Tíminn - 06.02.1993, Blaðsíða 4

4 Tíminn
Laugardagur 6. febrúar 1993
Tíminn
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FELAGSHYGGJU
Útgefandi: Tíminn hf.
Framkvæmdastjóri: Hrólfur Ölvisson
Ritstjóri: Jón Kristjánsson ábm.
Aöstoöamtsljóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjórar: Birgir Guðmundsson
Stefán Ásgrímsson
Auglýsingastjóri: Steingrlmur Gislason
Skrifstofur: Lynghálsi 9, 110 Reykjavlk Sími: 686300.
Auglýsingasími: 680001. Kvöldsimar: Áskrift og dreifing 686300,
ritstjóm, fréttastjórar 686306, Iþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Timans. Prentun: Oddi hf.
Mánaöaráskrift kr. 1200,-, verö í lausasölu kr. 110,-
Grunnverö auglýsinga kr. 725,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Slysavarnir
Slys eru algengasta dánarorsök barna hér á landi. Til
marks um tíðni slysa er, að árlega koma um ellefu þús-
und börn á slysadeild Borgarspítalans. Þar að auki
koma þúsundir bama á sjúkrahús og læknastöðvar víða
um land til að láta gera að meiðslum. Rannsóknir sýna
að slys á bömum og unglingum em tíðari hér á landi
en í nágrannalöndunum, en orsakimar liggja hins veg-
ar ekki í augum uppi.
Þeir, sem láta sig slysavamir varða, em vel meðvitandi
um þetta ástand og em gerð átök til að fækka bama-
slysum. Fræðsla er það sem helst er talið að megi til
varnar verða. Og líklega er ekki síður um vert að fræða
foreldra og aðra forráðamenn bama um fyrirbyggjandi
aðgerðir en bömin sjálf.
Oft má kenna þeim fullorðnu um þá miklu hættu sem
börnum er búin á heimilum og utan. Eiturefni og lyf
em iðulega í seilingarfæri barna á heimilum. Margt,
sem viðkemur raforkunotkun, er illa varið og stór-
hættulegt óvitum á öllum aldri og ekki má gleyma um-
ferðinni, sem er ungum sem öldnum viðvarandi hættu-
spil.
Erfítt kann að vera að kenna bömum og unglingum
að varast hættur og kenna þeim að verja líf sitt og limi,
þegar þeir, sem vit eiga að hafa fyrir þeim, temja sér
glannalega lífsháttu og sýna litla fyrirhyggju í sínu dag-
lega lífi.
í þeim veðraham, sem staðið hefur nærfellt í tvo mán-
uði með mismunandi hörðum áhlaupum, berast fréttir
oft á dag af glannalegum ferðalöngum, sem enga rænu
hafa á að hlusta á viðvaranir um veður og færð, en æða
út í ófærurnar í einhvers konar vitstola bjartsýni.
Alltaf er verið að vara við og alltaf er verið að senda út
björgunarleiðangra upp um fjöll og út á sjó og jafnvel
eru sagðar fréttir af frækilegum björgunarafrekum í
byggð. Fimmtán jeppar í brjáluðu veðri í Þórsmörk og
björgunarleiðangrar úr þrem byggðarlögum sem
freista þess að ná farartækjunum upp úr krapaelg í
óbyggðum er varla til að segja frá. Hvað þá að greint sé
frá erindum alls þessa fólks upp á hálendið í skamm-
deginu.
Hömlulaus umferðarlagabrot vekja grun um að sú
kynslóð, sem bömin taka sér til fyrirmyndar, sé í raun
og sann stórhættuleg lífi og limum bama sinna.
Iþróttir einkennast því miður allt of mikið af yfirgangi
og fantaskap og ekki síst af eiturefnaneyslu þeirra
kappa, sem sífellt er verið að segja bömum og ungling-
um að taka sér til fyrirmyndar.
Áfram mætti telja dæmi um þann glannafengna lífsstíl
sem uppalendur temja sér, og ef fólk horfír með opnum
augum á allt sem fyrir bömunum er haft, ætti ekki að
koma á óvart þótt slysa- og dánartíðni bama og ung-
linga á íslandi sé hærri en annars staðar þar sem á ann-
að borð á að heita að friður ríki.
Bömin eru engan veginn það dýmætasta sem við eig-
um og þeirra er ekki framtíðin. Þetta em ömurlegar
staðhæfíngar, en eigi að sfður sannari en hið gagn-
stæða, sem vellur upp úr fólki á tyllidögum.
Ef þeir íslendingar, sem komnir em til vits og ára,
þykjast gera alvöru úr því að vernda börn fyrir slysum,
ættu þeir að byrja á því að líta í eigin barm og temja
sjálfum sér fyrirbyggandi aðgerðir og hyggja síðan að
slysavömum fyrir börn og unglinga.
\
Atli Magnússon
Málleysi vitsmunanna
„íslenskan er orða frjósöm
móðir, ekki þarf að sníkja,
bræður góðir," kvað Bólu
Hjálmar. Þetta var áminning
til aldar sem allmjög var höll
undir dönsku og þótti meira
að segja betri manna bragur
að því að „sletta“, einkum þó
í kaupstöðunum. En svo tók
þessi tíska að leggjast af fyrir
atbeina þóttafullra og þjóð-
ernissinnaðra stjórnmálafor-
ingja, skálda og ritstjóra af
síðustu kynslóðinni fyrir
aldamótin.
í ungdæmi aldamótakyn-
slóðarinnar var svo komið að
menn þóttu verða sér til at-
hlægis ef á þá sannaðist,
einkum í prentuðu máli, að
málfar þeirra væri dönsku-
skotið. Aðhlátur og hatur
sjálfstæðishetjanna á Dönum
og öllu dönsku framan af öld-
inni varð svo sá andi sem blés
í glæðurnar á arni mál-
hreinsunarinnar og lífgaði
hana við ef logana vildi lægja
eitthvað. Menn gerðust svo
logandi hræddir við að falla í
þann pytt sem danskan var að
tungan hlaut óhjákvæmilega
að taka breytingum til batn-
aðar, fyrst og fremst á prenti.
f máli almennings eimdi allt-
af eftir af ýmsum dönskum
áhrifum í máli og ekki bara í
kaupstöðunum. Sveitafólk
hélt gjarna fast í mörg dönsk
orð, sem víða lífguðu upp á
tungutak þess (raunar miklu
fegurra tungutak en nú) með
sérkennilegum hætti. Á sinn
hátt prýddu þau málið. Flest
hafa þessi orð nú dáið úr
mælta málinu með gamla
fólkinu. En samt ekki öll,
þótt það beri minna á þeim.
Þannig hefur danskan háð
sinn skæruhernað úr laun-
sátri gegn málhreinsunar-
hernum fram á þennan dag.
Aldrei tapaði hún stríðinu
semsé alveg og nú er svo
komið að ekki þykir tiltöku-
mál þótt litlu dönskumál-
blómi bregði fyrir, og raunar
svo komið að færri kunna að
greina það úr í flóru góðrar
og gildrar íslensku.
Enska öldin
Nú eru líka gjörbreyttir
tímar frá því er menn voru
sífellt að hlera eftir dönsk-
unni. Mikil fjölmiðlaöld er
upp runnin og henni hefur
fylgt að nær hvert manns-
barn hefur ensku í eyrunum
talsverðan hluta frítíma síns,
bæði við sjónvarpið og á
vinnustöðum, þar sem út-
varp gengur linnulítið um
daga og flytur dægurmúsík
við enska texta. Þessi nýja
„enska öld“ í sögu landsins
hefur orðið til þess að enginn
má vera að því að óttast
dönskuna meir. Svo mikil
þykir hættan á að enskan
grandi tungunni, lýti hana
eða blátt áfram útrými
henni.
Stöðugt er verið að blása til
nýrrar sóknar sem á að
minna á tunguna og gildi
hennar og er svosem ekki
annað en gott eitt um slíkt að
segja. En við ramman reip er
að draga. Hvort sem mönn-
um líkar það betur eða verr,
þá lét tungan vissulega ekki
af að taka breytingum við það
eitt að menn drifu út sem
mest af dönskunni. Og hér er
ekki átti við ensk áhrif ein.
Reynsla síðustu áratuga segir
breytingarnar einkum stefna
til einföldunar. Þjóðirnar í
nútímanum virðast komast
af með sífellt minni orða-
forða og okkar þjóð er þar
ekki undantekning.
Einhvern tíma var fræg
rannsókn gerð meðal breskra
kolanámumanna sem leiddi í
Ijós að karlar þessir notuðu
ekki nema svo sem 300 orð í
daglegum samskiptum sín-
um. Þetta vildu menn skýra
með lítilfjörlegri skólagöngu
þessa hóps og fábreyttu
hversdagslífi og sjálfsagt var
eitthvað hæft í því.
En furðulegt er hvernig
tækniöldin hefur leitt til enn
meiri einföldunar á lífi
hversdagmannsins... Gagn-
stætt því sem mörgum hefði
þótt ástæða til að búast við
hefur það gerst með hinu
margflókna þjóðfélagi raf-
eindaaldar að stétt „kolakarl-
anna“ fer stækkandi. í stað
þess að þroska fjöldann hefur
hefur hið margflókna þjóðfé-
lag keppt að því að ná slíkum
tökum á eigin flækju að í því
verði mögulegt (og raunar
hentast!) að lifa án þess að
hugsa. Hátækniþjóðfélagið
sem annars gengur fyrir
meiri vitsmunum en dæmi
eru til um í nokkru mann-
legu samfélagi hingað til,
reynist hreint sérlega vel
fallið handa „fábjánum" að
búa í því.
Velmektartímar
Og er þá nokkuð að undra
að tungan sé á fallanda fæti?
Velmektartímar aulaskapar-
ins leiða til þess að sífellt
minni þörf verður fyrir orð,
sem aftur verður hvati í þá
átt að auka á notkunartíðni
fárra og einfaldra orða. í okk-
ar máli verða ensk orð gjarna
fyrir valinu og það er skiljan-
legt. Þar sem börn okkar og
unglingar verða nú án telj-
andi námsáreynslu Iiðtæk í
einfaldri ensku er ekki óskilj-
anlegt að gripið sé til þeirrar
þekkingar þegar íslenska
orðið verður æ sjaldnar til-
tækt. Þessi lausn, ásamt því
að þeim fækkar sem þykir
taka því að finna að, verður
svo til þess að viðkomandi
finnur sjaldnar þörf hjá sér
að nota orðin í móðurtung-
unni. Þetta smitar síðan frá
sér í kunningjaflokki ung-
mennanna og þá enn víðar...
Ár og áratugir líða hratt hjá.
Hin hálf-málvana börn vaxa
upp, festa ráð sitt og eignast
afkomendur. Er ekki degin-
um ljósara að komandi kyn-
slóðir fá ekki beysna þjálfun í
að tala „tungu feðranna",
þegar feðurnir eru ekki mæl-
andi á hana sjálfir?
Erfitt er að ráða í framtíð-
ina, en hugsanlega mætti
smíða formúlu sem reikna
mætti eftir hve langur tími
liði uns íslenskan væri ekki
annað en kalinn kvistur,
skreyttur lánuðum laufum.
Sem betur fer ganga slíkir
hrakfallaútreikningar þó
sjaldnast eftir á þann hátt
sem formúlur segja fyrir um,
fremur en hinar ótal heim-
slitaspár. En verði þróunin
samt þessi má sem betur fer
búast við að alltaf verði til
sérfræðingar sem haldi
tungu Snorra við lýði. „Menn
þurfa þó alltaf að hafa eitt-
hvað til þess að „doktorera"
í,“ mun Isaac Bashevis Sin-
ger einhverju sinni hafa sagt
um jiddískuna. Sú er
kannske huggun harmi gegn.