Tíminn - 18.01.1992, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 18. janúar 1992
Fagnaðaróp og kossar
á Þingvöllum
Norski rithöfundurinn og málhreinsunarmað-
urinn Kristoffer Janson segir frá kynnum
sínum af íslendingum, en hann kom að árna
þeim heilla á þjóðhátíðinni 1874
Höfundur frásagnarinnar, sem hér fer á eftir, var þekkt norskt
skáld og rithöfundur, Kristoffer Janson, fæddur í Bergen 1842
og dáinn 1917. Hann tók mikinn þátt í baráttunni fyrir endur-
reisn norska bændamálsins og fór sem fulltrúi norskra mál-
hreinsunarmanna til íslands sumarið 1874 til þess að bera
fram kveðjur þeirra til íslendinga á þjóðhátíðinni. Hann ritaði
um þessa ferð smábækling er hann nefndi „Fra Island“ og kom
út í Kristianíu sama ár. í brotinu hér með er m.a. að fínna
myndir frá Þjóðhátíðinni 1874 og úr daglegu Iífí íslendinga,
einkum presta og bændastéttar.
Þingvellir á þjóðhátlðinni: „Niðri á völlunum var tjald viö tjald eins og hópur hvítra svana. “
Á íslandi eru ferðalög ekki eins
auðveld og heima, þar sem ekki þarf
annað en stíga upp í hestvagninn og
svo af stað frá einum áningarstað til
annars. Nei, hér verður að ferðast á
hestbaki. Og hamingjan hjálpi þeim
þá, sem ekki er vanur að hanga í
hnakknum frá blautu barnsbeini
eða hefur fengið sér góða, mjúka
sessu. Á öðrum degi er hann sem
lurkum laminn um allan skrokkinn
og heim kemur hann kannske eins
og farlama stafkarl, sem ekkert get-
ur nema lagst fyrir. Þannig fór að
minnsta kosti fyrir mér og einum fé-
laga minna. Og svo dugar ekki að
vera of vandur að næturstað. Ef til
vill verður að leggjast fyrir nótt eftir
nótt úti á rökum og köldum mel
með hnakkinn undir höfðinu og
tjalddúk ofan á sér, því að tjald er
sjálfsagt að hafa með sér. Prestssetr-
in eða kirkjurnar geta ekki ævinlega
opnað mönnum sinn gestrisnis-
faðm. Já, þessar nætur í kirkjunum
eru einkennilegar. Heima munu
margir hneykslast á því að sjá slett-
óttan og rykugan hóp manna ryðjast
með fyrirgangi inn í kirkju, draga
þar af sér vosklæði, drasla síðan inn
heyi, skrínum og þvottaskálum,
taka upp farangur sinn, nesti og
brennivín, snyrta sig, éta og drekka
þar inni umhverfis altarið og leggj-
ast loks út af á gólfið hver eftir ann-
an og hrjóta. En á íslandi hneykslar
slíkt engan, því að þar neyðast menn
til þessa. Prestssetrin eru svo lítil að
þar er ekkert húsrými fyrir hóp
manna og þá verður að flýja inn í
kirkjuna, því að ekki er þéttbýlt á ís-
landi. En ég held að þetta hafi ekki
góð áhrif, að líta á kirkjuna eins og
gistihús eða hús sem nota megi til
hins og annars. Það eyðileggur virð-
inguna fyrir helgidómi guðs. Og sú
virðing er ekki of mikil á íslandi. í
kirkju einni hafði þannig nýlega ver-
ið haldin Ijörug skemmtisamkoma
með söng og ræðuhöldum (þá
kirkju var ekki búið að vígja), og í
annarri sem ég sá, héngu kjólar og
pils, stígvél og ferðaföt, og upp á bit-
ana var troðið ull og bókbands-
áhöldum. Þetta var eins og að koma
inn í skemmu.
Ekkí fer sem best orð
af prestaskólanum
Nú eru íslensku kirkjurnar aðeins
litlar og óvandaðar og turnlausar.
Klukkurnar hanga inni í kirkjunni
eða uppi undir sáluhliðinu. Oft eru
kirkjurnar aðeins úr torfi, þiljaðar
innan, en þrátt fyrir það eru þær þó
guðs hús og þær ætti að heiðra og
virða. Ég veit ekki hvort þetta stend-
ur í sambandi við þann skort á trú-
arlífi sem ég varð var við á íslandi.
Ég dæmi aðallega eftir viðkynningu
við prestana, og eftir þeim má oft ör-
ugglega dæma um ástandið í söfn-
uðunum. Prédikanir þær sem ég
heyrði í Reykjavík voru eins bók-
stafsbundnar, stirðar, kaldar og
dauðar og svo margar heima hjá
okkur. Og hversu gestrisnir, alúð-
legir og lærðir sem prestarnir í
sveitunum annars voru, þá var ekki
laust við að ég heyrði presta taka
„andskotann" upp í sig eins hressi-
lega og nokkurn bónda. Og á hátíð-
inni við Þingvallavatnið var ekki
heldur laust við að ég yrði þess var
að prestur gæti líka drukkið sig full-
an. Jæja, slíkt gæti líka komið fyrir
einn og einn heima í góðum félags-
skap. En ég komst á þá skoðun að
bæði almenningur og þeir sjálfir litu
á prestsstarfið frekar sem atvinnu en
heilaga köllun sem mikil ábyrgð
fylgir. Annars get ég ekki sagt frá
öðru en því sem ég sá með eigin
augum og heyrði með eigin eyrum
og sá hluti landsins, sem ég ferðað-
ist um, var aðeins lítill. Vel má vera
að þetta sé allt öðru vísi annars stað-
ar á landinu. Aðalástæðan til þess að
ég álít að of almennt sé litið á prests-
þjónustuna eins og hverja aðra at-
vinnu er sú að ekki fer sem best orð
af prestaskólanum í Reykjavík.
Margir hinna ungu prestsefna lifa
óstýrilátu lífi með drykkjuskap og
ólátum og það veit ekki á gott.
„Vertu blessaður og
sæll“
En hef ég þá alls ekkert gott að
segja um prestana? Jú, þó það væri
nú. Þeir eru flestum vingjarnlegri,
gestrisnari, djarfmæltari og ríkari
að ættjarðarást. Prestar heiman úr
Noregi ættu að búa við þau kjör sem
þeim eru boðin, þá skyldum við sjá
til! Aumasti húsmaðurinn heima í
Gausdal býr við betri húsakynni en
nokkur íslenskur prestur. Prests-
setrin eru eins og aðrir bæir á ís-
landi, moldarveggir og torfþak.
Menn skríða inn löng, koldimm
göng, þar sem menn verða að þreifa
sig áfram, og koma svo inn í dálitla
holu. Þar inni kemst fyrir tvíbreitt
rúm, kista, einn eða tveir stólar og
lítið borð. Þarna er þiljað innan, en
svo lágt undir loft að ég get ekki
staðið uppréttur undir bitanum.
Hér býr svo presturinn, maður sem
ef til vill hefur dvalið æskuár sín
niðri í Kaupmannahöfn, í hinu fjöl-
breytta, iðandi lífi þar, hefur kynnst
ýmiss konar fegurð og þægindum,
sem menning vor hefur á boðstól-
um, maður sem ef til vili hefði getað
orðið frægur þar í heimi vísindanna.
Nú situr hann hér, kotbóndi uppi í
afdal heima á feðraeyju sinni,
gleymdur öllum heiminum. Sann-
arlega þarf sterka föðurlandsást til
að velja þetta hlutskipti. Og þetta,
sem ég hef hér lýst, sá ég á fyrsta
prestssetrinu sem ég kom í á íslandi.
Þar stóðu latnesk, grísk, ítölsk, þýsk
og ffönsk ritverk við hliðina á ís-
lenskum og mygluðu í hillunum í
þessum röku kytrum. Þetta prests-
setur var líka eitt af þeim aumustu.
Seinna kom ég í önnur þar sem voru
fleiri þiljuð herbergi og þar sem ég
gat staðið uppréttur. En þeir lifa fá-
tæklega. Nokkrir þeirra, sem buðu
okkur vínstaup, áttu þegar til kom
ekki nema eitt eða tvö glös á fæti. ís-
lenski presturinn er eins og hver
annar bóndi, aðaltekjur hans eru
lfka af búskapnum. Auk þess hefur
hann oft laxveiðirétt í ánni, og svo á
hver bóndi í sókninni að fóðra fyrir
hann eitt lamb. Af peningum fær
hann lítið, tekjurnar eru aðallega
greiddar í matvörum og öðrum
varningi. Það eru þó ekki eingöngu
prestarnir sem verða að lifa eins og
bændur, heldur á það við um flesta
embættismenn á íslandi að minni
hyggju. Á íslandi er enginn stétta-
munur, þar eru allir jafnir, ein sam-
stæð þjóð, og það kemur líka í ljós í
þeim einkennilega kveðjusið að þeir
kyssast allir, jafnt háir sem lágir. Ég
hef séð prestinn koma vaggandi út,
faðma vesælasta kotkarlinn ástúð-
lega að sér, leggja munn sinn að
hans munni og smellkyssa hann
með hinni fögru kveðju sem þeir
nota ávallt: „Vertu blessaður og
sæll.“ íslendingar kyssa ætíð hús-
bónda og húsfreyju þegar þeir eru
komnir inn fyrir þröskuldinn, en út-
lendingar sleppa; þeir eru ekki að
þröngva siðum sínum á aðra. Skyldi
þessi siður vera gamall? Heima hjá
okkur skammast bændurnir sín fyr-
ir ekkert meira en að láta aðra sjá að
þeir kyssist...
Á þjóðfundi á Þing-
velli
Yfir alla staði á íslandi gnæfa auð-
vitað Þingvellir. Þar var lífæð ís-
lands, þar hittust íslendingar og
börðust bæði með sverðum og orö-
um. Ég sá Þingvelli tvisvar, fyrra
skiptið í þoku og regni, þá var þar
eyðilegt og þungbúið; seinna skiptið
í sólskini, og það er ein hlýlegasta
sjón sem ég sá á íslandi. Sólin var
einmitt að brjótast út úr skýjunum
þegar ég kom ríðandi yfir heiðina.
Jökultindarnir í fjarska voru sól-
roðnir. Vatnið mikla lá spegilslétt.
Niðri á völlunum var tjald við tjald
eins og hópur hvítra svana. Svo lá
leiðin niöur í Almannagjá. Ein-
kennileg er þessi sprunga í hraunið,
hálffar mílu löng. Þverhníptir vegg-
irnir báðum megin, bergið svart og
ógnandi en gjárbotninn grasi vafinn
eins og hlýlegt, grænt belti, og öx-
ará, sem fellur í fossi niður í gjána,
rennur nú hægt og rólega eftir
henni, uns hún fmnur smugu, þá
fleygist hún í gáska niður á vellina.
Þeir eru hraunflæmi sem hallar
jafnt niður að vatninu. Öxaráin
stefnir nú á vatnið, skiptist í tvennt,
en rennur saman aftur og myndar
þannig hólmann fræga, þar sem tal-
ast var við með sverðseggjum þegar
orðin dugðu ekki lengur. Þeir, sem
síðast háðu hólmgöngu hér, voru
Gunnlaugur ormstunga og Skáld-
Hrafn. Vinstra megin Þingvalla,
beint á móti Almannagjá, liggur
Lögberg hið forna og á hæð lengra
frá hin hlýlega Þingvallakirkja. Lög-
bergið er langur og mjór hraunrimi,
breiðastur um miðju með djúpar
gjár á báðar hliðar. Gjárnar eru full-
ar af vatni og það er svo tært að vel
sést í botn á margra faðma dýpi. Þar
niðri eru steinar hingað og þangað
og smáfiskar skjótast milli stein-
anna. Vatnið er einkennilega blá-
grátt á litinn. Undankoma er ekki
auðveld af Lögbergi, því að ekki er
hægt að stökkva yfir gjárnar, aðeins
hægt að komast til suðurs og norð-
urs. Ég hafði Njálssögu með mér og
lá á Lögbergi og las um Gunnar á
Hlíðarenda er hann hitti Hallgerði
og um eftirmál Höskuldar Hvíta-
nessgoða. Mér fannst ég sjá Skarp-
héðin ganga þar með föruneyti sínu
er hann var í liðsbóninni, háan, föl-
an, skarpleitan, glottandi, með
Rimmugýgi um öxl. Enn var þarna
búð við búð eins og í fornöld og yfir
tjalddyrunum var saumað: Borgfirð-
ingar, Rangæingar o.s.frv. Það var
eins og allt fengi tvöfalt líf. En á
Þingvöllum var nú ekki lengur
ófriður og deilur. Þar var allt kvikt af
mönnum og hestum, þar voru fagn-
aðaróp og kossar, þar var boðin
hressing og drukkið og sungið. Á
kvöldin voru fluttar ræður í tjöldun-
um, svo að kvað við. Fyrstu nóttina
kom mér varla dúr á auga. Ég lá á
berri jörðinni með hnakk undir
höfðinu og mér var kalt. Klukkan
fjögur reis ég á fætur og gekk út í
slæmu skapi. Skammt frá mér lá
einn af dönsku sendimönnunum
ósköp rólegur á bakinu með spennt-
ar greipar á brjóstinu og steinsvaf.
Þá kom drukkinn íslendingur inn í
tjaldið, skreið strax á fjórum fótum
til mannsins og rak honum remb-
ingskoss. Hann bara gretti sig illi-
lega í svefninum og hristi sig. Eg hló
og var aftur kominn í gott skap. Hví-
líkur dýrðarmorgunn! Sólin var rétt
komin upp. Allt lá enn og svaf, frið-
sælt og hljótt. Ég reikaði milli allra
hinna sögufrægu staða, Almanna-
gjár, fossins, Lögbergs. Þegar. ég
kom aftur úr þeirri göngu var að
færast líf í vellina. Fólk var að tínast
út úr tjöldunum. Konurnar sátu
niðri við ána í grænum og bláum
kápum og greiddu sína síðu lokka.
íslensku stúlkumar eru frekar
feimnar. Ekki þótti viðeigandi að
ung stúlka gengi með ungum pilti
nema faðir hennar eða bróðir eða
kunningi væri í fylgd með þeim. Og
í sveitinni komu þær aðeins inn til
að bera fram matinn, svo skutust
þær fram aftur. Á prestssetri einu
þar sem við sungum eitt kvöld úti á
túni, stóðu konurnar álengdar og
hlýddu á, þær gátu ekki komið til
okkar.
Þegar þjóðfundinum var lokið hóf-
ust hátíðarhöldin að kvöldi annars
dagsins. Ræðustóllinn stóð uppi á
brekkubrún og var skreyttur blóm-
sveigum og fánum. Niður frá hon-
um var gangur með fánaröð báðum
megin. Það kvöld bám Norðmenn
fram bréf sín og kveðjur og var þeim
tekið með miklum fögnði. Ég hafði
þrjár kveðjur á minni könnu: frá
Norska félaginu, frá Vestmannafé-
laginu og frá flestum héruðum í
Suður-Þrændalögum. Ég varð því
fyrst að útskýra með ræðu hvað
Norska félagið og Vestmannafélagið
eiginlega væru og hvað þau vildu og
síðan las ég upp bréfin...
Lífið á íslenskum
bóndabæ
Vegna þess að þetta verður senni-
lega lesið af mörgum bændum, held
ég að ekki sé úr vegi að segja ofurlít-
ið frá lífinu á íslenskum bóndabæ.
Ég hef þegar lýst því hvemig um-
horfs er á prestssetrunum og ekki
mundi vera glæsilegra á bóndabæj-
unum, því að prestssetrin ættu að
vera reisulegust. Þegar komið er ríð-
andi er ekki ævinlega auðvelt að
greina íslenskan bóndabæ, því hann
er líkastur grænum hóli. Þegar nær
kemur sést fyrst grænn torfgarður
umhverfis túnið og á túninu liggja
húsin í röð. Oft em þau mörg og
sambyggð, þannig að sami veggur er
tveggja húsa. Veggimir em úr torfi
eða grjóti og torfi og feiknaþykkir.
Inn í veggina em oft grafnar holur
fyrir bæjarhundana. Framstafnar
húsanna em úr timbri, en ætíð mjó-
ir. Þakið er torfþak. Þegar þú gengur
inn skaltu gá að kollinum, að þú ekki
rotir þig í dyrunum, því þær em lág-
ar á íslandi. Ég er búinn að reka
skallann svo hatramlega í dyratré,
veggi og þök á íslandi að það er
hreinasta kraftaverk að ég skyldi
komast lifandi heim. Þegar þú ert
kominn hálfboginn inn úr dyrunum
verðurðu að byrja á því að þreifa þig
inn eftir löngum, dimmum göngum
með torfveggi á báðar hendur. Annað
slagið glittir í holur í veggina, en þú
heldur fram hjá þeim og stefnir beint
áfram. Innst í göngunum er oftast
stuttur stigi. Þú ferð upp hann og ert
nú staddur í baðstofunni. Hún er
dvalarstaður alls heimilisfólksins.
Baðstofan er löng og mjó og full af
rúmum. Rúmin em fest við veggina
meðfram báðum hliöum og er mjór
gangur á milli þeirra. Á öðmm stafn-
inum er lítill gluggi og undir honum
stendur lítið borð sem hægt er að
leggja frá sér matinn á. Þegar matast
er, situr hver á sínu rúmi með mat-
arílátið á hnjánum. Öll er baðstofan
þiljuð. Á efnaheimilum er líka
„stofa" handa gestum. Er hún lítið
ferhymt herbergi með rúmi, borði,
nokkmm kistum og uglum til að