Tíminn - 25.02.1992, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 25. febrúar 1992
Tíminn 5
r
Þröstur Olafsson:
Fullveldi í framandi heimi
Samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði (EES) er
beint framhald af meginstefnu íslendinga í utanrflds-
málum allt frá lýðveldisstofnuninni. Þessi samningur
er, þegar á heildina er litið, hagstæðari okkur en flestir
Ég hygg að aldrei hafi verið lögð
önnur eins vinna f að halda til haga
og treysta einhliða hagsmuni okkar í
bráð og lengd eins og f þessum
samningum.
Þeir liggja nú fyrir í öllum aðalat-
riðum. Þetta er sagt þrátt fyrir nei-
kvæða afstæðu Evrópudómstólsins
til dómsstiga hins evrópska efna-
hagssvæðis. Verði samningurinn
staðfestur erum við íslendingar
orðnir aðilar að og þátttakendur í
stærsta og ríkasta markaðssvæði
heim. Þetta er mikið tækifæri fyrir
íslenskt atvinnulíf - tækifæri sem
getur skilað þjóðinni efnahagsleg-
um ábata í ríkum mæli, ef rétt er á
spöðunum haldið.
Þessi samningur er ekki happ-
drættisvinningur í sjálfu sér. Hann
veitir íslensku framtaki aðgang að
Evrópu án þess að þurfa að óttast
tollaþvinganir eða að stærri aðilar
beiti það samkeppnislegum bola-
brögðum. íslensk fyrirtæki munu
sitja við sama borð og fyrirtæki sam-
keppnislandsins og geta framvegis
skipulagt starfsemi sína verandi
hluti af stórri markaðslegri heild, í
stað þess að standa fyrir utan og
starfa í skjóli tollasamninga. Á því er
viðskiptalegur reginmunur.
Eitt er hefðbundinn innflutning-
ur inn á markað. Annað er óhindruð
viðskiptastarfsemi á innri markaði
með lögbundinni vemd gegn hvers
konar þvingunum og bolabrögðum.
Þótt íslenskt efnahagslíf taki nokkra
áhættu með þessum samningi, þá er
sú áhætta ekíd stærri en svo að hægt
er að koma í veg fyrir alla stærstu
áhættuþættina með eigin löggjöf.
Það er hægt með kaup á landi og
fjárfestingar í sjávarútvegi og orku-
iðnaði. Með beitingu öryggisákvæða
á að vera hægt að bægja frá hætt-
unni um offjölgun útlendinga hér-
lendis.
Það sem kalla má að öðm leyti
áhættuþátt í þessu samhengi er
þátttaka útlendinga í íslensku at-
vinnulffi að öðm leyti.
Á því em tvær hliðar. Önnur mjög
jákvæð, einkum fyrir neytendur, en
hin neikvæð ef um er að ræða yfir-
töku mikilvægra fyrirtækja. í heimi,
sem er á hraðri sammnaleið, er náin
og samofin efnahagssamvinna óhjá-
kvæmileg og fjarri því að vera óæski-
leg.
Vegna smæðar okkar verðum við
hins vegar ætíð að geta metið
áhættu á móti ávinningi. í þetta
skipti er matið auðsætt. Áhættan er
útreiknanleg og takmörkuð, en
ávinningurinn vemlegur og teng-
þeir sem á undan eru komnir, enda má segja að við höf-
um aldrei fýrr beitt okkur eins haricalega og nýtt okkur
markvissa aðstöðu okkar f samfloti þjóða, þar sem hver
um sig hafði neitunarvald.
ingin við Evrópu utanríkispólitískt
nauðsynleg.
Þar sem aðildarumsókn að EB af
íslands hálfu er ekki á dagskrá,
skiptir þessi samningur enga þjóð
meira máli en okkur. Verði ekkert úr
honum hlýtur hins vegar umræðan
um aðild að EB að komast á dagskrá.
Það er miklu stærra og vandmeð-
famara mál, því þar er um að ræða
takmarkaða en þó ótvíræða fullveld-
isskerðingu.
EES-samningurinn skiptir þjóðir,
sem hafa þegar ákveðið eða em
u.þ.b. að ákveða inngöngu í EB,
mun minna máli en okkur. Og vissu-
lega verðum við að vanda vel mat
okkar á því hvar hagsmunum okkar
verður best borgið, ef við verðum ein
eftir í EES eða ein af núverandi með-
limum EFTA ásamt nýfrjálsum ríkj-
um Austur- Evrópu.
En úr því verið er að ræða um
hagsmuni, má ekki gleyma því að
það er hafið yfir allan vafa að íslensk-
ur sjávarútvegur er sigurvegari
samninganna. Það sem dregið er að
landi fyrir hann er svo ótvírætt og
stórt að jafnvel þótt greitt hefði verið
fyrir það einhliða 3000 tonna heim-
ild af karfa, þá hefði það í reynd ver-
ið smámunir. Það hefði vissulega
Annar hluti
verið afar ósanngjamt, en efnahags-
lega hefði það ekki skipt miklu máli.
Málflutningur talsmanna sjávar-
útvegsins vegna langhalamálsins
vakti því vemlega undrun.
En samningurinn er ekki bara
peningar. Hann tengir Evrópuþjóð-
imar saman á sviði viðskipta, sem
óhjákvæmilega hlýtur að leiða til
betri skilnings þeirra á högum og
menningu hvers annars. Slíkt gerir
heiminn friðsamlegri, dregur úr tor-
tryggni og einstrengingslegum
þjóðrembingi, þjóðrembingi sem
steypt hefur þessum heimshluta út í
fleiri og skelfilegri stríðsátök en aðr-
ir heimshlutar hafa þurft að þola.
Um þetta er almenn og víðtæk
samstaða á meginlandinu. Menn
virðast loksins hafa skilið að friður,
viðskiptafrelsi og náin samskipti
skapa eftirsóknarverðari heimkynni
en þjóðrembingur, tollmúrar og
skilningsleysi framandi og oft fjand-
samlegra nágranna.
2.
Við íslendingar eigum enn nokk-
uð langt í land með að skilja þessi
sannindi. Allir flokkar núverandi
stjómarandstöðu hafa einangrunar-
stefnu í meira eða minna mæli að
leiðarljósi. Þeir klifa sífellt á því að
sjálfstæði þjóðarinnar stafi hætta af
þessum samningi. Málflutningur
flestra andstæðinga samningsins
hljóðar í hnotskum þannig að ein-
göngu Iokað samfélag, sem girði sig
gegn öðrum þjóðum með boðum og
bönnum, geti tryggt sjálfstæði þess-
arar dvergþjóðar norður í hafsauga.
Þeir öfgafyllstu segja að við séum að
færa þjóðina aftur fyrir árið 1874 og
því þurfi nú að reisa merki Jóns Sig-
urðssonar við á ný.
Þótt ekki sé hægt að taka þvflíkar
öfgar alvarlega, þá situr síst á mér að
neita því að sjálfstæði þjóða er eng-
inn sjálfgefinn hlutur, sem geti stað-
ið af sér hvað sem er. Vissulega verð-
um við að huga vel að því að halda
fyrirvörum okkar í EES samningn-
um vandlega til haga, því haldi þeir
ekki gætum við staðið fyrir erfiðum
ákvörðunum.
f þessu samhengi er nauðsynlegt
að skoða vel, hvert sé samhengið á
milli sjálfstæðis þjóðríkis annars
vegar og alþjóðlegra viðskipta og ná-
ins fjölþjóðlegs samstarfs hins vegar.
ísland hefur á undanfömum áratug
tekið stóraukinn þátt í alþjóðlegu
samstarfi. Það hefur tekið á sig
margvíslegar skuldbindingar gagn-
vart öðmm þjóðum og gerst þátttak-
andi í bandalögum þjóða. Nægir þar
að nefna Sameinuðu þjóðimar, Átl-
antshafsbandalagið, Evrópuráðið og
Fríverslunarsamtök Evrópu (EFTA).
Þátttaka okkar í flestum þessara al-
þjóðasamtaka byggist á sameiginleg-
um samningum, sameiginlegri yfir-
stjóm og einhverjum sameiginleg-
um úrskurðaraðila. Enda er trauðla
hægt að sjá hvemig alþjóðlegt sam-
starf getur gengið á annan hátt.
Þjóðimar hafa ákveðið að í staðinn
fýrir þá ávinninga sem alþjóðlegt
samstarf getur veitt, séu þær reiðu-
búnar að undirgangast gagnkvæmar
skuldbindingar í einhverjum mæli.
Ef litið er á skuldbindingar út frá
þrengra sjónarhomi, má alltaf segja
að þær þrengi svigrúm viðkomandi
lands til ákvörðunar. ísland getur
t.d. ekki lagt tolla á sænskar vörur
þótt e.tv. kunni að vera fyrir hendi
löngun til þess. Meðan viðkomandi
samningur er í gildi er þessi mögu-
leiki einfaldlega ekki fyrir hendi.
Einhver þröngsýnn maður gæti
þannig fullyrt að vissulega skerði
þetta lagasetningarmöguleika Al-
þingis. Þannig hafi EFTA samning-
urinn frá 1970 skert sjálfsákvörðun-
arrétt þjóðarinnar. Aðild okkar að
mannréttindasáttmála Evrópu gerði
það að verkum að einn dómsúr-
skurður Mannréttindadómstólsins
umtumaði öllu dómskerfinu á ís-
landi í kjölfar kæm eins Ianda okkar.
Atlantshafssáttmálinn gæti virkað
þannig, að við yrðum sjálfkrafa aðil-
ar að stríði, sem háð væri fjarri ís-
landsströndum. Þannig gætum við
haldið áfram að rekja skuldbinding-
ar okkar.
Það er eðli alþjóðlegra samninga
að þeir skuldbinda og þrengja svig-
rúm viðkomandi landa til andstæðra
ráðstafana.
Af hverju erum við þá að undir-
gangast, svo ekki séu nú talað um að
sækjast eftir, alþjóðlegum samning-
um sem þrengja svigrúm stjóm-
valda? Við gerum það vegna þess að
með samningnum fáum við annað í
staðinn sem við teljum mikilvægara.
Við erum ekki að láta neitt af hendi
einhliða. Sú skoðun hefur verið sett
fram að við þurfum að loka okkur af
— setja okkur á safn — til þess að
geta lifað af sem sjálfstæð þjóð. Slík
skoðun er afar varhugaverð. Ég full-
yrði að í krafti þátttöku í alþjóðlegu
samstarfi hafi fslendingar oft náð
ótrúlega sterkri stöðu á alþjóðavett-
vangi. Einkum á þetta við um aðild
okkar að NATO og EFTA. Breyttar
aðstæður í heiminum og endalok
kalda stríðsins munu eflaust breyta
þessari stöðu íslands. Við munum
þurfa í framtíðinni að standa æ meir
á eigin fótum í breyttum og fram-
andi heimi. TVompin á hendinni eru
ekki þau sömu og áður. Þar kemur
bæði til endaloka kalda stríðsins og
hrun Sovétríkjanna. Það fyrra veikir
okkar sterkasta alþjóðlega tromp,
sem var aðstaða Bandaríkjamanna á
Keflavíkurflugvelli. Hitt er stórauk-
inn áhugi Vestur-Evrópu á viðskipt-
um í austurveg. í þeim stórhuga fýr-
irætlunum og risavöxnu vandamál-
um verður staða peðríkis á norður-
slóð ekki ýkja sterk. Því skipti okkur
öllu máli að styrkja stöðu okkar og
áhrif áður en það verður um seinan.
Ég hef enn ekki lokið vangavelt-
um um hvort auðveldara sé að varð-
veita sjálfetæði þjóðarinnar í lokuðu
eða opnu samfélagi og í beinu franv
haldi af því hvort nýgerður EES-
samningur muni skerða til muna
sjálfstæði þjóðarinnar og gera okkur
að útkjálkaverstöð Evrópusamfé-
lagsins.
Það er í sjálfu sér ekkert í EES-
samningnum sem skerðir völd Al-
þingis, framkvæmdavaldsins eða ís-
íensks dómsvalds. íslenskir dóm-
stólar höfðu ekkert dómsvald yfir
ákvæðum þessa samnings og eru því
engu að glata. Fátt sannar betur hve
einarðlega EFTA-löndin héldu á
dómssviði samningsins en úrskurð-
ur EB-dómstóIsins. Hver svo sem
verður niðustaða þess máls, er nauð-
synlegt að úrskurðaraðili um hugs-
anlegan ágreining vegna þessa
samnings verði sameiginlegur tíl að
m.a. koma í veg fýrir að hægt sé að
beita okkur rangindum. Réttarör-
yggi í hafsjó alþjóðlegra viðskipta er
smáþjóð eins og okkur íslendingum
afar mikils virði.
Þá er það einnig mikilvægt að
koma í veg fýrir að tvö jafnhá dómst-
ig geti komist að mismunandi nið-
urstöðu um sama deiluefhið.
Stórþjóðir treysta gjaman á áhrif
sín og völd. Smáþjóðir verða að
treysta á lög og rétt og eigin þrá-
kelkni. Alþingi mun hugsanlega
þurfa að breyta vinnubrögðum sín-
um eitthvað. Það mun eflaust þurfa
að taka mál og málaflokka til meiri
frum- og forvinnslu en nú, og draga
úr tímafrekum fiölmiðlablæstri, en
styrkja þess í stað málefnalega um-
ræði og vandaða afgreiðslu mála.
Þá er þess að lokum að geta að f
samningnum eru skýr uppsagnar-
ákvæði sem hægt er að grípa tíl hve-
nær sem íslensk stjómvöld ákveða.
Það er vissulega erfitt að finna í þess-
um samningi ákvæði sem skerða
sjálfstæði okkar.
En er þá hætta á því að meðvitund
þjóðarinnar um eigið sjálfstæði
dofni svo alvarlega í kjölfar nánari
alþjóðlegra samskipta að löngunin
tíl að halda uppi sjálfstæðu íslensku
samfélagi hverfi og ísland endi sem
fýlki í sameinaðri stór-Evrópu?
Minnist kannski einhver sambæri-
legra spuminga í framhaldi af inn-
göngu landsins í NATO og gerð vam-
arsamningsins við Bandaríkin? Við
virðumst ekki nær því nú að verða
fýlki í Bandaríkjunum en við vorum
árið 1955.
Höfundur er hagfræðingur og
aðstoðarmaður utanríkisrððherra.
Ævafom amerísk sköpunarsaga uppgötvuð
Bandarískir fomleifafræðingar hafa fundið 3000 ára gamla amer-
íska samsvörun við 1. Mósebók, sköpunarsöguna. Þessi uppgötv-
un skýrir eina af hinum miklu ráðgátum um Ameríku áður en til
komu áhrif Evrópumanna.
Sérfræðingum í að ráða helgirún-
ir við tvo háskóla í Texas hefur tekist
að lesa sköpunarsögu heimsins eins
og forfeður þróuðustu ævagamallar
menningar á ameríska meginland-
inu — Mayamir í Mexíkó og Guate-
mala — reiknuðu hana ÚL
Sumar rannsóknimar gefa jafnvel
tíl kynna að Mayamir kunni að hafa
trúað að guðimir hafi skapað mann-
kyn og önnur dýr jarðarinnar innan
þess sem nútímastjömufræðingar
vita að er stjömuklasi í Orion-
stjömumerkinu. Ráðningin á hin-
um fomu textum Mayanna þýðir að
sköpunarsögu Mayanna má skilja
aftur í fýrsta sinn í þúsund ár.
Tveir fremstu sérfræðingar í
Maya-helgirúnum — Linda Schele
við Texas-háskóla í Austin og David
Freidel við Suður-meþódistaháskól-
ann í Dalias — hafa komist að þeirri
niðurstöðu að Mayamir hafi haft þá
trú að ófullþroskaður alheimurinn
hafi orðið til þegar guðimir sköpuðu
Orion-stjömuþokuna — daufan
rauðlitaðan stjömuklasa í nánd við
belti Orion-stjömumerkisins. Þeir
álitu stjömuþokuna hinn upphaf-
lega loga sem alheimurinn var gerð-
ur úr.
Hann brann í miðju himnesks
eldhólfs, sem myndaðist af þrem
himneskum steinum — þrem aðal-
stjömunum í stjömumerkinu Ori-
on.
En á þessu ófullþroska stigi var al-
heimurinn aðeins í tveim víddum
þar sem himinninn lá flatur ofan á
flötu yfirborði jarðar.
Með því að leysa fleiri helgirúnir
komust dr. Schele og dr. Freidel að
því að Mayamir trúðu að himninum
og hinum frumuppmnalega loga
sköpunarinnar hefði veríð lyft yfir
undirstöðuna fýrir tilstilli Vetrar-
brautarinnar.Þessi nýja uppgötvun
sýnir að hinir fomu Mayar álitu að
Vetrarbrautin gegndi tvenns konar
hlutverki.
í fýrsta lagi sýna myndrúnir fom-
leifafræðinganna að Mayamir litu
svo á að guðimir hafi notað Vetrar-
brautina eins og heljarstórt tré til að
lyfta himninum yfir jörðina, og þar
með skapað þann þrívíddar alheim
sem við þekkjum í stað upphaflegu
tveggja vídda útgáfunnar. En því
næst hafi Vetrarbrautin, jafriframt
því að halda uppi himinhvolfinu,
verið notuð sem vegur tíl annars
heims—vegur sem prestar gátu far-
ið eftir til að ná sambandi við guð-
dóminn og aðrir menn fóm um eftir
dauðann til að ganga á fund almætt-
isins. Þessi vegur gekk undir nafn-
inu Xibalbe — „Vegur hinnar ótta-
blöndnu lotningar".
Hugmyndin um alheimstré —
sem mannfræðingar kalla oft jarðar-
tré — sem tengdi mismunandi þrep
alheimsins, þekkist víðar en meðal
Maya. Heildarhugmyndin — mið-
punktur eldgamals trúarkerfis sem
gengur undir nafriinu shamanismi
— var fýrir hendi og er enn fýrir
hendi á öðrum stöðum í Ameríku og
einnig Asíu, og átti jafnvel sína
blómatíma í norðlægari Skandi-
navíu allt fram á 18. öld.
Því er það að Vetrarbrautampp-
götvun Mayanna varpar ljósi á sér-
Frá David Keys fomleifafræöingl,
fréttaritara Timans f London
lega margbrotið afbrigði margra
skyldra trúarkerfa sem í eina tíð
mátti finna víða um heim. Enn iðka
margar milljónir manna í 15 lönd-
um í Suðaustur-Asíu, Austurlönd-
um fjær og Ameríku einhvers konar
shamanisma.
Helgirúnimar sem hafa leitt í ljós
Orion-stjörnuþokunnar/Vetrar-
brautarinnar útgáfu af sköpuninni,
er að finna á tveim þéttskrifuðum
steinum — sem báðir em í rústum
ævagamalla Mayaborga, önnur er
við Quirigua í Guatemala, hin í Pa-
lenque í Mexíkó.
Samkvæmt trú eins eftirlifandi
Indíánaættbálks á þessum slóðum,
var allt lff manna, svo og annað lff, í
reynd skapað í Orion.
Dr. Schele segir að þessi nýja upp-
götvun muni gerbreyta viðhorfi
fræðimanna við athuganir á al-
heimsmynd og stjömufræði Maya.
Hún muni færa skilning á mörgum
tíl þessa torskildum hliðum goða-
fræði Maya. „Mayamir vom frábærir
stjömufræðingar sem gáfu ná-
kvæman gaum að smáatriðum,"
segir dr. Schele.
,Að komast aftur að því á hvem
hátt þeir túlkuðu stjömufræðilegar
uppgötvanir sínar og á hvem hátt
þeir hugsuðu sér upphaf alheimsins
okkar er hreinlega aleinkennilegasta
ævintýri sem ég hef nokkm sinni
lent í við uppgötvun," segir hún.