Tíminn - 18.05.1993, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 18. maí 1993
Tíminn 5
Þorsteinn Antonsson:
Atvinnuleysi
Vinnuhjú íslenskra bænda fyrr á tíð hlutu að launum nauðsynlegan fatn-
að, fæði og húsaskjól og varla neitt umfram það. Ferða- og hjúskapar-
frelsi þeirra var mjög takmarfcað og þau hlutu að vinna þegar til var ætl-
ast hvenær sem það var dags eða nætur. Staða vinnuhjúanna var í flestu
líkust húsdýranna. Kalla má að vinnuhjúaþrælkun hafi tekið við af
þrælahaldi sem gert hafði forréttindastétt mögulegt að verja tíma sínum
eins og henni lysti.
Skilyrðin ti! þess að eitthvað yrði
úr voru þó jafnframt þau að hægt
væri að hafa eignir af öðrum með
aðferðum sem núorðið eru bann-
aðar með Iögum og milliríkja-
samningum. Hérlendis sem annars
staðar jók iðnbyltingin á mikilvægi
þeirra sem lökust kjör höfðu að því
marki að þeir hlutu almenn mann-
réttindi og þar með rétt til sæmi-
legra launa. Stefnan hefur hvar-
vetna verið að vélar tækju við af
mönnum við að vinna flest nauð-
synjaverk og helst öll. Vinna er
ekki markmið í sjálfri sér, heldur
afrakstur vinnunnar, og því minna
sem menn leggja á sig til að ná
þeim markmiðum þeim mun
betra. Verkalýðurinn leysti þræl-
ana af hólmi, en auðvitað var fróm
ósk hinna lægst settu sem annarra
að fá allt fyrir ekkert.
Á síðustu árum hefur sjálfvirkni
og gervigreind þar til gerðs tækja-
búnaðar komist áleiðis með að
leysa verkalýðinn af hólmi og þar
með dregur úr eftirspum eftir
launamönnum til verka. Atvinnu-
leysi verður að almennu vanda-
máli. Ljóst er að efnahagskerfið er
jafn háð eftirspum eftir hverskon-
ar vamingi og verið hefur og að
ekkert samband er milli dvínandi
þarfar fyrir lifandi starfskraft og
þarfarinnar fyrir að hverskonar
vamingur og þjónusta séu seljan-
leg. Atvinnulausir hafa ekki minni
þörf en aðrir fyrir markaðssettan
vaming og ef eitthvað er þá meiri,
þar sem tómstundum fjölgar sem
hver og einn vildi geta varið með
sem fjölbreytilegustum hætti.
Skortur á fjármunum, sem leiðir af
atvinnuleysinu, kemur einn í veg
fyrir að sá auralausi eyði og spenni
eins og hver annar. Til þessara
staðreynda verður að líta er finna
skal borgaralegum lífsháttum rétt-
an farveg og þess jafnframt að aðr-
ar leiðir til þess að finna „hinum
óþörfu" önnur verkefni en markað-
arins hafa reynst hrapallega illa
þegar fram í sótti. Úrræði Þjóð-
verja t.d. við atvinnuleysi og stöðn-
un í efnahagslífi sínu á fjórða tug
aldarinnar var styrjaldarekstur. Og
einnig má minna á að hægt er að
virkja óvirkan verkalýð til hug-
sjónabaráttu sem ekki beinlínis
áhrærir óskir um efnalega lífsfyll-
ingu frá degi til dags, aðferð sem
Austurevrópubúar súpa nú seyðið
af.
Vinna er ekki mannréttindi.
Launaða vinnu leiðir aðeins af því
að einhver sem ræður yfir fjár-
magni er tilbúinn til að greiða öðr-
um manni fyrir þjónustu hans.
Launagreiðandinn verður að sjá
eigin hag betur borgið með ráðn-
ingunni, hvað sem hagsmunum
launamannsins Iíður. Vinna er ekki
fremur markmið í sjálfri sér en
þrældómur eða beiting véla, held-
ur er allt þetta undirselt því mark-
miði sem er allra manna, að fá sem
mest fyrir sem minnst. Að þessu
leyti eru óskir forréttindastétta
fyrri alda, Grikkja og Rómverja,
svo að einhverjar þjóðir séu nefnd-
ar, hinar sömu og manna á líðandi
stund. Væntingarnar breytast ekki,
heldur skilyrðin til að verða við
þeim. Þetta sjónarmið hefur borg-
arastéttin sett á oddinn.
Gervigreind tölva og hverskonar
hugbúnaðar er ekki keppinautur
almennings um vinnu og starfs-
skilyrði, þótt svo kunni að sýnast
þeim sem missir atvinnu sína
vegna tæknivæðingar á vinnustað
hans. Það sem mestu skiptir er að
verðmætasköpun, sem af tækni-
væðingunni leiðir, skapi skilyrði til
aukinnar fjölbreytni í þjóðfélaginu.
Og þar með þá að um einhverskon-
ar dreifingu ábatans sé að ræða.
Mistök frjálshyggjunnar liggja í
því að gera ráð fyrir fullu frelsi ein-
staklingsins til athafna og auðsöfn-
unar. Hvorugt leiðir til örvunar
markaðsaflanna, nema svo tak-
markað að ekki aflar nema ákveðn-
um hópi manna vinnuskilyrða og
hinum þá ekki viðurværis. Ásælni í
efnaleg gæði er afleiðing hóplyndis
fremur en menn taki slfkt upp hjá
sjálfúm sér án fyrirmyndar. Það er
stemmningsatriði að versla mikið,
eins og þeir t.d. vita sem sjá um
tónlistina í Kringlunni. Slíkri mið-
stýringu verður að koma á til að
ferlið hugvit, framleiðsla, atvinnu-
tækifæri, þar með kaupgeta og
blómleg viðskipti geti runnið fram
ósleitilega.
Fái á hinn bóginn frjálshyggjan
ein að ráða ferðinni, verður at-
vinnuleysi óhjákvæmilega fylgi-
fiskur hennar. Þeir sem búa við
bestan kost finna ekki hjá sér sér-
staka hvöt til að höfða til atvinnu-
lausra, heldur verður sá hópur ut-
angarðs í efnahagskerfi samfélags-
ins. Við svo búið halda atvinnu-
lausir áfram að vera styrkþegar
hins opinbera, að mestu án vonar
um vinnu.
Ekki er fremur við hæfi að Ieggja
frjálshyggjuna eina til grundvallar
ríkisbúskapnum en yfirleitt að gera
mönnum að skyldu að lifa eins og
skepnur eða ganga um naktir, þótt
hvort tveggja sé kannski mest í
samræmi við uppruna þeirra og
eðli. Um fram það að svara frum-
þörfum mannsins starfar mann-
Iegt hugvit að uppfyllingu óska og
drauma og mannlegt hugvit. er af-
leiðing menningar fremur en
nokkurs annars. Af þessum ástæð-
um verður að leggja menningu til
grundvallar samspili samfélags og
einstaklings. Því fylgir að nokkur
miðstýring markaðsaflanna er allt-
af æskileg, ef hin opinbera stefna
er að vinna gegn stöðnun markað-
arins, draga úr líkum á atvinnu-
leysi og auka fjölbreytni á markað-
inum.
Atvinnumarkaðurinn getur mett-
ast og hefur gert það, en auðvitað
þá aðeins að um takmarkaðan
áhuga á framleiðslu og viðskiptum
sé að ræða, Hvatning til endumýj-
unar og nýsköpunar verður til þess
að einhverjir brjótast inn á ný svið
og hefja framleiðslu á nýjum vöm-
tegundum, sem þá kallar á vinnu-
afl. Það er því einkum hugvit sem
brýna þarf og ryðja braut á tíð þeg-
ar atvinnuleysi hefur leitt af tækni-
væðingu atvinnuveganna. Sfst að
gera frjálshyggju og einkaframtak
að einhverskonar trúarsetningu,
eins og menn hafa freistast til að
gera hérlendis og víðar. Þar í liggur
að framfylgja verður hagstæðri
lánastarfsemi til framleiðslunýj-
unga. Um menntunarskilyrði gild-
ir að þau em aldrei mikilvægari en
á tímum þegar dregið hefur úr
fjármagnsskriði í samfélaginu svo
að hætta er á stöðnun.
Hinn atvinnulausi hefir ótak-
markaðan tíma fyrir sjálfan sig,
hvað sem skertri sjálfsvirðingu og
opinberri framfærslu Iíður. Rétt
eins og stórefnamaður, sem allt
getur leyft sér, getur hann brotið
heilann um það sem hann helst
óskar daginn langan og þótt líklega
nái ekki lengra en verða honum
efni til enn frekari heilabrota. Slík-
ur maður er öðmm líklegri til að
leita inn á ný svið efnahagslífsins,
ef hann á annað borð sér sér færi á
því. Aftur á móti em þeir framleið-
endur, sem standa nokkurn veginn
undir framleiðslu sinni á ótrygg-
um tímum í atvinnumálum,
manna ólíklegastir til að breyta af-
urð sinni eða opna nýjar leiðir. Á
tíma frjálshyggju og atvinnuleysis
em það bónusverslanir og útsölu-
markaðir sem sterkast aðdráttarafl
hafa meðal verslana og viðskipta-
vina þeirra.
Höfundur er rithöfundur.
Sigurður Bogi Sœvarsson:
Sunnlenskur bátur
varð
Fjórtán bátar úr bátasafni Þjóð-
minjasafnsins urðu eldi að bráð,
þegar stærstur hluti bátasafns
Þjóðminjasafnsins við Vesturvör í
Kópavogi brann í síðasta mánuði.
Sfcal hér vikið sérstaklega að ein-
um þeirra báta sem þaraa brunnu:
áttæringnum Voninni, sem lengi
eldi að
Útræði var alltaf allnokkurt í Mýr-
dal. Róið var frá þremur stöðum:
úr Vík, Dyrhólaey og Jökulsárós-
um. Útræðið við ósa Jökulsár
nefndist Márfuhlið. Alþekkt var að
skip, er þaðan var róið, lentu aldr-
ei í neinum sjávarháska. Ásgeir
Pálsson í Framnesi í Mýrdal, sem
bráð
réri úr Máríuhliði á báti sínum
Lukkusæl á sama tíma og Voninni
var róið þaðan, segir í samtali við
Jón R. Hjálmarsson í bókinni Svip-
ast um á Suðurlandi, sem út kom
árið 1973:
„En hin gamla trú á Máríuhlið
brást ekki. (...) Og það er staðreynd
var róið frá Jökulsárósum á Sól-
heimasandi.
Báturinn Vonin var upphaflega
smíðaður árið 1899. Fyrst í stað
var báturinn fjórróinn og þá not-
aður sem veiðibátur við ádráttar-
veiði á Heiðarvatni í Mýrdal. Árið
1906 var bátnum breytt og hann
lengdur upp í áttæring. Var þá
byrjað að róa bátnum frá Jökulsár-
ósum á Sólheimasandi og Erlingur
Brynjólfsson, bóndi í Kaldrananesi
í Mýrdal, var formaður. Einhveij-
um árum síðar lét Erlingur af for-
mennsku á Voninni og við tók þá
tengdasonur hans, Sigurður Eyj-
ólfúr Högnason. Hann hélt sama
striki og tengdafaðir hans hafði
gert og reri til fiskjar. Sjóróðrum
úr Jökulsárósum var síðan hætt
laustfyrir 1950.
Eftir það var Vonin geymd um
árabil í skemmubyggingu í Sól-
heimakoti. Árið 1967 var hún flutt
í geymslu í Eyjarhelli í Pétursey,
en féum árum síðar komst bátur-
inn í eigu Þjóðminjasafns íslands
og nú er saga hans öll.
Menningarverömæti farin forgöröum. Brunarústir bátageymslu Þjóöminjasafns Islands.
Báturinn Vonin var um nokkurra ára
skeiö geymd l Eyjarhelli I Pétursey.
Þessi mynd er tekin áriö 1967,
þegar nokkrir vaskir Mýrdælingar
komu bátnum þar fyrir.
að aldrei hefur farist skip, sem róið
hefur úr Máríuhliði, og aldrei hef
ég heyrt þess getið að í þeirri
verstöð hafi maður meiðst, hvað
þá meira.“
Eftir bátabrunann í Kópavogi
kom fram í viðtölum við Guðmund
Magnússon þjóðminjavörð að
skaðinn væri óbætanlegur. Þjóð-
minjavörður sagði jaftiframt að
ástæða þess að ekki var eldvama-
búnaður í bátasafninu hefði verið
sú að húsnæðið hefði verið til al-
gjörra bráðabirgða.
Aftur á móti má velta upp þeirri
spumingu hvort það sé haldbær
afsökun fyrir því að ganga ekki
tryggilega frá menningarverðmæt-
um þannig að fikt óvita geti ekki
valdið skaða sem eftir á telst vera
óbætanlegur.
Höfundur er blaðamaöur.