Tíminn - 02.09.1992, Síða 5

Miðvikudagur 2. september 1992
Tíminn 5
Auðunn Bragi Sveinsson:
HVAÐ ER ORÐIÐ UM
SKÁLHOLTSSKÓLA?
Á haustdögum 1972 tók til starfa skóli hér á landi, er var nýjung
í skólakerfínu og mjög var fagnað og mikið um talað. Hér var um
að ræða skóla í líkingu við þá, sem lengi hafa tíðkast á Norður-
löndum og víðar og nefnast á dönsku folkehojskoler, en á sænsku
folkhögskolar. Skólinn í Skálholti hét upphaflega Lýðháskólinn í
Skálholti og var rekinn af þjóðkirkjunni.
Forstöðumaður var ráðinn, séra
Heimir Steinsson. Hafði hann
búið sig kostgæfilega undir þetta
vandasama starf, lengst við lýð-
háskóla í Haslev f Danmörku.
Miklar vonir voru bundnar við
þessa skólastofnun. Hún var, eins
og fyrr sagði, nýjung hér, þó að
til hefðu verið skólar hérlendis
snemma á öldinni, sem höfðu á
stefnuskrá sinni að feta í fótspor
norrænna lýðháskóla, en átt við
erfiðleika að stríða: fátækt, mis-
skilning og mótþróa. Þetta var
svo nýtt hjá okkur. Skólar sem
ekki höfðu próf að höfuðmark-
miði, líkt og þeir sem getið hefur
verið, gátu ekki verið til mikils
nýtir. Við erum slíkir bókstafs-
þrælar, íslendingar, að engu lagi
er líkt. Við viljum hafa pappír
upp á alla hluti.
Lýðháskólinn í Skálholti fór vel
af stað, þrátt fyrir fátækleg ytri
skilyrði. Kennt var í bráðabirgða-

húsnæði hinn fyrsta starfsvetur.
Stúlkum varð að koma fyrir í
besta herberginu heima á staðn-
um. Skólarektorinn fórnaði
þannig ágætu húsnæði fyrir skól-
ann, sem ætlað var sem skrifstofa
hans. Á efri hæð var þeim, sem
þetta ritar, komið fyrir í rúm-
góðu herbergi. Ég var ráðinn
nánasti starfskraftur rektorsins,
en það embættisheiti fékk hann
fljótlega eftir að hann tók við
embætti sínu. Við lögðum mikið
á okkur til að skólastarfið gengi
sem best og árekstraminnst, en
skólastarf er afar viðkvæmt, eins
og kunnugt er. Þrátt fyrir, að ég
yrði ekki mosavaxinn í starfi
þarna, verður því ekki neitað, að
við Heimir lögðum grunn að
starfi lýðháskóla hér á landi, þó
vitanlega hann fyrst og fremst.
Þetta segi ég, vegna þess að mér
sýnist að nú sé þetta starf að
engu orðið. Ég kem að því síðar í
grein þessari.
Vert er að halda því á loft, að
Heimir stýrði Skálholtsskóla, en
það nafn hlaut hann 1978, í ára-
tug, allt til þess tíma að hann var
skipaður þjóðgarðsvörður og
prestur á Þingvöllum. Festa var í
starfinu meðan hann réði rfkjum
þarna. Síra Heimir hefur gert
glögga grein fyrir starfi skólans
nefndan tíma. Kona Heimis á
áreiðanlega stóran hlut að því,
hversu starf skólans gekk
snurðulaust. Hún var matráðs-
kona og vakin og sofin við að
sinna nemendum. Mér er þetta
vel kunnugt, bæði af persónuleg-
um kynnum og umsögnum fólks,
sem ég hefi talað við.
Ég hefi glaðst af viðgangi Skál-
holtsskóla. Mér þótti vænt um,
að hugsjón Grundtvigs, hins
danska hugsjónamanns, skyldi
hafa numið land hér, í alvörul En
nú kemur aðalinntak þessa
greinarkorns.
Ég legg yfirleitt ekki í vana
minn að vera margorður. Stað-
reyndir læt ég tala sínu máli.
Hvað er Skálholtsskóli að verða?
Hefur sú starfsemi, sem í upphafi
var ætlað að skólastofnun þessi
ætti að þjóna, verið gefin upp á
bátinn? Undanfarin ár hefur ekki
starfað skóli fyrir ungmenni á
þessum fræga stað, heldur hafa
námskeið alls konar fyrir kirkj-
unnar þjóna verið þar haldin. Ný-
lega hefur nýr rektor verið skip-
aður við Skálholtsskóla, og heitir
hann Kristján Valur Ingólfsson,
áður sóknarprestur að Grenjað-
arstað í Suður-Þingeyjarsýslu.
Vafalaust vel ráðið.
í viðtali við hinn nýja rektor í
Skálholti, sem birtist í hefti Víð-
förla, febrúar 1992, víkur hann
að nýjum lögum fýrir skólann,
sem munu senn sjá dagsins Ijós.
Þar mun lagt til að skólinn starfi
í lengri og skemmri námskeið-
um, námsstefnum, kyrrðardög-
um o.þ.h., en ekki sem níu mán-
aða lýðháskóli (leturbreyting
mín, A.B.S.). Þarna kom það.
Lýðháskólahugsjónin sem sagt
lögð fyrir róða. Kirkjan á þennan
stað, það er rétt. En lýðháskóli á
þar að vera! Tillaga mín er sú, að
lýðháskólinn starfi þarna áfram
og í þeim húsakynnum sem hon-
um voru ætluð, en kirkjan sem
slík byggi yfir sína starfsemi sér-
stök hús, aðskilin. Geti hins veg-
ar lýðháskóli og kirkjuleg starf-
semi ekki unnið saman þarna,
ætti að finna skólanum annan
stað. Lýðháskóla verðum við að
eiga, helst fleiri en einnl Þjóð,
sem vill teljast menningarþjóð,
má ekki láta þá skömm um sig
spyrjast út, að hún hafi ei ráð á
að reka einn frjálsan skólal í aug-
um annarra Norðurlandaþjóða
yrðum við þá enn minni en við
erum í dag. Þegar samtökin
„Tjörnin lifi“ birtu ávarp sitt,
breytti þáverandi borgarstjóri,
Davíð Oddsson, því í „Tjörnin
lengi Iifil“. Ég lýk þessu með því
að skrifa: „Lýðháskólinn lengi
lifil"
Höfundur er fyrrum konnarl vlð Lýö-
hðskólann I Skilholti og slnnir nú rlt-
störfum.
Frá Skálholti.
Einar Vilhjálmsson:
UM FRELSIÐ
Á tímum þegar trúðar leika ógætilega með fjöregg þjóðarinnar er
sjálfstæðinu hætt. Þá er nauðsynlegt að lesa ræður og greinar
þeirra stjómmála- og embættismanna sem báru lýðveldishug-
sjónina til sigurs 1944.
Þessar tilvitnanir í mál þeirra eiga
erindi við okkur f dag og sýna að
sjálfstæðisbaráttunni lýkur aldrei.
Það var rík þjóð, sem átti þvflíka
syni á örlagatímum, og okkur ber
að halda á lofti merki þeirra.
1. desember 1940 flutti Ólafur
Thors ræðu af svölum Alþingis-
hússins og fer hér á eftir upphaf
máls hans:
„í upphafi hófu forfeður vorir
hér landnám vegna þess, að svo
rík var frelsisþrá þeirra, að þeir
kusu fremur að yfirgefa ætt og 66-
al og leita hingað norður en lúta
drottinvaldi annarra, kúgun eða
ofbeldi.
Hver sá, er kynnir sér sögu ís-
lands, mun komast að raun um,
að án þjóðfrelsis geta íslendingar
eigi daífnað, fremur en gróður
jarðar án yls og sólar."
Síðar í ræðunni segir: „... að án
frelsis hafa íslendingar aldrei not-
ið gleði né atgervis. Frá smáþjóð-
unum hefur heiminum hlotnast
fegurstu og mestu listaverkin."
í ræðu, sem Bjarni Benediktsson
flutti á ÞingvöIIum 18. júní 1943,
sagði hann:
,Á síðustu tímum eru sumir
menn farnir að kalla alla lífsbar-
áttu þjóðarinnar sjálfstæðisbar-
áttu hennar.
Um þetta væri ekki nema allt
gott að segja, ef það væri gert til
að efla skilning þjóðarinnar á
mikilvægi þessarar baráttu, en í
þess stað sýnist það beinlínis gert
til að villa þjóðinni sýn. Draga
hug hennar frá hinni eiginlegu
sjálfstæðisbaráttu, fá hana til að
trúa, að stjómskipulegt sjálfstæði
sé algert aukaatriði sjálfstæðis-
málsins, heldur séu það allt önn-
ur málefni, sem þar hafi mesta
þýðingu.
En hvert er þá hið rétta eðli sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar? Hún
er hliðstæð baráttu ánauðugs
manns fyrir að fá fullt frelsi og
mannréttindi. Sá, sem í ánauð er,
heldur lífi og limum, þrátt fyrir
ánauð sína. Hann getur haft nóg
að bíta og brenna. Og vel má vera,
að honum líði allt eins vel eða
betur en sumum frjálsum mönn-
um. Þrátt fyrir það unir enginn,
sem einhver manndómur er í blóð
borinn, þvf að vera í ánauð. Hann
finnur og veit, að ánauðin skerðir
manngildi hans og er ósamboðin
hverjum manni.
Og vert er að hafa í huga, að
ófrjáls maður er ekki einungis
háður eigin veikleika, heldur og
veikleika þess, sem með mál hans
fer.
Fyrri hluta ársins 1941 kom upp
nokkur ágreiningur um, hvort
rifta ætti sambandslögunum þá
þegar og stofna lýðveldi eða una
ætti enn um sinn við bráðabirgða-
skipan þá, sem á var.
Kom þá í Ijós, að einstaka lög-
fræðingar vildu lítið um málið
segja, en sögðust ekki geta
„ábyrgst", að riftunarréttur á sam-
bandslögunum væri fyrir hendi.
Nú er það svo, að hið síðasta af
öllu sem góður lögfræðingur ger-
ir, er að „ábyrgjast" um úrslit
máls.
Þegar leitað er álits lögfræðinga á
vandasömu máli, biður þá enginn
skyni gæddur maður um
„ábyrgð", heldur rökstudda grein-
argerð fyrir skoðun þeirra.“
í ræðu, sem Jóhann Hafstein
flutti á fundi Heimdallar í nóvem-
ber 1939, sagði hann meðal ann-
ars:
„Kjörorð sjálfstæðisstefnunnar
er: „ísland fyrir íslendinga".
Af tveimur ástæðum gerist þörf
að minnast þess framar öðru:
1. Gæfuleysi sumra íslendinga er
svo mikið, að þeir hafa ekk i skil-
ið kall fósturjarðar sinnar, en
gjörst háðir erlendu pólitísku
valdi.
2. öll þjóðartilvera íslendinga
veltur á því, að inntak þessara
orða sé ekki skert og eigum vér því
allt undir að varðveita gildi þeirra.
íslendingum má nú í dag vera
ljósara en nokkru sinni fyrr, hvers
virði hin óháða þjóðartilvera og
óskerta sjálfstæði er.“
í afmælisriti Heimdallar 16.
febrúar 1937 ritar Torfi Hjartarson
meðal annars:
„Verslunin hefur sumpart verið
einokuð og sumpart heft í fjötra
lögþvingaðs söluskipulags. Skoð-
anafrelsi manna hefur verið traðk-
að stórlega.
Er svo komið, að margir skirrast
við að láta í Ijós skoðanir sínar, séu
þær andstæðar valdhöfunum,
vegna ótta við atvinnusviptingu
eða aðrar hefndir, og að ung-
menni, sem eru andstæð valdhöf-
unum í skoðunum, eru beitt kúg-
un og jafnvel brottrekstri í sum-
um skólum landsins.
Ákæruvaldinu hefur verið beitt
hlutdrægt — svo að heita má að
borgararnir búi við tvennskonar
rétt, eftir því í hvaða flokki þeir
eru, fylgismenn valdhafanna við
vemdarrétt, en andstæðingarnir
við refsirétL
Alþingi hefur viljandi eða óvilj-
andi fengið handhöfum ffam-
kvæmdavaldsins miklu rýmri
heimildir til að skipa högum
manna með reglugerðum og
stjómarráðstöfunum, en nokkurt
hóf sé í og stundum gengið svo
langt í þessu, að ákveðið hefur
verið með lögum að reglugerðir
settar af ráðherra, skyldu gilda
sem lög og ráðherra heimilað að
breyta lögum settum af Alþingi,
með reglugerðarákvæðum.
Loks má nefna, að síðustu árin
hefur ríkisstjórnin hrifsað til sín
mikið af fjárveitingavaldi Alþingis.
— Sem dæmi þessa má enn
nefna, að með iögum og reglu-
gerðum hefúr ráðhemim og ýmis-
konar nefndum, oft misjaftilega
skipuðum, verið fengið í hendur
vald til þess að skera úr margskon-
ar ágreiningi með eða án rök-
studds úrskurðar.
Loks má geta þess, að nýlega hef-
ur vald hæstaréttar verið skert og
vald dómsmálaráðherra yfir rétt-
inum aukið að sama skapi."