Tíminn - 12.11.1992, Page 5

Fimmtudagur 12. nóvember 1992
Tíminn 5
Magnús H. Gíslason:
Feilnótur í Þrastarsöng
Crein sem Gunnlaugur Júlíusson, hagfræðingur Stéttarsambands
bænda, rítaði í Tímann þann 16. okt 8.1., hefur orðið undirtyllu utanrík-
isráðherra, Þresti nokknim Ólafssyni, tilefni til þess að staulast fram á
ritvöllinn í Morgunblaðinu nú fyrir nokkrum dögum. Ekki ætla ég mér
að fara að svara fyrir Gunnlaug Júlíusson, hann er áreiðanlega fullfær
um það sjálfur, enda sýnist mér, við samanburð á greinum þeirra Gunn-
laugs og Þrastar, að hann sé ekki einu sinni annarrar handar maður
Gunnlaugs — og er jafnvel ekki örgrannt um að hann griUi í það sjálfur.
Það er stundum sagt að „margt sé
skrítið í kýrhausnum" og virðist
það svo sannarlega eiga við í utan-
ríkisráðuneytinu. Eða hvað segja
menn um speki eins og þá, „að full-
trúar bændasamtakanna, ásamt Al-
þýðubandalaginu" séu „þeir einu",
sem gjalda vilja varhug við EES-
samningnum, og talað er um að
þetta fólk „loki öllum skilningarvit-
um“ þegar nefndir samningar séu
„til umfjöllunar og afgreiðslu". Já,
ekki er það álitlegt. En hvemig er
því háttað með „skilningarvitin" í
utanríkisráðuneytinu? Hvað með
afstöðu launþegasamtakanna? Em
þau e.t.v. gengin í bændasamtökin
eða Alþýðubandalagið? Hvað um af-
stöðu þeirra fjölmörgu, sem gagn-
rýnt hafa EES-samninginn? Þetta
fólk er í öllum stjómmálaflokkum
nema kannski síst í þeim kynduga
sértrúarsöfnuði, sem mðst hefur til
forystu í því fyrirbæri, sem kallar
sig „Jafnaðarmannaflokk íslands"
þótt sumir á þeim bæ stæri sig af
því að vera hægra megin við sjálft
frjálshyggjulið íhaldsins. Veit Þröst-
ur þessi ekkert um hin fjölmennu,
þverpólitísku samtök, sem nefnast
„Óháð ísland"? Em þau kannski
einnig gengin í bændasamtökin eða
Alþýðubandalagið? Ja, „þá mega nú
fuglamir fara að vara sig". Það er
engu líkara en að Þröstur hafi bara
sofið á sitt græna eyra, síðan hon-
um, eftir mikla pólitíska hrakninga,
JVií veit auðvitað eng-
inn um það fyrirfram
hveryrðu úrslitþjóð-
aratkvœðagreiðslu.
Þar hafa pólitískar
fylkingar töiuvert riðl-
ast, sem sýnir auövitað,
að menn telja að ekki
hafi áður verið kosið
um málið og það sé að
því leyti óútkljáð.
skolaði inn í utanríkisráðuneytið,
en vakni nú allt í einu upp með and-
fælum og viti þá ekkert hvað hefur
verið að gerast í þjóðfélaginu.
Þröstur Ólafsson segir, að þeir
efnahagserfiðleikar, sem þjóðin á
nú í, stafi að vemlegu leyti af „ban-
vænni fjárfestingu liðinna áratuga"
og lætur að því liggja að „fyrmefnd-
ir aðilar", — bændasamtökin og AI-
þýðubandalagið, — eigi þar drjúgan
þátt í. Jú, við vitum, — og um það
er ekki deilt, — að of mikið hefur
verið fjárfest í landbúnaði undan-
farin ár, miðað við það ástand, sem
nú ríkir í atvinnugreininni. En hvað
um offjárfestingu í útgerð, fisk-
vinnslu, laxeldi, verslun, svo að eitt-
hvað sé nefnt? Em það e.t.v. bænda-
samtökin og Alþýðubandalagið,
sem staðið hafa fyrir henni?
Og þá er það þjóðaratkvæða-
greiðslan um EES-samninginn. Og
trúr hugsunarhætti þröngsýnustu
íhaldskrata er Þröstur auðvitað
andvígur henni og segir að um mál-
ið hafi verið kosið í síðustu alþingis-
kosningum. Það ,þarf furðulega og,
sem betur, næsta sjaldgæfa ósvífni
til þess að halda slíku fram. Að vísu
taldi Steingrímur Hermannsson að
kosningamar snémst öðmm þræði
um þetta mál, af því hann þekkti
innviði utanríkisráðherrans. En
þessu harðneituðu kratar og sögðu
þetta marklausan og ómerkilegan
áróður. Sögðu kosningamar snúast
um þjóðmálin almennt. En nú ryðst
„fúndarstjóri" utanríkisráðherrans
á bændafundunum fram á ritvöll-
inn og segir að það hafi einmitt ver-
ið kosið um þetta mál. Þröstur Ól-
afsson var sjálfur að basla í þeirri
kosningabaráttu, þótt ekki hefði
hann erindi sem eríiði. Ekki minn-
ist ég þess, að hafa heyrt hann halda
þessari skoðun fram þá. En jafnvel
þótt fallist yrði á þá fjarstæðu, að
um þetta hafi verið kosið, þá ber
málið allt annan svip nú en það
gerði þá.
Ferill utanríkisráðherra í þessu
máli öllu er með óvenjulega ógeð-
felldum hætti. Hann skipaði sjálfur
nefnd lögfræðinga til þess að leggja
dóm á samningana (skyldi hann
hafa haft nokkra hugmynd um
skoðanir þeirra?), en beitti sér gegn
því, að slflc nefndarskipan færi fram
að hætti siðaðra manna. Hann eys
stómm fúlgum af opinbem fé í
áróður fyrir skoðunum sínum, en
neitar andstæðingunum um nokkra
fjárhagslega fyrirgreiðslu. Skyldu
þeir þó ekki hafa greitt eitthvað í
þennan sérkennilega kosningasjóð,
líkt og aðrir gjaldendur? Öll bera
þessi vinnubrögð vott um einræðis-
hneigð, yfirlæti og hroka.
Nú veit auðvitað enginn um það
fyrirfram hver yrðu úrslit þjóðarat-
kvæðagreiðslu. Þar hafa pólitískar
fylkingar töluvert riðlast, sem sýnir
auðvitað, að menn telja að ekki hafi
áður verið kosið um málið og það sé
að þvf leyti óútkljáð. Andstæðingar
atkvæðagreiðslunnar óttast hins-
vegar að úrslit hennar yrðu þeim
mótdræg. En af hverju óttast þeir
það? Ef samningurinn er þjóðinni
slíkur happafengur, sem þeir vilja
vera láta, ætti óttinn að vera
ástæðulaus. IVúi þessir menn á
málstað sinn, ættu þeir að fagna
þjóðaratkvæðagreiðslu og þeim
umræðum, sem yrðu undanfari
hennar. Ef úrslitin féllu þeim í vil,
yrði það málstað þeirra til ómetan-
legs styrktar. Skýringin á afstöðu
þeirra er aðeins ein: óttinn við dóm
kjósenda. En þeir stjómmálamenn,
sem óttast slíkan dóm, eru á rangri
hillu og ættu að leita sér að öðru
starfi.
Höfundur er fyrrverandi blaðamaður.
Engin hreyfing er nú á Yugo-bllunum á færibandinu í Kragujevac í Júgósiavíu.
Yugo er nú úr sögunni
— var settur saman úr hlutum frá ýmsum ríkjum fyrrum
Júgóslavíu
Hver man núna eftir Yugo, ódýra
bfinum frá Júgóslavíu? Hann var
smíðaður í serbneska iðnaðarbæn-
um Kragujevac, sem enn býður
gesti stoltur velkomna til „heima-
bæjar Yugo“. En nú blasir sú sorg-
lega staðreynd við að Yugo á hvergi
heima lengur.
Þetta hörmungarástand kemur
væntanlega bandarískum bfiakaup-
endum ekki mikið á óvart, en þar var
Yugo á boðstólum fyrir 3.999 dollara
gjafverð fyrir nokkrum árum. Yugo
var kynntur á Bandaríkjamarkaði
með lúðrablæstri og söng 1986, en
fékk fljótlega á sig orð fyrir lélegan
frágang og var tekinn úr söiu þar á
líðandi ári, eftir að 150.000 bfiar
höfðu selst. En fyrst og fremst átti
Yugo að vera dæmi um tæknilega
snilld, árangur á iðnaðarsviði og fé-
lagslegar framfarir. Það var litið á
Yugo-bfiinn sem júgóslavneska út-
gáfu af T-módeli Fords á sínum tíma,
ódýrt farartæki sem var á færi venju-
legs fólks að komast yfir. Og í heima-
landinu voru tveir þriðju seldra bfia
af tegundinni Yugo.
Fómarlamb stríðsins
á Balkanskaga
Nú er hins vegar Yugo-verksmiðjan
í dauðateygjunum vegna samverk-
andi þátta: stríðsins, sundurlimunar
sambandsríkisins og viðskiptarefs-
inga Sameinuðu þjóðanna.
„Ég kemst bara í vont skap við að
hugsa um alla þessa vitleysu," segir
Kamenko Sretenovic, aðstoðarfor-
stjóri Zastava, fyrirtækisins sem
framleiðir Yugo-bfiana.
Framleiðslufæribandið er stansað
og á því hanga ófullgerðir bfiskrokk-
ar dapurlega, Iíkastir sætum á skíða-
lyftum þegar enginn snjórinn er.
Verksmiðjan er glöggt dæmi um
þann usla, sem upplausn gamla
júgóslavneska sambandsríkisins hef-
ur haft í för með sér.
Ef enn væri hægt að framleiða
Yugo, væri bfilinn samsetningur frá
ýmsum mismunandi löndum.
Áður en stríðsátök hófust á Balkan-
skaga komu fiestir hlutar í raf-
magnskerfið í Yugo til samsetning-
arstaðarins í Kragujevac, bæ 60 mfi-
ur suður af Belgrad, frá verksmiðju í
Nova Gorica, sem er nú innan landa-
mæra sjálfstæðrar Slóveníu. Meiri-
hluti innri búnaðarins var gerður í
Split, sem nú er í sjálfstæðri Króa-
tíu. Fyrirtækið í Split var nefnt
Jugoplastika, en hefur síðan verið
umnefnt í Audgelovi-Slim til að eng-
inn vafi leiki á að það sé ekki lengur
í minnstu tengslum við Júgóslavíu.
Bremsumar vom líka framleiddar í
Króatíu, í bænum Varazdin. Sumir
hlutimir í rafkerfi vélarinnar voru
frá Banja Luka, sem nú er á svæði á
valdi Serba í stríðshrjáðri Bosníu-
Herzegóvínu. Hvað varðar öryggis-
belti, læsingar og spegla, var allt
framleitt í Ohrid í Makedóníu, sem
líka hefur lýst yfir sjálfstæði en ekki
enn hlotið viðurkenningu margra
annarra ríkja, öfugt við hin löndin.
Það, sem er óupptalið af hlutum í
bflinn, var framleitt þar sem enn eru
leifar Júgóslavíu, í Serbíu og Svart-
fjallalandi.
Viðskíptabann Sam-
einuðu þjóðanna gerði
útslagið
„Bíll er flókin samsetning þar sem
margs konar tækni þarf að koma til
sögunnar," segir Kamenko Sre-
tenovic. „Og Yugo var fullkomnasti
fulltrúi efnahagslegrar og tækni-
legrar getu Júgóslavíu."
Hann útskýrir að sundurlimun rík-
isins, sem hófst á síðasta ári, hafi
óhjákvæmilega skaðað Yugo, þar
sem ekki hafi verið mögulegt að fá
hluti frá nýfrjálsu ríkjunum sem
Serbía hafi átt í stríði við. En með
því að puða við að búa til aðra hluti í
stað þeirra, sem ekki vom fáanlegir,
og flytja aðra inn frá Póllandi, Ítalíu
og öðmm löndum, tókst verksmiðj-
unni að hökta áfram fyrstu mánuði
þessa árs með framleiðslu, sem ekki
náði helmingi þeirra 220.000 bfia
sem hún áður sendi frá sér á ári.
En 30. maí sl. gekk viðskiptabann
Sameinuðu þjóðanna í gildi og rauf
Júgóslavíu frá alþjóðaviðskiptum.
Þetta var banahöggið fyrir Yugo og
Zastava, sem ítölsku bfiaverksmiðj-
umar Fiat eiga hlut f. 13.000 af
16.000 starfsmönnum var sam-
stundis sagt upp. Þessum fjölda at-
vinnulausra manna hefur Zastava
síðan greitt sem svarar 45 dollumm
á mánuði.
Þeir, sem enn halda vinnunni, hafa
unnið við að hreinsa vélakostinn.
Þeim hefur líka tekist að fúllklára
3.000 bfla á síðustu fjórum mánuð-
um, sem svarar til tveggja og hálfs
dags framleiðslu undir eðlilegum
kringumstæðum.
Hin risastóra verksmiðja hefur
breyst í það sem einn starfsmaður-
inn kallar „skelfilega eyðimörk".
„Viðskiptabannið
óréttlátt“
Annar starfsmaður, 42 ára með um
100 dollara laun á mánuði, hefúr
áhyggjur af því hvemig hann eigi að
framfleyta bömum sínum, 6 og 7 ára
gömlum. Hann segir viðskiptabannið
algerlega óréttmætt, þar sem það sé
byggt á „mjög yfirborðslegum dómi
Vesturlanda".
„Serbar eru ekki árásaraðilinn," seg-
ir hann. „Serbar í Bosníu og Króatíu
em bara að verja heimili sín.“
En skoðanir og reiði starfsmann-
anna endurspegla útbreiddar tilfinn-
ingar í Serbíu, þar sem refsiaðgerð-
irnar virðast til þessa hafa kallað fram
meiri reiði í garð umheimsins en
harðlínuríkisstjómar serbneska for-
setans Slobodans Milosevic. Vestur-
landamenn höfðu gert sér vonir um
að Milosevic myndi bera hitann og
þungann af óánægju almennings.
Ótti verkamannanna um að þeir
kunni að missa vinnuna virðist eiga
rétt á sér. Sretenovic segir að verk-
smiðjunni, sem hefúr tapað um 300
milljónum dollara þegar það sem af
er þessu ári, verði lokað endanlega í
árslok ef núverandi einangrun Serbíu
helst áfram. Áður en til þess kæmi
yrði Zastava uppiskroppa með pen-
inga til greiða þeim starfsmönnum,
sem þegar hafa misst vinnuna.
Jaftivel þó að viðskiptabanninu yrði
aflétt fljótlega, yrði Yugo-verksmiðj-
an við gífurleg vandamál að glíma,
rétt eins og því sem næst allur iðnað-
ur f Serbíu. Tengsl fyrirtækisins við
erlenda banka og birgðasala hafa ver-
ið rofin. Útflutningsmarkaðurinn
glatast hröðum skrefum, en u.þ.b.
25% framleiðslunnar voru flutt út.
Alls 100.000 störf í fyrrum Júgóslav-
íu, tengd bflaiðnaðinum, eru í hættu.
Og það tæki marga mánuði — líklega
a.m.k. sex — að fá þá hluti sem þarf
til að framleiðslan kæmist aftur í full-
an gang.
„Við erum á barmi hyldýpisins," seg-
ir Sretenovic. „Þessi verksmiðja er
hraðfara að breytast í safngrip."
\