilsvarandi minni lán-
tökur, veruleg og hröð lækkun vaxta, bæði
raunvaxta og nafnvaxta og verðbólga innan
við 3% á næsta ári sé rétta meðalið við sam-
dráttarverkjunum. Þannig verði tekjusam-
drátturinn bærilegastur, bæði fyrir fólk og
fyrirtæki, og í þessu umhverfi er von til þess
að eitthvað nýtt taki að spretta."
Stefán Ásgrímsson